Abaıdyń aqyndyq mektebi: dástúr men jalǵastyq
ASTANA. KAZINFORM — Abaı aınalasy tek aqyndarmen shektelip qaldy deýge kelmes. Abaı tek aqyndyq ónerge baýlýshy ǵana emes, jalpy boıynda qandaı óneri bar jastardy qasyna úıirdi. Án-kúı, qusbegilik, atbegilik, toǵyzqumalaq, doıby ónerin úırenýshiler men balýan, jelaıaqtar Abaı mańynan óner tapty, boıyndaǵysyn shyńdady.
Barlyq ónerdiń qas sheberi boldy desek Abaıǵa berilgen artyq baǵa bolar edi. Biraq, bilgenin úıretip, bilmegenin alystan izdep, ánshi shaqyrtyp, doıbyshyny bir qys qonaq etip, aǵash sheberine at-shapan pulyn berip degendeı óner izdedi, janyndaǵylardy baýlydy. Sondyqtan da, Abaı shákirtteriniń sany biz tizimdegennen áldeqaıda kóp bolýy zańdy. Ol shákirtter – Abaıdyń óner mektebiniń shákirtteri.
Abaıdyń ádebı ortasy taqyrybynyń zerttelýi
Abaı týraly pikirler, onyń ishinde Abaı ortasy, Abaı shákirtteri taqyrybyndaǵy másele tóńkeristen keıin keńirek sóz bola bastaǵany belgili. 1918 jyly «Abaıdyń ómiri men hám qyzmeti» degen maqalada (maqala avtorlary Júsipbek Aımaýytov pen Muhtar Áýezov) Abaı dástúri, onyń tikeleı muragerleri týrasynda bylaı delingen: «Bul kúnde jurt Abaıdyń sózimen paıdalanyp, aıtqanyn ala qoımaǵandyq – kóptiń qarańǵy, nadandyǵynan. Biraq Abaıdyń sońynan ergen, sózderi áser bergen kisiler joq deýge taǵy bolmaıdy», - degen emeýrininde Abaı mektebi, Abaı shákirtteri dep atalatyn arnaýly taqyryptyń kóktep kele jatqan túınegi bar.
J.Aımaýytov pen M.Áýezovtiń «Ekeý» degen búrkenshik atpen jazǵan «Abaıdan sońǵy aqyndar» degen ekinshi maqalasy shyn máninde Abaıdyń dástúri, Abaı mektebi taqyrybyna arnaıy jazylǵan tyrnaqaldy maqala bolyp sanalmaq. Qazaq ádebıetiniń damý kezeńderi, qazaq poezııasynyń teorııalyq, túrlik, kórkemdik erekshelikterin taldaýǵa umtylys jasaǵan ǵylymı mándiligimen qosa, Abaıdyń ózinen keıingi aqyndarǵa áseri týraly máseleni de alǵash kótergen eńbek.
«Abaıdan sońǵy aqyndar» - zertteýshilerdiń nazaryna keıingi táýelsizdik jyldary ǵana ilindi desek qatelespeımiz. Ǵalym Tursyn Jurtbaı bul maqalaǵa jan-jaqty ǵylymı túsinik bergen.
Jańa tebindegen Abaı ortasy onyń ishinde Abaı tóńiregindegi aqyndar taqyryby budan bylaı sara jolǵa túsip, qanaty keńeıe berdi. Abaı ortasy sııaqty áıdik álemniń bir salasy aqynnyń ózgege bergen nári, ıaǵnı, ustaz – Abaıdyń qareketin aıqyndaıtyn Abaı mektebi degen taqyrypqa basa nazar aýdarylyp, aqynnyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna toqtalǵanda osy bir mándi sala bólinip atala bastaldy.
Jalpy «Abaı» jýrnalynda Abaıdyń keıingi aqyndarǵa áseri degen másele kún tártibinen túsken joq. Jýrnaldy shyǵarýshy J.Aımaýytov pen M.Áýezov bolsa, «Jýrnal týraly» degen betashar maqalasynda J.Aımaýytov: «Abaı jalǵyz ǵana aqyn (lıterator) boldy deýge bolmaıdy. Ádebıetimizge de negiz salǵan Abaı, adamshylyq, tárbıe, ǵylym, ónerkásip degen sózderdi tereń oılap, teksergen de Abaı… Abaıdy qaı jónnen bolsyn ustaz qylyp, betke ustap, jastar shákirt bolyp, sońynan júrýge talaptanǵandyǵyn kórsetedi. Qazaqta qashannan bilgishtiń sońynan ergishtik bereke bar. Oqyǵan zııalylarymyz da, oqymaǵan sańylaýly adamdarymyz da Abaıdy úlgi qylmaıtyny joq» - dep, Abaı – ustaz degen uǵymdy ádebıetke alǵash engizdi.
Ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynda Abaıdyń óz basyna shúıilgen syn aqyryn syrǵyp abaıtaný salasynyń sotsıalıstik tanymǵa tar keletin Abaıdyń ádebı aınalasy degen tyqyryptyń alqymynan ala bastady.
Aldymen Abaıdy tuqyrtýǵa belsene kirisken saıası naýqan kózi tirisinde ulttyń sımvolyna aınalyp úlgergen kemeńger aqynnyń sózinen min tappaı daǵdardy. Bar tapqan kemshilik «Abaı baıdyń balasy, sondyqtan da ol baıshyl aqyn» degen baıbalamdary aqyndy tuǵyrdan túsire alǵan joq...
Eń alǵash ret Abaı mektebi, Abaı shákirtteri degen uǵymdardy qoldanǵan Áýezov, Abaıdyń tóńiregindegi izbasarlary Kókbaı, Shákárim, Aqylbaı, Maǵaýııa, Turaǵul, Áset, Árip, Ýáıister týraly qysqa da bolsa derekter usynyp, olardyń Abaımen baılanysyn shyn mánindegi ustaz ben shákirt arasyndaǵy qubylys retinde qarastyrýy – qazaq ádebıetine Abaıdyń aqyndyq mektebi, aqyn shákirtteri degen uǵymdy ákeldi.
Demek, Abaı ortasy, onyń aýqymyna enetin Abaı mektebi, izbasar shákirtteri degen uǵym Áýezov arqyly 1930 jyldary ádebıetten myqtap oryn aldy. Abaı shákirtteri men Áýezov arasyndaǵy baılanys áriden bastalady. Shákárim, Kókbaı, Týraǵul, Kákitaılarmen tanys-bilis qana emes, asa jaqyn syrlas bolǵan Áýezov Abaı taqyrybyna dál osy adamdar arqyly keldi desek qatelespeımiz. Jalpy Abaı shákirtteri jáne M.Áýezov degen taqyryp M.Myrzahmetulynyń tarapynan zertteý nysanyna alyndy degenimizben, ásirese jańasha kózqarastar turǵysynan túpkilikti qarastyrylyp bitpegen taqyryp. Kókbaımen, Shákárimmen rýhanı baılanysta bolǵan Áýezov dál osy ózi kóp bilgen, jaqyn aralasqan eń talantty adamdar týraly ne ǵylymı eńbekterinde, ne áıgili romanynda jaza almaı armanda ketti. Abaıdyń 100 jyldyǵyna kelgen M.Áýezovke Kókbaıdyń aqyn qyzy Qalysh Kókbaıqyzynyń:
Esen-saý, amanbysyń baýyrym Muhtar,
Júrýshi edi bir kórsem dep táteń qushtar.
Álemge boldy málim Abaı aǵań
Qalmasyn jaratylmaı óńge tulpar,-
degen analyq nazyna, Muhtar:
-Táte, qazir qazaq ádebıeti Abaı shákirtteri haqynda “Abaıdyń aqyndyq mektebi” degendi qolǵa alyp jatyr. Abaı aqyn shákirtteriniń aldynda Kókeń turmaq. Asyqpaı, shydaı turyńyz. Bári óz kezegimen keledi ǵoı,- depti. Alaıda, Abaı shákirtteriniń muralary araǵa jarty ǵasyrdaı ýaqyt salyp baryp qana aqtaldy.
Áýezovtiń redaktorlyǵymen 1925 jyldyń naýryz-maýsym aılarynda tórt sany shyqqan «Tań» jýrnalynda Abaı shyǵarmalarymen qatar Kókbaı aqynnyń jınaýynan aqyn-jyraý, bılerdiń óleń-sózi jarııalanýy, Shákárimniń jýrnaldyń shyǵýyna aq jol tilep án-óleńmen baıǵazy joldaýy - Muhtarmen aradaǵy jaqsy qarym-qatynastyń jarqyn úlgisi. Abaı týraly monografııasynyń túptelgen qoljazbasynan jyrtylyp alynyp, keıinge deıin jaryqqa shyqpaı kelgen «Kókbaıdyń aqyndyǵy» degen maqalasy – Abaı shákirtteriniń ishinde daralap jazylǵan eń alǵashqy maqala edi. Abaı shákirti retinde Kókbaıdyń qysqasha ǵylymı shyǵarmashylyq ómirbaıanyn túzgen ǵalym sóz sońynda Abaı shákirtteri retinde Á.Táńirbergenuly men Á.Naımanbaıulyn atap ótedi.
Qaıym Muhamedhanulynyń ómir boıǵy ǵylymı ustanymy
Qyrqynshy jyldardyń basynda Abaı mektebi degen kúrdeli taqyrypqa Áýezovtiń keńesimen jas zertteýshi Q.Muhamedhanuly aralasty. Jetekshisiniń tapsyrmasy týraly bir áńgimesinde Qaıym bylaı deıdi: «Abaıdyń aqyn shákirtteri Aqylbaıdyń, Maǵaýııanyń, Kókbaıdyń, Turaǵuldyń taǵy basqalarynyń óleń-jyrlary, dastandary túgel jınalǵan joq. Osylardy jınap, zerttep, jazý jumysyn qolǵa alýyń kerek,- dep, taǵy basqa istelýge tıisti jumystardy naqtylap atap-atap aıtty». Keıin kele-kele «Abaı mektebi» taqyryby Q.Muhamedhanulynyń ómir boıǵy ǵylymı ustanymyna aınaldy. Q.Muhamedhanuly abaıtaný salasynda áli tyń bop ıgerilmeı jatqan taqyrypqa kirisip qana qoıǵan joq, sony ıgerip, ádebıettaný ǵylymynda Ustaz-Abaıdyń shákirtteri muralaryn jan-jaqty zertteý arqyly Abaı mektebi degen uǵymnyń qazaq ádebıetindegi ornyn aıqyndap berdi.
1940 jyly Abaı balalary - Aqylbaı (Abaıdyń ádebı mektebi (Aqylbaı Qunanbaevtyń «Daǵystan», «Zulys» poemalary) // Ekpindi, 1940. №232), Maǵaýııa (Abaıdyń ádebı mektebi (Maǵaýııa Qunanbaevtyń «Medǵat-Qasym», «Eńlik-Kebek») // Ekpindi, 1940, №232), Áýbákir Aqylbaıuly (Abaıdyń ádebı mektebi (aqyn Áýbákir Abaev) // Ekpindi, 1940. №236), sondaı-aq, Árip Táńirbergenuly (Abaıdyń ádebı mektebi (Árip Táńirbergenovtiń ómiri men shyǵarmashylyǵy) // Ekpindi, 1940. №239) syndy aqyndardyń ómiri men ádebı muralary Muhamedhanov tarapynan alǵash ret keń túrde zerttele bastady. Áýezovtiń jetekshiligimen qolǵa alynǵan taqyryptyń irgesi sógilip, alǵashqy qadamdar jasaldy. Shákárim, Kókbaı, Týraǵul sııaqty sol kezde «ultshyl aqyn» atanǵandardan basqa shákirtteri Q.Muhamedhanuly zertteýleriniń arqasynda HH ǵasyrdyń kórnekti tulǵalary qatarynda attary atala bastady.
Q.Muhamedhanulymen qatar Abaı mektebi taqyrybyna sol kezde E.Ysmaılov (Kemeńger Abaı «Ádebıet jáne ıskýsstvo» 1940. №9., Ǵ.Seralıev (Qazaq halqynyń danyshpan aqyny // Lenın týy. 1940. 15 qazan), Á.Toqmaǵanbetov (Abaıdyń aqyndyq mektebi // Sots. Qazaqstan. 1940. 26 qazan), M.Sılchenko (Abaı. Almaty. 1945. str. 76-81; Abaıdyń shákirtteri // Ádebıet jáne ıskýsstvo. 1940. №9, №10.) syndy zertteýshiler nazar aýdaryp, óz pikirlerin bildirdi. Abaı shákirtteri, Abaı mektebi degen uǵymǵa naqty anyqtama berilmegen soń bul zerteýshiler Abaı shákirtterin eshqandaı talǵamsyz ózderi alyp-qosyp kórsete berdi...
Abaı murasy týraly orys tilinde eńbek jazǵan ǵalym M.Sılchenko «Abaı» atty monografııasynyń «Abaı – aga» taraýyn aqyn shákirtterine arnady. Ózine deıin jazylǵan ǵylymı eńbekter men estelik, derekterdi arqaý etken bul eńbektiń oqyrmanǵa bereri – orys tildiler úshin Abaıdyń ádebı ortasyn tanı túsýdiń sáti keldi...
Abaı mektebiniń menshikti zertteýshisine aınalǵan Q.Muhamedhanulynyń 1945 jyly baspasóz betine shyqqan «Abaıdyń ádebıet mektebi» maqalasy bolashaq úlken de mańyzdy zertteýiniń irgetasy ispettes edi. Maqalada Abaıdyń ustazdyq qareketine toqtala kelip avtor shákirtterdi tórt topqa bólip qaraıdy. Eýropa aqyndarynyń úlgisimen tereń sezimdi mahabbat, órshil saryndy ýaqıǵaly dastandar jazatyn Aqylbaı, Maǵaýııalar, ekinshi qarasóz, aýdarma, kóńil kúıi qysqa óleńder jazatyn Kákitaı, Turaǵuldar, úshinshi qazaq ómirinen tarıhı óleń, jyrlar jazyp, aýyz ádebıeti salasynan aıtys, kenetten shyǵaryp qolma-qol aıtý dástúrin ustanǵan Kókbaı, Árip, Imanbazarlar, tórtinshi ázil, mysqyl, aşy tildi ájýa óleń shyǵarýshy Áýbákirdi atap kórsetedi.
Q.Muhamedhanulynyń Abaıdyń aqyndyq mektebi jaıly izdenisteri jınaqtalyp, júıelenip 1951 jyly kandıdattyq dıssertatsııa retinde qorǵaldy. Osylaısha Áýezovtiń jetekshiligimen Abaı mektebi ǵylymı turǵyda dáleldendi. Biraq, kóp keshikpeı qorǵalǵan taqyrypqa, ıaǵnı Abaı mektebine naǵyz shabýyldyń ózi bastaldy. Ol óz aldyna bólek áńgimeniń arqaýy bolmaq.
Abaıdyń rólin, ustazdyq qareketin aıqyndap kórsetý shart
Abaıdyń aınalasyndaǵy ádebıet ókilderi týraly biraz zertteýler jazyldy, aqyn shákirtterdiń muralary jınaq bolyp shyqty desek, endigi mindet – sol eńbekterden ádebı orta taqyrybynyń jigin tabý. Máselen, Qunanbaıdy aqtap alý az, endi onyń Abaıǵa yqpalyn, áke men bala arasyndaǵy rýhanı baılanystardyń kózin arshý mindeti tur. Sol sııaqty Abaıdyń aldyndaǵy aǵa býyn aqyndardyń baılanysy, qarym-qatynasy, jas Abaıǵa kórsetken ónegesi týrasynda tolaıym pikir aıtý da – búgingi zertteýlerdiń mindeti.
Bul arada Abaı tárbıesi óz aýylynan, óńirinen aspaǵan ba?- degen saýaldyń kóldeneńdeıtini zańdy. Osy oraıda akademık S.Qasqabasovtyń: «Sońǵy ýaqytta Abaıdy jeke bir aqynnyń shákirti, bir aımaqtyń ǵana aqyndyq mektebinen nár alǵan degen sózder de aıtylyp júr. Bul pikirdiń teris ekenin aıtpasqa bolmaıdy. Abaı búkil qazaq folkloryn, ózine deıingi aqyn-jyraýlar poezııasyn tolyq meńgergen, qorytqan, sóıtip qazaq ádebıetin jańa sapaǵa kótergen, sondyqtan ony bir aqynǵa telip qoıý jón emes»,- degen pikirin de este tutqan jón.
Abaı dástúri degen zor arnanyń mándi salasy – Abaı mektebin sóz etkende, ustaz ben onyń shákirtteri arasyndaǵy baılanysty tek olardyń poezııadaǵy sabaqtastyǵymen shektep qoıý az. Bul máselede turmystyq qatynastardan bastap, óleń úırený qaǵıdalary, taqyryp tańdaý, ómirge kelgen shyǵarmalardy ádebı ortada synnan ótkizý sııaqty qarekettermen jalǵasyp, odan týyndaıtyn ujymdyq ádebı protsess sııaqty qubylystardyń syryna úńilgende ǵana ádebı mekteptiń máni aıqyndala túspek. Aqyndyq mektep degende, eń aldymen, sol mektepti qalyptastyrýshy Abaıdyń rólin, ustazdyq qareketin aıqyndap kórsetý shart. Onyń ádebıettegi jolyn jalǵastyrýshy aqyn shákirtterdiń ádebı murasyna úńile otyryp, ár qyrynan tanyp, olardyń Abaı dástúrin jalǵastyrýshy ǵana emes, sol dástúrdi ózderinshe damyta bilgen daralyq sıpattaryn saralaǵanda baryp Abaı mektebiniń qazaq ádebıetindegi orny aıqyndala túspek. Tek qana aqyn emes, ánshi, mýzykant, ertegishi, doıbyshy sııaqty segiz qyrly ónerpazdardy qasyna jıǵan Abaıdyń aınalasyna qazaq mádenıeti men ónerine qosqan úlesi turǵysynan baǵa berilgen ýaqytta Abaı ortasynyń anyq deńgeıi anyqtalmaq.
Demek, Abaıdyń aqyndyq mektebi kontseptsııasy – kemeńger aqynnyń qazaq ádebıetinde qalyptastyrǵan ádebı dástúriniń ǵana emes, Abaıdyń ustazdyq qudiretiniń kórsetkishin aıqyndap berer qubylys...
Ózine deıingiden alyp, keıingige berdi degen qasań qaǵıdany ustansaq, Abaı tek dástúrdi jalǵaýshy, ulttyq ádebıetti tasymaldaýshy dárejesinde ǵana qalyp qoıady. Al, Abaı – odan bıik turǵan tulǵa. Qazaqtyń tól ádebıetin klassıkalyq dárejege kóterýshi ǵana emes, keıingi ádebıetshi býynǵa úlgi usynýshy, óner taratýshy bola bildi.
Aqyndyq óner – kúrdeli uǵym. Abaı aldyńǵysynan tek alyp qana qoıǵan joq, sonyń marjanyn ǵana ekshep, arzanyn synǵa ala shyńdaldy, ósti. Sol tolysqan shaǵynda ózinen keıingi jastarǵa naǵyz aqyndyq ónerdiń qyr-syryn úıretti. Bul arada Abaı óner úıretýshi ǵana emes, sol úlgili shákirtterdiń keı ónerine tánti boldy. Jaqsy sózine súısinip, ony qabyldady, basqaǵa úlgi retinde nasıhattady.
Negizinen, Abaıdyń aqyndyq mektebi máselesin sóz etkende Abaı men onyń tikeleı tárbıesinde bolǵan aqyn shákirtter arasyndaǵy baılanys bir bólek, kemeńger aqynnyń ádebıettegi dástúri, ıaǵnı Abaı dástúrin jalǵastyrýshylar jeke taqyryp retinde qarastyrylǵanda ǵana Abaıdyń ustazdyq qareketi men jalpy aqyndyq óneriniń keıingi ádebıetke áseri degen máselelerdi ajyratyp qaraýǵa múmkindik týady.
Abaıtanýshy, f.ǵ.d., professor, Baýyrjan Erdembekov