Abaı týraly qandaı fılmder túsirildi
ASTANA. KAZINFORM – Qazaq halqynyń rýhanı kóshbasshysy, aqyl-oıdyń aıbyny – Abaı Qunanbaıulynyń ómiri men murasy ekranda san qyrly sáýlesin shashty. Úsh kórkem fılm men eki teleserıal Abaı tulǵasyn ár qyrynan kórsetýge tyrysty.
Tarıhı-bıografııalyq janrda túsirilgen atalǵan týyndylarda Abaı tulǵasynyń qalyptasý satylarynyń úsh kezeńi beınelengen. Osylaısha, «Qunanbaı» (2015) fılminde qanaty qataıa qoımaǵan, tańsyq álemge áli de tańdana qaraıtyn bala Abaı beınesi sýrettelse, «Abaı» (1995) fılminde balalyqty artqa tastap, danalyqqa qadam basqan jas Abaı beınelenip, «Abaı ánderi» (1945) kórkemsýretti fılmi men «Abaı joly» (2020) teleserıaldarynda Abaı beınesi egde jasqa jetip, aqyl-parasaty tolysqan, kórkem sózdiń has sheberi, kemel oıdyń kemeńgeri retinde kórsetilgen. Al, «Abaı» (2020) televızııalyq serıalynda Abaıdyń ómir jolynyń úsh kezeńi de qarastyrylǵan. Endeshe, ár týyndydaǵy kemeńger tulǵa beınesiniń ashylý deńgeıine jeke toqtalyp, kórkemdik erekshelikterin qarastyryp kórelik.
«Abaı ánderi»
Qazaq ádebıetiniń jaryq juldyzy, ult aǵartýshysy – Abaı Qunanbaıulynyń ómirine negizdelip, tarıhı-bıografııalyq janrda túsirilgen «Abaı ánderi» (G.Roshal, 1945) fılmi ulttyq kınomyzdyń qalyptasý tarıhynda alar orny erekshe týyndy. Sebebi, Birikken stýdııalar ortalyǵy (TsOKS) ydyraǵannan keıin qurylǵan «Almaty» kınostýdııasynyń tuńǵysh kórkemsýretti shyǵarmasy retinde tarıh betterinde saqtalǵan atalǵan fılm - qazaq kınoóndirisiniń óz betimen damý jolyndaǵy alǵashqy batyl qadamy. «Abaı ánderi» týyndysynyń túsirilimi M.Áýezovtiń Abaı ómirin tereń zertteı bastaǵan kezeńimen tuspa-tus kelýi – fılmniń sátti shyǵýyna áser etken faktorlardyń birden biri ekeni sózsiz. Osy rette, týyndy avtorlary uly aqynnyń ekrandaǵy beınesin onyń óz ómirinen alynǵan derekter arqyly emes, kerisinshe, Abaıdy qorshaǵan orta sıpaty, dálirek aıtqanda, ondaǵy jeke adamdar beınesi arqyly ashýymen erekshe. Fılm oqıǵasy bastapqyda jas ǵashyqtar Aıdar men Ajar tóńireginde órbıdi. Abaı eki jastyń sezimderin taptap, ámeńgerlikti júzege asyrǵysy kelgen «ápenbaqar tobyrdyń» ádiletsizdigine aralasýǵa májbúr. Osylaı bastalǵan keıipker sıpatyn ashý múmkindikteri birte-birte kúrdelenip, daýdyń salmaǵy elaralyq, rýlyq tartysqa ulasady. Taǵy da Abaı synaqqa túsedi. Mine, osyndaı ortada aqynnyń barlyq adamı qasıeti, onyń kemeńgerligi ekrannan tabıǵı, nanymdy ári tartymdy shyqqan.
Iá, detalderge asa qatty mán berilmeıtin, iri plandarǵa qaraǵanda jalpy jáne orta plandardan qurylǵan epızodtar tizbeginen quralǵan fılmde kınoǵa qaraǵanda teatrǵa jaqynyraq elementter kezdesedi: jalpy plandardyń kóptep paıdalanylýy, rakýrstardyń asa kóp almaspaýy, akterlerdiń ym-ıshara men emotsııaǵa berilip oınaýy, keı jaǵdaılarda dybystyq qatardyń sáıkespeýi sııaqty. Degenmen, bul jaıt kınotýyndynyń mazmuny men aıtar oıyna, kórkemdik qundylyǵyna keri áserin tıgizbeıdi. Bul rette, qazaqtyń birtýar akteri Qalıbek Qýanyshbaevtyń oryndaýyndaǵy Abaı asa salmaqty, kemeńger, aqyldy ári oıshyl retinde beınelense, Sháken Aımanovtyń somdaýyndaǵy negizgi antogonıst – Shárip beınesi asa bilimdi, Abaıǵa, onyń ıdeıalaryna jan-tánimen berilgen, sol úshin kisi óltirýge deıin barýǵa daıyn keıipker retinde berilgen. Sondaı-aq, Ámına Ómirzaqova, Qapan Badyrov, Shara Jandarbekova, Serke Qojamqulov, Elýbaı Ómirzaqov, Qamal Qarmysov syndy daryndy ártisterdiń sheber oıyndarynyń da kartınanyń sol zamannyń kıno túsirý múmkindikterine saı joǵary deńgeıde shyǵýyna septigin tıgizgendigi haq.
Fılm úshin arnaıy tigilgen keıipkerlerdiń ásemdik pen mazmundyq jaǵynan úılesim taba bilgen kostıýmderi, áshekeı buıymdary ulttyq oıý-órnekter arqyly úılesimdi bezendirilip, naǵyz qazaqqa tán kıim kıis úlgisin jetkizgen.
Ardaq Ámirqulovtyń "Abaı" fılmi
1995 jyly 7 tamyzda ǵulama tulǵanyń 150 jyldyq mereıtoıyna oraı Sh.Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» kınostýdııasy men A.S.S. (Frantsııa) stýdııasynyń birlestigi nátıjesinde A.Ámirqulovtyń «Abaı» kórkemsýretti fılmi kórermenge jol tartty.
«Abaı joly» roman-epopeıasynyń alǵashqy eki bóliminiń jelisimen túsirilgen bul fılm Abaıdyń jastyq shaǵy men onyń tulǵa retinde qalyptasý kezeńin beıneleýge tyrysqan. Fılmdegi Abaı beınesi XIX ǵasyrdaǵy qazaq dalasynda oryn alǵan adam men qoǵam arasyndaǵy qaqtyǵystar, áke men bala arasyndaǵy qarama-qaıshylyqtar arqyly sýretteledi.
Ardaq Ámirqulovtyń «Abaı» fılmi tarıhı týyndy bolǵanyna qaramastan, «Qazaq jańa tolqyny» baǵytynyń estetıkasyna jaqyn. Batys kınosynyń kıno túsirý mánerine júgingen rejısserdiń fılmindegi ústemdilik beınelik sheshim men onyń formasyna berilgen. Alǵashqy kadrlarynan-aq kórermenniń eńsesin túsiretin kúńgirt, sur tústerge boıalǵan fılmniń atmosferasyn rejısser keńes dáýiriniń fılmderindegideı akter oıyny arqyly emes, metafora men sımvolızm elementterinen quralǵan taza kıno tili arqyly ashýǵa tyrysqany baıqalady.
Jas akter Ǵabıden Turaqbaevtyń somdaýyndaǵy Abaı beınesi túr álpeti asa uqsamaıtyndyǵyna qaramastan, óz rólin kóńilge qonymdy deńgeıde somdap shyqqan. Alaıda, fılmdegi Qunanbaı beınesi aldyńǵy planǵa shyǵyp, Abaı beınesi ákesiniń kóleńkesinde qalyp qoıǵandaı áser týdyrady.
Sondaı-aq, romannyń ekranǵa beıimdelý jaǵynan da sátsizdikke ushyraǵanyn ańǵarýǵa bolady. Bul turǵyda kınotanýshy Gúljan Naýryzbekova atalǵan fılmdi taldaýǵa alǵan maqalasynda: «Fılm avtorlary romandaǵy sıýjettik tizbekterdi ekranǵa beıimdeý barysynda sózbe-sóz kóshirý tásilderine urynyp qalǵan. Nátıjesinde, ár epızod aıaǵyna deıin tııanaqty óńdelmeı kúrt úzilip qala beredi. Kórermen zeıini shashyrap, qaı oqıǵanyń jetegine ileserin bilmeı dal bolady. Osy aıtylǵan sebepter nátıjesinde fılm mazmunynyń dramatýrgııalyq qazyǵy asa aıqyn bolmaı shyqqan», - dep jazdy. Biz de kınotanýshynyń bul pikirimen tolyqtaı kelisemiz.
«Qunanbaı» fılmi
Orystyń eń názik jandy aqyndarynyń biri Marına Tsvetaeva: «men poezııaǵa syımaı ketkende, pesa jazamyn» degendeı, Dosqan Joljaqsynov ta teatrǵa syımaı kınoǵa ketti, akterlikke syımaı rejıssýraǵa bet burdy. 2015 jyly ulttyq bolmysty asha alatyn qasıetimen baǵaly bolǵan Dosqan Joljaqsynov el nazaryna ataqty dala shonjary, qazaq tarıhynda óshpes iz qaldyrǵan shoqtyǵy bıik tulǵa, aınalasyna ádilet ornatyp, ónege tartqan kemeńger abyz, uly Abaıdyń ákesi – Qunanbaı Óskenbaıulynyń taǵdyry týraly syr shertetin «Qunanbaı» (2015) atty tarıhı kórkem týyndyny usyndy. «Qunanbaı» fılminiń stsenarııin Dosqan Joljaqsynov kórnekti jazýshy Talasbek Ásemqulovpen birlese otyryp jazdy.
Keńes kezeńinde ómir súrmegenine qaramastan, esimi zaman ıdeologııasynyń qurbany bolǵan Qunanbaıdy Dosqan Joljaqsynov ózge qyrynan ashyp, ózinshe sýrettegen. Dosqannyń Qunanbaıy – ker zamannyń qyspaǵynan shyǵa almaǵan Muhtar Áýezovtiń áıgili «Abaı joly» romanyndaǵydaı qatygez, ozbyr, ásire dindar, kertartpa, ústem tap ókili emes. Dosqannyń Qunanbaıy – tereń bilimdi, kemel oıly, qaımyqqannan kózine jas úıiriletin, keıde toqyrap, shashyrap qalatyn, qatal bolsa da ozbyr emes, janyndaǵylarǵa qııanaty joq, isine ádiletti, qaısar minezdi jan. Tarıhı shyndyq ta osy.
«Bala aıtqandy emes, kórgenin isteıdi» demekshi, fılmde qanaty qataıa qoımaǵan, tańsyq álemge áli de tańdana qaraıtyn bala Abaıdyń qalyptasýyndaǵy áke beınesiniń alatyn ornyn, rólin ulyna bergen tálim-tárbıesi arqyly kóremiz.
Qazaq kıno ónerine sybaǵaly, súbeli bolyp qosylǵan «Qunanbaı» fılmi – rejısseri ári negizgi róldi somdaýshy Dosqan Joljaqsynovtyń janymen uǵynyp, júregimen sezinip taspalaǵan týyndysy. Qazaqtyń bolmysyn, dástúrin, ulttyq erekshelikterin ekran arqyly kórýge shóldep qalǵan óner súıer qaýym úshin bul fılm taptyrmaıtyn dúnıe boldy. Sońǵy jyldardaǵy qazaq kınosynda ǵana emes, jalpy ulttyq mádenıetimiz ben rýhanı ómirimizdegi shoqtyǵy bıik týyndylardyń biri de biregeıi retinde synshylar turǵysynan jaqsy pikir týdyrǵan fılm, halyq arasynda da óte jyly qabyldandy.
Ulttyq arna túsirgen «Abaı» teleserıaly
Abaıdyń 175 jyldyq mereıtoıyna arnap «Qazaqstan» ulttyq arnasy túsirgen «Abaı» teleserıaly kópshilik qaýymnyń taǵatsyzdana kútken týyndylarynyń biri edi. Rejısser Murat Bıdosovtyń teledıdar ekrany arqyly usynǵan Abaı beınesi Muhtar Áýezovtiń «Abaı joly» roman-epopeıasyndaǵy negizgi oqıǵalardy arqaý ete otyryp, ol ómir súrgen dáýirdi taspalaǵan. Hákim ómirinen syr shertetin televızııalyq serıaldaǵy negizgi rólderdi Bolat Ábdilmanov, Baýyrjan Qaptaǵaı, Dosjan Janbotaev, Dýlyǵa Aqmolda qatarly elimizdiń belgili kıno jáne teatr akterleri nanymdy somdaǵan. Sol zaman kelbetin taspalaǵan kınooperator Aıdyn Maqsat pen dáýir beınesin shynaıy beınelegen qoıýshy-sýretshi Berikbol Shashýbaevtyń jumysy da jaqsy baǵaǵa laıyq. Serıaldaǵy grım men dybys operator jumysy da atap ótýge turarlyq. Desek te, «bir qaryn maıdy bir qumalaq shiritedi» demekshi, kórkem beınege qaraǵanda sózge basymdyq kóbirek berilgen týyndyda akterlerdiń zamanaýı sóz saptaý máneri serıalda beınelenip otyrǵan zaman lebimen úılespeı, kórermen kóńiline nanymsyzdyq uıalatatyny ras. Iá, serıal keıipkerleriniń kostıýmderi kózdiń jaýyn alary sózsiz.
Alaıda, akterlerdiń jyly kúnde bastaryna tymaq kıip, ıyqtaryna qystyq shapan jamylyp júrgenderi qanshalyqty oryndy? Olardyń bir de bir qyrtyssyz, sandyqtan qazir ǵana shyǵarǵandaı áser qaldyratyn jaltyrap turǵan kóılekteri de kóńilge kirbiń uıalatady. Ókinishke qaraı, bul tek atalǵan serıalǵa ǵana emes, jalpy tarıhı janrda túsirilip júrgen zamanaýı otandyq fılmderdiń basym kópshiligine tán jaıt.
«Abaı joly» serıaly
«Abaı» telehıkaıasynyń izin sýytpaı, «Habar» arnasy da «Abaı joly» (2020, rej: M.Esjan) atty serıalyn kórermen nazaryna usyndy. Abaıdyń beınesin ekran óneri arqyly ashýǵa bel býǵan bul týyndy berilý formasymen erekshelendi. Serıal «Abaı joly» dep atalǵanymen Muhtar Áýezovtiń roman-epopeıasynyń jelisi boıynsha emes, ulty úshin uly qadam jasaǵan jazýshynyń kórkem beıne jasaý barysyndaǵy qıyn-qystaý kezeńde basynan ótkergen sátteri jaıly túsirilgen. Abaı men Áýezov - eki dáýirdiń adamdary bolǵanymen, ekeýiniń de taǵdyry uqsas, muńdary bir, kózdegen maqsattary ortaq tulǵalar. Týyndynyń rejısseri osy eki tulǵanyń ómir jolyn bir-birinen ajyratpaı sýretteý úshin paralleldi montaj tásilin paıdalanǵan. Serıal avtorlary júgingen bul montaj túri sonaý 1916 jyly jaryqqa shyqqan Devıd Ýork Grıffıttiń «Taǵatsyzdyq» (aǵyl. Intolerance: Love's Struggle Throughout the Ages) fılminen beri qoldanyp kele jatqan tańsyq emes tásil. Degenmen, qos dáýirdi qatar sýretteýdi qazaq kınosynda buǵan deıin kınorejısser Satybaldy Narymbetov qana «Amanat» fılminde qoldanǵan bolatyn. Sondaı-aq, otandyq rejısserler kóp qoldana bermeıtin fleshbek, demek, qaıta oralý tásili de oryndy paıdalanyp, kórkem shyǵarmanyń mazmunyna jan-jaqty úńilýge múmkindik bergen. Osylaısha, Abaı tulǵasy Áýezov arqyly, al, Áýezov bolmysy Abaı arqyly tereńinen ashylǵan. Bul - bir shetinen rejısserdiń óz-ózin jańa formada synap kórýi bolsa, ekinshiden, Abaı beınesiniń sheńberinde ǵana qalyp qoımaı, buǵan deıin eshbir kórkem týyndyda taspalanbaǵan Áýezov beınesiniń ashylýyna septigin tıgizgen utqyr sheshimi.
Kez kelgen týyndynyń irgetasy – jaqsy stsenarıı. Osy rette jaqsy stsenarııdiń átýerin nanymsyz dıalogtar men beınelenip otyrǵan dáýirge úılespeı, úndespeı jatatyn keıipkerlerdiń sóz saptaýy qurtyp jatady. Qýantarlyǵy, atalǵan serıalda Abaı dáýiri men Áýezov dáýiri shatastyrylmaǵan, ár zamannyń tili men boıaýy dál berilgen. Bul – fılm stsenarısteriniń qajyrly eńbeginiń jemisi.
Rólderge iriktelgen akterler de tıpajdaryna saı, shynaıy tańdalǵan. Ásirese, Muhtar Áýezovtiń beınesin somdaǵan Sáken Jaqsylyqulynyń tek syrtqy kelbeti ǵana emes, kózqarasy, sóıleý máneri, júrisi men daýys tembrine deıin keıipkerinen aýmaıtyndyǵy kórermendi tánti etedi. Abaıdyń rólin somdaǵan Aıdos Bektemir, Qaıym Muhamedhanovty oınaǵan Erkebulan Daıyrov, tergeýshi rólindegi Azat Seıitmetov, hatshy qyz Ǵalııany somdaǵan Kámshat Joldybaeva jáne basqa da akterlerdiń pafosqa berilmeı, shynaıylyqty saqtaı otyryp óz obrazdaryna enýi kórermenniń senimine selkeý túsirmeıdi.
Sondaı-aq, televızııalyq formattaǵy serıal bolǵanyna qaramastan, metaforalar men allegorııalarǵa utymdy júginip, sımvoldar men detaldardy sátti paıdalanǵan operator jumysy da kóńilge qýanysh uıalatty. Mysal retinde Stalınniń ólimi jaıly habarlamadan keıingi kamera kóziniń muzdyń erip, kógildir aspanda jadyrap shyqqan kún nuryna úńilýi sol kezdegi jylymyq kezeńiniń metaforasy. Sondaı-aq, uly Abaıdyń ólimimen birge qyp-qyzyl qanǵa bólengen aspandaǵy kúnniń batý sáti de sózsiz saırap tur.
Abaı beınesin ashý jolynda talaı arhıvterdi aqtaryp,taqyrypqa qatysty biraz ádebıet oqyp kóz maılaryn tamyzyp, ter tókkenderi kórinip tur. Degenmen, qansha tyrysqanymen, fılmde kóńilge kirbiń uıalatar tustar da kezdesedi. Kózdiń jaýyn alatyn appaq kóılegimen jaılaýda júrgen Abaı, jańa ǵana tigilgendeı jarqyraǵan shapandar, bir shań juqpaǵan kıiz úıler, túrilmegen asty men qoralanbaǵan jany, shúıgin shópti ańsaǵan mal jaıylymdary sekildi turmystyq olqylyqtar jaılaýdyń tynysyn tereń sezingen kórermenniń kóńiline kúmán uıalatatyny anyq.
Kıno sheberlerimiz ekran arqyly Abaıdyń ómir jolyn taspaǵa basýǵa tyrysty. Alaıda, Abaı syndy alyp tulǵanyń bolmysyn tolyqqandy ashý – árkimniń qolynan kele bermeıtin kúrdeli is. Abaıdy tek ómir jolyn taspaǵa tańýmen tanyp bitý múmkin emes. Kınorejısser Satybaldy Narymbetov ómiriniń sońǵy kezeńinde bergen suhbatynda: «Men Abaıdy jylyna bir ret qaıta oqýdy ózime paryz sanaımyn. Ár oqyǵan saıyn Abaıdyń jańa qyrlary ashyla túsedi. Ol – taýsylmaıtyn rýhanı teńiz sııaqty. Jaqynda qaıta oqyǵanymda Abaı atamyzdyń kıno tiline óte jaqyn jazatynyn baıqadym. Onyń ár óleń joly – bir kadr ispetti: «Ǵashyqtyń tili – tilsiz til, kózben kór de, ishpen bil». Al myna joldardy qarańyz:
Jelsiz túnde jaryq aı,
Sáýlesi sýda dirildep...» – dep, Abaıdyń ár sóziniń naǵyz kıno tilimen baılanysyn atap ótken bolatyn. Rasynda da, Abaıdyń árbir óleńi japondyq hokkýdyń rýhymen úndesip jatady. Ár joly - kóz aldyńda tiriletin keremet beıne, al ár shýmaǵy - derbes bir kórinis, aıaqtalǵan bir sahna sekildi.
Abaı murasynyń kıno tiline jaqyndyǵyn kınorejısser Dárejan Ómirbaev ta moıyndady. Ol Abaıdyń pálsapalyq oıǵa toly "Kúz" (2013 j.) óleńine vıdeoesse túsirip, rejısser Satybaldy Narymbetovtiń kóregendigin ónermen aıshyqtady. Shynynda da, "Kúz" - kınonyń tabıǵatymen bite qaınasqan, ár joly tunyp turǵan kórkem beıne. Bul - vıdeoesse Abaı óleńderin jattandy túrde qaıtalaýdan qashqaqtap, rejısserdiń shyǵarmanyń asqaq rýhyn ekranǵa jandandyrýǵa jasaǵan talpynysy, týyndynyń tereń tylsymyn ekran tilinde pash etken ózgeshe ınterpretatsııasy.
Endeshe, uly Abaıdyń tereń syryn ashý úshin onyń ómirbaıanyn jaı ǵana tizý - tuńǵıyqtan bir ýys qum alǵanmen para-par. Abaıdy shyndap bilgimiz kelse, eń aldymen onyń ultynyń jadynda máńgi saqtalǵan asyl murasyna, júrekke áser eterlik tól týyndylaryna tereń boılaýymyz kerek. Sebebi, Abaıdy taný - onyń ishki álemine súńgip, jan dúnıesiniń túkpirindegi tebirenisteri men kemel oı-tolǵamdaryn túsiný degen sóz. Al, Abaıdy taný – qazaqtyń ózin tanýǵa bastaıtyn jol.
Kınotanýshy, kınosynshy Dana Ámirbekova
