«Abaı» tragedııasy men operasynyń sahnalyq joly
ASTANA. KAZINFORM – Abaıdyń kórkem beınesin jasaýda sahna óneri, onyń ishinde drama jáne opera teatry sahnaǵa shyǵarǵan spektaklderdiń orny bólek. Abaıdyń óshpes beınesin tanyp bilýde uly aqynnyń teatr sahnasy arqyly kórermenmen qaýyshýynyń mańyzy zor boldy.
HH ǵasyrdyń 30-40 jyldary qolǵa alynyp, M.Áýezov shyǵarmashylyǵynyń mańyzdy baǵyty bolǵan Abaıdaı ǵulamanyń taqyryby, qaıtalanbas kelbeti oqyrmandarynan buryn sahnada somdalǵan beınesi arqyly halqynyń júreginen oryn aldy. Osy drama, opera sahnasyndaǵy «Abaı» tragedııasynyń tarıhy, drama jáne mýzykalyq teatrdaǵy somdalǵan Abaı obrazdary, sahnalyq jolyna toqtalmaqpyz.
Abaıdyń alǵash ret sahnalanýy
Abaıdy sahnalaǵan tuńǵysh qazaqtyń kásibı rejısseri Asqar Toqpanov: «Teatr kollektıvi talaı-talaı pesany sahnaǵa shyǵardy ǵoı, biraq «Abaıdy» daıarlaǵanda erekshe tvorchestvolyq yqylaspen jumys istedi. Onyń, árıne, basty sebebi – Abaı beınesiniń eń tuńǵysh ret sahnaǵa shyǵýy jáne respýblıkamyzdyń 20 jyldyǵyna arnalýynda. Bárinen de basty sebep – pesanyń jazýshynyń tebirengen júreginen shyqqandyǵynda edi. Búkil kollektıv akterlik sezimmen emes, adamshylyq sezimmen sezinip, ishteı asqan jınaqylyqpen, uqyptylyqpen iske kiristi», - deıdi.
L.Sobolevpen shyǵarmashylyq birlestikte jazylǵan «Abaı» tragedııasyna 1940 jyldyń 18 qazanda Qazaq repertýarlyq komıteti tarapynan birneshe eskertpe men tolyqtyrý jasalǵannan keıin teatr sahnasyna qoıýǵa bolady degen qaýly qabyldandy.
«Abaı» tragedııasyn sahnaǵa qoıý dál osy kezde Máskeýdiń A.V.Lýnacharskıı atyndaǵy Teatr óneri ınstıtýtyn bitirgen jas rejısser A.Toqpanovtyń enshisine tıip, ol qolda bar múmkindikti paıdalandy. «Abaı» tragedııasynyń sýretshileri E.Charnomskıı men S.Qojyqov, kompozıtory A.Jubanov boldy. Spektakldi sahnaǵa alty aı boıy daıyndaǵan. Rejısser pesa avtorymen jaqyn aralasyp, Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna, pesadaǵy jekelegen keıipkerlerdiń damýyna, spektakldiń sahnalyq jelisi men sheshimderine jol izdeıdi. Tarıhı polotnony kórkemdik joǵary deńgeıde shyǵarý úshin teatrdaǵy akterler quramynyń ishinen Abaı beınesin somdaýǵa tájirıbeli akter Qalıbek Qýanyshbaevty tańdaıdy.
Q.Qýanyshbaev – Abaı rólin somdaý kezinde ǵulamanyń obrazyna rejıssermen ekeýlep júrip kilt izdeıdi. Kezdesken qıyndyqtarǵa qaramastan abyroımen oryndaýǵa baryn salady. Belgili rejısser Maman Baıserkenov «Abaı» tragedııasyn qoıýshy jas rejısser A.Toqpanovtyń eńbegi jaıly «Aýyzdyǵymen alysqan asaý adam» atty esteliginde: «...uly Abaıdyń tragedııaǵa toly aqyndyq alyp tulǵasyn sahnada tiriltip, kórkemóner arqyly urpaqtaryna tartý etken Qalıbektiń akterlik árýaǵy aldynda Asekeń paryzdar desek, Abaıdyń kesek tulǵasyn somdaýǵa mol úles qosqan Asekeńe, Qallekı de paryzdar. Ekeýine qalyń eli, qazaǵy paryzdar» - deıdi.
«Abaı» tragedııasy qazaq drama teatry sahnasyna alǵash shyqqannan bastap, elimizdiń mádenı ómirin dúr silkindirgen teatr ujymynyń kezeńdik qoıylymy dep tanyldy. Belgili akter Q.Qýanyshbaevtyń sahnada somdaǵan Abaıyn qalyń kórermeni bir aýyzdan erekshe yqylaspen qabyldady. «...Qýanyshbaev Abaı roline engende jurtshylyq tiri Abaıdy kórgendeı áser aldy. Qýanyshbaevtyń uly aqynnyń rolin ǵajap shyǵarǵany sonsha, ol ómir boıy tek qana osy róldi oryndap kele jatqan tárizdi bop kórinetin edi»,- deıdi teatr tarıhnamasy.
Belgili qalamger Ǵabıt Músirepov spektakl tusaýkeserinen keıin jazǵan «Abaı» atty synı maqalasynda alǵan áserlerimen bólisip, teatrdyń kezekti de jaýapty shyǵarmashylyq jumysyna, rejısseri men akterleriniń oıynyna joǵary baǵa beredi.
Ol: «Teatr «Abaıdyń» stılin durys tapqan. Ásirese, jas rejısserimiz Asqar Toqpanovqa qatty rıza bolýymyz kerek. Alysta qalǵan ómirdiń tek syrtyn ǵana emes, syryn da ashý úshin baryn aıamaǵandyǵy aıqyn-aq. Sahnaǵa shyǵarǵan basty gereılary biri arǵy zamandiki, biri bergi zamandikine uqsap turǵan joq, bir ómirdiń, bir kezeńniń adamdary sııaqty, shúbá týǵyzbaıdy. Keıde sóz jazýshyniki, dekoratsııa men kıim sýretshiniki, obraz árbir artıstiki bolyp turatyny bar ǵoı. «Abaıdy» qoıǵan Asqar buǵan ushyraǵan joq. Sóz ben kıim obrazdiki, obraz pesaniki, postanovka Asqardiki», - deıdi.
Abaıdy somdaýshy akterdiń oıyny jaıly Ǵabeń: «Aldymen kóńilge qatty qonatyn Abaı obrazy. Abaı rolin oınaıtyn Qalybek sahnaǵa shyǵa kelgende-aq kútip otyrǵan Abaıdy kórgendeı bolasyń... Aldyńda syrtymen de, ishimen de tolyq jasalǵan Abaı turady. Abaıdy birden súıesiń, kóńiliń birden ornyǵady, manadan beri oıyńda turǵan bir suraý alynyp qalady. Oıynnyń aıaǵyna deıin «áttegen aı» kelmeıdi oıyńa. Abaıǵa laıyq qozǵalys, sóz tolqynyn buzbaı, artyq artyq aktsent jasamaı sóıleý oıyn kórýshige árbir az qubylysyn jetkizý Qalybekten jaqsy tabylǵan. Qarapaıym qalypqa túsip qalmaı, obraz tulǵasyn buzbaı shyǵarady», - deıdi.
Spektakl tusaýkeseri týraly kezinde ózge de kóptegen retsenzııalar, zertteýler ishinde tolymdy jazylyp, salmaqty taldaý jasalǵan Ǵ.Músirepov maqalasynyń orny bólek.
«Abaı jolynyń» sahnalyq nusqasy
Osy tragedııamen uly Abaıdyń ómirine arnalǵan spektaklder qazaq drama teatrlarynyń sahnasyna jıi shyǵa bastady. Oblystyq teatrlar sahnasynda jalǵasqan tarıhı tulǵa jaıly qoıylymdar qazaq teatrlarynyń kezeńdik qoıylymdary bolyp teatr tarıhynda, qalǵany merzimdi baspasóz betterinde jaqsy jazyldy. Bas teatrdyń sahnasy Abaı taqyrybyna 1949 jyldyń 28 jeltoqsanynda qaıta oraldy. Bul joly sahnaǵa arnaıy jazylǵan «Abaı» tragedııasy emes, baspadan eki kitap bolyp shyǵyp, Búkilodaqtyq keńistikte qyzý talqylanǵan, sol keńestik dáýirdiń eń joǵary marapaty – birinshi dárejeli Stalındik syılyqqa laıyqty sanalǵan ıegeri atanǵan «Abaı joly» romanynyń sahnalyq nusqasy qoıyldy.
Instsenırovka avtory talantty akter ári teatr jáne kıno salasyndaǵy rejıssýrada kórinip júrgen Sh.Aımanov pen ıA.Shteın, sýretshisi V.Golýbovıch bolatyn. Sahnada avtor atynan eki júrgizýshi - Sh.Aımanov pen H.Bókeeva oqıǵa jelisine túsinik berip, aqynnyń óleńderinen úzindiler oqyp spektakldi júrgizdi. Kórermen qoıylym barysynda jas alshaqtyǵy bar eki Abaımen qaýyshty. «Abaı» tragedııasynda Abaı ómiriniń sońǵy kezeńi sóz bolsa, bul jolǵy spektakl Abaı álemin, onyń roman-epopeıada júrip ótken jolyndaǵy eleýli kezeńderdi qamtyp, ǵulamany tolyq tanýdaǵy teatrdyń kezekti qadamy boldy.
«Mámbetov dáýiri»
Úshinshi ret «Abaı» beınesin elimizdiń Bas teatry sahnasyna 1962 jyly qoıyldy. «Abaı joly» roman-epopeıasyn jazyp bitirgen qalamger 1959 jyly óziniń «Abaı» tragedııasyna qaıta oralyp, pesaǵa jekelengen ózgerister men tolyqtyrýlarmen jańa redaktsııasyn jasaǵan. Avtor óziniń «Abaı» tragedııasynyń sońǵy nusqasyn sahnadan kóre alǵan joq. Bas teatr sahnasynda tusaýy kesilgen bul qoıylym uly qalamgerdiń rýhyna taǵzym etken erekshe spektaklge aınaldy. Bul kez – qazaq teatr óneriniń damýyndaǵy jańa serpin, tyń belestiń basy. Drama teatryna jas Ázirbaıjan Mámbetovtiń kelýi ult teatrynyń jańa betterin paraqtaýǵa daıyndyǵyn kórsetti. Kelesi birneshe onjyldyqqa jalǵasqan qazaq teatryndaǵy «Mámbetov dáýiriniń» basy osyndaı atyshýly qoıylymmen bastaý aldy.
Qazaq teatrynyń bul jolǵy Abaıy jańa rejısserlik qoltańbamen aldyńǵy qoıylymdardan boıaýy ózgeshe reńkke endi. Ult sahnasyndaǵy jańa lep, sony rejısserlik izdenister birinen-biri ozǵan talantty akterlerdiń ózindik erekshelikterimen ushtasyp, Keńes odaǵy keńistigindegi teatr mamandary tarapynan talqyǵa tústi. Ortalyq Azııa respýblıkasynda teatrdyń kóshin bastaǵan jańa mádenı-rýhanı ortanyń paıda bolǵandyǵy, spektaklderimen ózindik aıtary bar qubylysqa aınalǵany sóz boldy. Rejısser Á.Mámbetov halyq pen Abaı arasyndaǵy tutastyqty tý etip, spektakl barysynda kórermen zaly men sahna arasyndaǵy kedergini úzip, birtutas keńistikke aınaldyrdy.
«Abaı» operasy
M.Áýezov «Abaı» tragedııasynyń drama teatry sahnasyndaǵy tusakeseriniń qyzýy basylmaı jatyp, Abaıdyń kelbetin opera sahnasynyń tórinen kórýdi oılastyrǵan. Oǵan birneshe jyldan keıin bolatyn uly Abaıdyń ǵasyr toıyna degen daıyndyqtyń sheti kóringendigi sebep bolǵan. Soǵys júrip, Almatyǵa qonys aýdarǵan kóptegen óner ujymy, Keńes odaǵynyń tanymal ónerpazdary men belgili óner maıtalmandary evakýatsııamen kelip, turmystyq qıyn jaǵdaıǵa qaramastan «Bári maıdan úshin, bári jeńis úshin!» dep jankeshti eńbektenip jatqan kezi. Odaqqa belgili óner men mádenıettiń tanymal tulǵalarymen qoıan-qoltyq eńbek etken qazaq óner qaıratkerleri úshin bul erekshe shyǵarmashylyq josparlarǵa toly kez boldy. Abaıdyń mýzykalyq teatr sahnasyndaǵy kórkemdik kelbetin jasaıtyn ýaqyt sáti kóp uzamaı keledi. Halqymyzdyń tuńǵysh kásibı kompozıtorlary Ahmet Jubanov pen Latıf Hamıdıdiń shyǵarmashylyq yntymaqtastyǵynda jazylǵan bul opera uly aqynnyń 100 jyldyq mereıtoıyna oraı Qazaq akademııalyq opera jáne balet teatrynyń sahnasynda 1944 jyly 24 jeltoqsanda qoıyldy. Operanyń lıbrettosyna negiz bolǵan dramatýrgııalyq jelisi men basty keıipker – uly Abaıdyń partııasy da ádepki nusqa – tragedııa negizinde jazyldy.
M.Áýezov opera lıbrettosyna drama teatr sahnasynda qoıylǵan óziniń tragedııasyn negizge aldy jáne mýzykalyq teatrdyń janr erekshelikterin eskerdi. Dramatýrgııalyq damý jelisi shıraq, óte jınaqy jazylǵan M.Áýezov lıbrettosy kompozıtorlarǵa jumys isteý barysynda úlken kómek boldy. Sahnalyq qoıylý joly, tarıhy, oryndaýshylyq dástúri, stsenografııasy jáne basqa da komponentteri tolyǵymen qarastyrylyp jazylǵan bul shyǵarma ulttyq ónerimizdiń altyn qoryndaǵy qymbat klassıkalyq mádenı muramyzdyń biregeıi. Teatrda alǵash qoıylǵannan bastap sahnadan túspeı kele jatqan bul shyǵarmanyń kórkemdik qundylyǵy urpaq úshin orasan zor. Abaı Qunanbaıulynyń 100 jyldyǵyn toılaý saltanaty qarsańynda qoıylǵannan keıin, neshe onjyldyq ótse de «Abaı» operasy atalǵan teatr repertýarynyń kórki bolyp keledi. M.Áýezovtiń drama teatr sahnasyna arnalǵan tragedııasynyń sahnadaǵy ekinshi, uzaq ǵumyry opera janrynyń negizi - mýzykalyq dramatýrgııa arqyly qaıta túledi. «Abaı» operasy - qazaq halqynyń mańdaıyna bitken tereń oıshyl fılosof, jazba ádebıettiń negizin qalaǵan tamasha aqyn, Shyǵys pen Batys mádenıetiniń arasynda qazaqtyń tól ádebı baǵyt-baǵdaryn mýzyka arqyly aıshyqtaǵan qymbat tulǵa Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵyn, júrek tynysy men arman-qııalynyń samǵaý belesterin aıqyndaıtyn erekshe týyndy.
Sahnaǵa sátimen shyqqan tragedııadan keıin qaı sahnada bolmasyn Abaı qaıtalanbas tulǵa bola alatynyn túsingen kompozıtorlar jumysyna ǵulama aqynnyń kúrdeli hám ónegeli ómirbaıany, shyǵarǵan ánderi kóp kómek jasady. M.Áýezovtiń kompozıtorlarǵa bergen aqyl keńesi, Abaı ánderin qaı jerde qoldaný týraly usynystary oryndy qoldanylǵan. Muhtardyń keńesin tyńdap, Abaı ánderin operada tvorchestvolyq túrde oryndy paıdalana alǵan A.Jubanov pen L.Hamıdı Abaı taqyrybyna jetik, shyǵarmashylyǵyn etene jaqyn biletin.
Opera teatrynyń ujymy «Abaı» operasynyń qoıylymyn óz deńgeıinde jasaýǵa erekshe qulshynyspen kiristi. Operanyń rejısseri Q.Jandarbekov, sýretshisi Q.Hodjıkov, dırıjeri L.Shargorodskıı, baletmeıster ıÝ.Kovalev boldy. Teatr qolda bar barlyq shyǵarmashylyq resýrsty paıdalana otyryp, zamanyna saı eleýli sahnalyq qoıylym arqyly qazaq óneri men mádenıetiniń barsha talantty ul-qyzdarynyń bastaryn biriktirdi. Teatr E.G.Brýsılovskııdiń «Qyz-Jibek», «Er-Tarǵyn», t.b. operalarynan keıin ulttyq kompozıtorlarymyzdyń ózindik sony týyndysyn dúnıege alyp keldi jáne sahnada qoıylýynda erekshe jetistikterge jetti. «Abaı» operasy kezinde Máskeý kórkem teatrynyń sahnasynda qoıylǵan A.Chehovtyń «Shaǵalasy» sekildi tutastaı qazaq halqynyń qara shańyraǵy bolǵan Qazaq opera jáne balet teatrynyń boıtumar spektakline aınaldy.
Operanyń ortalyq tulǵasy – Abaı partııasyn oryndaý teatrdyń R.Abdýllın, Q.Baıseıitov, E.Serkebaev, M.Musabaev sekildi aǵa býyn talantty ánshilerinen bastap Ǵ.Esimov, B.Sqaqov, Sh.Ábilov, T.Kúzembaev, J.Shybyqbaı sekildi búgingi ónerpazdardyń enshisine buıyrdy. Árıne, barlyq ánshniń aıtatyn partııasy avtordyń jazyp ketken bir obrazy bolsa da, olar ózderiniń boıyndaǵy án-oryndaýshylyq qyzýqandy temperamentimen, áýezdi daýystyq boıaý-tembrimen áralýan kúshke, samǵaý qasıetine ıe erekshelikterine salyp, Abaıdyń qaıtalanbas beınesin jasady. Aqyn mereıtoıymen birge onyń tartys pen dramatızmge toly ómir jolynyń bir kezeńin sýretteıtin «Abaı» operasy jazylyp, teatr sahnasynyń túspeı úzilissiz júrip keledi. Qazaq memlekettik akademııalyq opera jáne balet teatrynyń atyn uly tulǵa Abaı esimimen atalýy da osy operanyń sahnaǵa shyǵýymen tuspa tus keledi. Tusaýy kesilgeli beri teatr maýsymyn jyl saıyn osy operamen bastaý, Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna arqaý bolǵan týyndymen sahna sazyn salý buljymas dástúrge aınaldy.
Abaıdyń jeke ómiri, shyǵarmashylyǵy men ony tulǵa retinde aıshyqtaýǵa arnalǵan ózge avtorlardyń kórkem týyndylary ulttyq rýhty oıatatyn, qoǵamdy birigý men birlikke bastaıtyn zor qozǵaýshy kúshke ıe. Jas, táýelsiz memleketimizdi qurýshy urpaqqa jol kórseter kompasy sekildi baǵyt-baǵdaryn aıqyndap alýǵa Abaıdyń alyp tulǵasy mol múmkindik beredi. Sol sebepti Abaı shyǵarmashylyǵyn, onyń ǵumyrnamalyq, mádenı-rýhanı muralaryn qandaı formada, san-alýan úlgide bolmasyn nasıhattalýyna erekshe mán bergenimiz jón.
UǴA M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty teatr jáne kıno bóliminiń meńgerýshisi, ónertaný kandıdaty, teatrtanýshy Amankeldi Muqan
P.S. Qazirgi kúngi "Abaı" operasy men spektaklinen sýretter paıdalanyldy