A. SMAIYL: Náýbetti jyldardaǵy adam shyǵyny - 3 mln. 200 myń nemese 3 mln. 700 myń
Rasynda, 1920 jyldary sol kezdegi bıliktiń solaqaı saıasatynan bastaý alyp, keıinnen qoldan uıymdastyrylǵan asharshylyq saldarynan bolǵan ekonomıkalyq, demografııalyq zardaptardyń asa aýyrlyǵyn dáleldep jatý artyqtaý. Tarıhshylar málimeti boıynsha, asharshylyq apaty Altaıdan Atyraýǵa deıingi aýmaqty tutastaı sharpyp, qazaq halqy ult retinde joıylyp ketýdiń sál-aq aldynda qaldy. Osynaý qasań jyldardaǵy qasiretti kezeńniń 1932 jyly sharyqtaý shegine jetkeni de shyndyq. Sondyqtan da, Elbasy N. Nazarbaev ult basyndaǵy qasiretti jyldy erekshe atap ótý qajettigin aıtyp, Qazaqstandaǵy jappaı asharshylyqtyń 80 jyldyǵyna nazar aýdartqan bolatyn. Osy jaıynda QazAqparat tilshisi Parlament Májilisiniń depýtaty Aldan Smaıylmen suhbattasqan edi.
- Aldan Zeınollauly, bıylǵy jyly asharshylyqqa 80 jyl tolyp otyr. Erekshe atalyp ótip jatqan osy náýbetti kezeń týraly aıtyp ótseńiz?
- Rasynda, bıyl 1932 jylǵy alapat ashtyqqa, halyqtyń teń jarymyn qyryp salǵan, eseńgiretip ketken zulmatqa seksen jyl. Arǵy-bergi qazaqtyń alys-jaqyn tarıhynda buryn sońdy dál osyndaı náýbet bolǵan emes. Kórgen qorlyq, shekken beınet, azynaǵan azaptyń aşylyǵy men qurbandyǵynyń kóptigi jaǵynan atyshýly «Aqtaban - shubyryndydan» asyp túsken apat bul. Aqtaban kezeńniń aqyny: «Qarataýdyń basynan kósh keledi, kóshken saıyn bir taılaq bos keledi»- dep sherlense, ash ózegi ash bórideı ulyǵan jyldardyń shaıyry údere kósher el tappaı, el asatyn bel tappaı, kóshke eretin tól tappaı sendelgen-di. Kóktemde kól-kósir kósiletin, jazda jaǵalaı jaıqalatyn ulan dala týlaqqa, urandy er arýaqqa aınalǵan-dy. Sodan beri saǵymdaı sabylyp san jyl ótti. Tóreligin ózge aıtqan, tóri buıyrmaǵan ógeı jyldar edi, qaraly kezeń jaıly jaq ashtyrmady.
Endi mine, sansyz bozdaqtyń rýhyna Alty Alash túgel taǵzym etip otyrmyz.Tuńǵysh Prezıdent, Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń tapsyrmasymen asharshylyq qurbandaryn eske alý sharalary búkil el aýmaǵynda, oblystar men qaralarda, aýdandar men aýyldarda keńinen ótkizilip te jatyr. Astanada sol náýbette kóz jumǵandarǵa arnalǵan eskertkish-monýment ashyldy. Tarıh túgendelip, atalǵan zulmattyń sebep-saldary týraly keńinen sóz qozǵaldy. Al jalpy bul apat jaıly aıtý ońaı emes. Bolshevıktik Reseıdiń az ulttarǵa qoldanǵan saıası sharalary týraly derekter men qujattarǵa qarap otyryp, qazaq halqyna qarsy qysymnyń nebir qııanperen túrleri ashyqtan-ashyq qoldanylǵanyn kóresiń. Qyzyl ımperııa, bul oraıda patshalyq Reseıden de asyp tústi. Uly derjavalyq shovınızm barynsha asqyndy, halyq mıllıondap atyldy, mıllıondap ashyqty, mıllıondap jer aýdaryldy.
Osy joıqyn qatygezdik qazaq halqyn qanqaqsatty. Onyń aldynda túp-tuqııanymen joıylyp ketý qateri turdy. Keıbir kommýnıst kósemsymaqtar sony maqsat etti. Alash ardaqtysy Mustafa Shoqaev «Týrkestan pod vlastıý Sovetov» degen eńbeginde Jetisý qazaqtarynyń ashtan qyryla bastaǵanyn, bolshevıkterdiń olarǵa qol ushyn berýdiń ornyna solaı bolǵanyn qalaǵanyn aıta kelip, qyzyldar basshylarynyń biri - Tobolın degenniń sózin keltiredi. Ol ashyqtan ashyq bylaı deıdi: «Kırgızy (kazahı), kak ekonomıcheskıe slabye ... vse ravno doljny býdýt vymeret. Poetomý dlıa revolıýtsıı vajnee tratıt sredstva ne na borbý s golodom, a lýchshe na podderjký frontov». Budan ótken nendeı jaýyzdyq bolýy múmkin. Osydan soń 1918-1919, 1921-1922, 1932 jyldardaǵy asharshylyqta bolshevıkterdiń ıdeologııasy qandaı bolǵanyn bilý qıyn emes. Buny batystyń birqatar ǵalymdary men tarıhshylarynyń jazǵan derekterinen bilýge bolady.
- Endeshe sol batys tarıhshylarynyń birli-ekili málimetterine toqtalyp ótseńiz?
- Máselen, aǵylshyn professory V.Konollı «Ýraldyń arǵy betinde. Keńes Azııasyndaǵy ekonomıkalyq damý» degen eńbeginde: «Qazaq kóshpelilerin otyryqshylyqqa aýystyrý protsesi men kolhozdastyrý barysyndaǵy dóreki ádister búkil Qazaqstan boıynsha adamdardyń qyrǵynǵa ushyraýyna, mal basynyń kúrt azaıýyna dýshar etti. Ókimet saıasaty qazaqtardyń tabandy qarsylyǵyna ushyrady, olar maldaryn jappaı soıyp tastady, ashtan óldi ne Qytaıǵa qashyp qutyldy», - dep jazady. Sóıtip, tarıhshy deregine súıensek, 1928 jyly Qazaqstan men Qyrǵyzstanda búkil Keńes odaǵyndaǵy qoı men eshkiniń 20 protsenti bolatyn, keıingi bes jyl ishinde osy eki respýblıkadaǵy osynaý mal basynyń sany 80-85 protsentke kemidi. «Kóshpeli ómirge laǵnet aıtqan bolshevıkter sharýashylyq túrin, topyraq-klımat jaǵdaıyn eskermesten otyryqshy aýyl sharýashylyǵyn qoǵamnyń ekonomıkalyq uıymdasýynyń joǵarǵy satysy dep túsindi. Qazaq dalasynyń jaǵdaıynda qysqa merzim ishinde mal sharýashylyǵymen aınalysýdyń dástúrli ádisterin otyryqshy sharýashylyqqa aýystyrý áreketi ekonomıkalyq essizdik edi» dep jazady tarıhshy. Bul pikir-baılamǵa tolyq qosylasyń. Qosyla otyryp, sol «ekonomıkalyq essizdiktiń» surqııa esebi bar zulymdyq ekenin ańǵarasyń. Rasynda qyzyldarǵa el emes, ıesiz jer kerek edi. Al Kanada tarıhshysy R.Pırs «1867-1917 jyldardaǵy orystardyń Ortalyq Azııadaǵy otarshyldyq saıasaty» eńbeginde osyndaı oıdy ańǵartady. Ashtyqtan qaza tapqandardyń sanyn keltiredi. «1917 jylǵa deıin bastalǵan keıbir «progresshil tendentsııalardy» kúshtep jyldamdatý kóptegen adam qurbandyǵyna ushyratty. Mysaly kollektıvtendirý barysynda qoldanylǵan zorlyq pen otyryqshylandyrý asharshylyqqa ákelip, bir mıllıonnan astam qazaqtar qyryldy» - deıdi de qazaq jerin orystardyń otarlaýy tolassyz júrip jatqanyn atap kórsetedi. Bizdiń oıymyzsha R.Pırs 1921-1922 jyldardaǵy asharshylyq týraly aıtyp otyr. Bir mıllıonnan astam bozdaq osy kezeńdegi zulmattyń qurbandary.
- Al osy kezeńdegi asharshylyq qyrǵyny jaıly málimet ózimizde qanshalyqty arshyldy?
- Bundaı málimetter bizde áli kúnge tapshy. Onyń basym bóligi Keńes odaǵy tusynda joıyldy. «Qazaqstan Ulttyq entsıklopedııasynyń» ózinde júgirte aıtylady. Onda: «Respýblıkada 1920 jáne 1923 jyldary júrgizilgen aýyl sharýashylyǵy sanaqtarynyń jáne Qazaqstandaǵy jerge ornalastyrý mólsherin belgilegen ekspedıtsııany basqarǵan professor S.P. Shvetsovtyń málimetteri boıynsha 1921 jyly asharshylyqta Qazaqstan halqy 30 paıyzǵa deıin azaıǵan. Keıbir eldi mekenderde náýbet halyqtyń 100 paıyzyn qamtyp, olar túgeldeı derlik bosap, jolda, birazy atamekeninde qyrylyp qaldy» , -delinedi. Al jańaǵy S.P. Shvetsovtyń deregindegi 30 paıyz adam sanyna shaqqanda qansha bolatynyn 1917 jylǵy halyq sanaǵynyń málimetteri boıynsha boljap qana kórsete alamyz. Sanaq qorytyndysy «Kolıchestvo kırgız-kazahov na 1917 god. Po rodam ı ýezdam» degen atpen basylyp shyǵarylǵan. Uly júzdiń deregi: dýlat -460 myń, alban -80 myń, sýan -40 myń, sary úısin -10 myń, shapyrashty -70 myń, ysty -50 myń, oshaqty -70 myń, sirgeli -70 myń, qańly jáne shanyshqyly -190 myń, jalaıyr - 130 myń. Barlyǵy - 1 mıllıon 170 myń. Orta júz: arǵyn -850 myń, naıman - 530 myń, qypshaq -160 myń, kereı - 160 myń, ýaq - 70 myń, qońyrat - 210 myń. Barlyǵy - 2 mıllıon 080 myń. Kishi júz: baıuly - 880 myń, álimuly - 530 myń, jetirý - 350 myń. Barlyǵy - 1 mıllıon 790 myń. Úsh júzdi qosqanda - 4 mıllıon 980 myń. Eger qazaqtardyń balalardy sanaqtan jasyryp qalýǵa tyrysatynyn jáne eldiń esebin alýshylar jerdiń shalǵaılyǵynan keıbir alys aýyldarǵa barmaı qalýy ábden múmkin ekendigin eskersek, 1917 jyly atamekeninde keminde 5 mıllıon qazaq boldy dep aıta alatyn sekildimiz. Onyń joǵaryda keltirilgen 30 paıyzy - 1 mıllıon 500 myń adam. Eseptesek, osynsha jan 1921-1922 jyldardaǵy ashtyqta kóz jumǵan dep kesip aıtýǵa bolady.
- Degenmen bul 1921-1922 jyldary oryn alǵan qurbandyq qoı. Al odan keıingi zulmat bar emes pe? Jalpy sizdiń pikirińizshe sol kezeńde qyrylǵan qazaqtar sany qansha?
- Jańa joǵaryda keltirilgen sanaq qorytyndysynda KSRO-daǵy qazaq sany - 5 mıllıon 180 myń dep kórsetilgen. Oǵan Qytaıdaǵy 450 myń, Buharadaǵy - 400 myń, Horezmdegi - 100 myń, Aýǵanstandaǵy - 100 myń aǵaıyndy qosady. Sonda jalpy qazaq 6 mıllıon 230 myńǵa jetken. Ahmet Baıtursynovtyń «Inshalla 6 mıllıon qazaqpyz» - deýi osydan. Al qansha qazaq qyryldy degenge kelsek, onda da birshama derekterge toqtaýǵa týra keledi. Máselen, ótken ǵasyrdyń ár muraǵattan bir tóbe kórsetip qalatyn derekterine júginsek, asharshylyq aldymen Batys Qazaqstandy sharpyǵan. 1922 jyly Orynborda - 437776, Qostanaıda - 252816, Aqtóbede - 359326, Oralda - 277835, Bókeıde - 100 myń, Adaı ýezinde - 75 myń adam ashtan buratyldy. Batys Qazaqstandaǵy halyqtyń 31,4 paıyzy qyryldy. Eger osy ólkedegi bes gýbernııada sol tusta 2 mln. 653300 adam bolsa, onyń 800 myńǵa jýyǵy kóz jumǵan. Múrdeler ózen boıynda, aýyl aralarynda, eldi mekenderdiń kóshelerinde tarydaı shashylyp jatty. Bul jan túrshigetin qubyjyq kórinis edi.
Osy qasiret 1921 jyly taryqqan óńirge járdem bergen, basqa aımaqtarǵa qaraǵanda aýqatty sanalǵan Aqmolaǵa da quryq salyp, 100 myń adam qaıyr surap ketedi. Qalǵan el áýpirimmen kún kórip jatqanda, Chelıabi jáne Samar gýbernııalarynan ashtyqtan qur súlderi qalǵan 470 myń orys sharýalary jetkizildi. Búkilreseılik Ortalyq Atqarý komıteti osyndaı sheshim qabyldaǵan. Jaǵdaı endi kúrt qıyndaıdy, jergilikti bılik onsyz da az azyq-túlikti solardyń aýzyna tosyp, úmiti úzilgen el Esil-Nurany tastap, Áýlıeataǵa qaraı shubyrady. Olardyń kóbi Tarazǵa jetpeı jolda ólgen.
Gýver ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri R.Konkvestiń «Reseıdegi tájirıbeler. 1931 jyl» eńbeginde: «1930-1933 jyldar aralyǵynda 40 myń kýlak sharýashylyǵy tárkilendi, keıin 15 myń sharýashylyq ózin-ózi tárkilep, beti aýǵan jaqtarǵa qashyp ketti. Basqasha aıtqanda, tárkileý qazaq jerinde jarty mıllıon adamdy qamtydy. 1926 jylǵy sanaq boıynsha Keńes Odaǵynda 3.963300; 1939 jylǵy sanaq boıynsha (asyra kórsetilgen) 3. 100 400 qazaq boldy. Sonda halyqtyń ulttyq ósimin eskersek, asharshylyqtan, túrli qýǵyn-súrginnen qazaqtar bir jarym mıllıon adamyn joǵaltqan» - dep jazady. R.Konkvestiń bul boljamynyń jany bar. Joǵaryda atap kórsetkenimizdeı, 1917 jyly elde 5 mıllıon qazaq bolsa, onyń 1 mıllıon 500 myńy 1921-1922 jyldardaǵy ashtyqta qyrylǵan. Sonda tiri qalǵany - 3 mıllıon 500 myń. ıAǵnı 1926 jylǵy halyq sanaǵynda 463300 adam oıdan qosylǵan bolyp shyǵady. Osydan keıin 1939 jylǵy sanaq málimetiniń múlde qısynsyz ekenin dáleldeý qıyn emes. 1932 jylǵy ashtyqta alǵashqy zulmattan áýpirimmen saý qalǵan 3,5 mıllıon adamnyń teń jartysy apat bolǵany dáleldenip otyr. Endeshe 1939 jyly 1 mıllıon 750 myń qazaq qana jer basyp júrgen.
Endi osy keltirilgen kóp derekterden soń az-kem aıaldap alyp, ár jyldardaǵy ashtyqtyń barlyq qurbandaryn eseptep kóreıik. Imanyń qasym bolatyn kórsetkishke tap kelesiń. Qazaq halqy 3 mıllıon 250 myń adamnan aıyrylǵan. Janushyrǵan shyndyq osyndaı. Jantalastyrǵan jendet jyldardyń aqıqatynan aqylyń adasqandaı. Bizdiń osy esebimizdiń durys ekendigine shetelder ǵalymdarynyń derekteri de dálel bola alady. Batys zertteýshisi R.Monvest 1931-1932 jyldardaǵy asharshylyqta 1 mıllıon, M.Olkott 1,5 mıllıonnan astam adam óldi deıdi. Osy jerde «Qazaqstan Ulttyq entsıklopedııasyndaǵy» ashtyq qurbandary týraly málimetterge de kóz salaıyq. Entsıklopedııada 1926, 1937 jyldardaǵy sanaqtarda olqylyqtar jiberilgendigi, sonyń saldarynan asharshylyqtaǵy adam shyǵynyn dál anyqtaýǵa kedergi keltirip, ártúrli pikirlerdiń óristeýine sebep bolǵany ádil eskertiledi. 1930-1933 jyldardaǵy ashtyq qurbandary 2 mln. 200 myń adamnan asyp tústi delinedi. Osy 2 mln. 200 myńǵa 1921-1922 jyldardaǵy zulmattyń 1 mln. 500 myń bozdaǵyn qossańyz, 3 mln. 700 myń bolyp shyǵady. Sonymen jyrtqysh jyldardyń adam shyǵyny - 3 mln. 200 myń nemese 3 mln. 700 myń. Keıbir tarıhshylar shetelderge aýdy dep esepteıtin 1 mıllıon adamdy osy kórsetkishke qossaq ta, odan ashtyqtyń qasireti azaımaıdy. Degenmen, buny sońǵy derek deýden aýlaqpyz.
- Jalpy osynaý alapat ashtyqtyń týyndaýyna kim, áıtpese ne kináli?
- Ashtyq atty osy apattardyń avtory - sol tusta qazaq ólkesin basqarǵan F.I. Goloşekın. Stalın Reseıde qaharlansa, ol Qazaqstanda burq-sarq etti. Sáken Seıfýllın «júnin julǵan qutyrǵan býraǵa» teńegen osy jendettiń el ishindegi saıasatyn L.Trotskıı bylaı sıpattaǵan: «Goloşekın orys derevnıalarynda áleýmettik kelisimdi ýaǵyzdap, al qazaq aýyldarynda azamattyq soǵysty qozdyrýda». Anyǵy osy. Qanypezerligi erteden baıqalǵan, Qazaqstanǵa sol «qasıeti» úshin jiberilgen ol orys jáne ýkraına sharýalaryna sonshalyqty shúılikken joq, olar azyq-túlikten taryqpaǵan. Al qazaqtardan bárin sypyryp aldy. Buǵan da talaı naqty derekter barshylyq.
- ıAǵnı osynyń bári ashtyqtyń qoldan jasalǵanyn dáleldep beredi ǵoı...
- Ashtyqtyń qoldan jasalǵany týraly oıdy, Eýropa ǵalymdary men qaıratkerleriniń ortaq pikiri deı alamyz. Degenmen, araǵa uzaq ýaqyt salyp, 2010 jyly Eýropa Keńesi Parlamenttik assambleıasy Keńes odaǵy respýblıkalarynda 30-shy jyldary bolǵan ashtyq qurbandaryn eske alý týraly qarar qabyldap, osy oı-tujyrymdy jańǵyrtty. Qararda: «Belorýssııa, Qazaqstan, Moldavııa, Reseı men Ýkraınanyń jazyqsyz mıllıondaǵan adamy keńes úkimetiniń qasaqana qatigez saıasaty jasaǵan jappaı asharshylyqtyń saldarynan kóz jumdy»- delingen. Qazaqstandaǵy jaǵdaıǵa aıryqsha mán berilip, ashtyqty keńes rejıminiń óz halqyna qarsy jasaǵan qylmysy dep sanaıdy.
Aqıqaty osy. Jendet jyldardyń shyndyǵy bul. Solaı desek te, asharshylyqqa kinálilerdi tarıhtyń qatal jazalaǵanyn eskere otyryp, jazyqsyz kektenýden aýlaqpyz. Goloşekın sekildilerdiń túbine uıalasyn qasqyrsha talaýdan taıynbaǵan bolshevıktik rejımniń ózi jetti. Talaıy atyldy, asyldy, NKVD-nyń túrmelerinde shiridi. Keńes odaǵy atalǵan, jahannyń jartysyn ýysynda ustaǵan ımperııany kontslagerge aınaldyrǵan Stalınniń áýleti de ońǵan joq. Biri abaqtyda azap shekti, biri qııandaǵy AQSh-ta qarttar úıinde dúnıeden ozdy. Jetpis jylǵa jýyq ǵumyrbaıanynyń bastaýyn mıllıondardyń qanymen jazǵan turpaıy derjavanyń shańyraǵy ortasyna tústi.
Al qazaq halqy talaı náýbetten ótip, máńgiligin dáleldedi. Qaısarlyǵymen jáne qýatty rýhymen dáleldedi. Zamannyń tórine kóterildi. Ol táýelsiz jáne baqytty. Sol ımandy da ıbaly halyq iriligin tanytyp, kósheli-kórgendi ekenin pash etip, tarıhı sananyń sabaqtastyǵy úshin, myna toq ǵasyrda júzi jarqyn bolýy úshin dúnıeden kúńirenip kóshken bozdaqtardyń rýhyna taǵzym etýde. Endeshe barshamyzdyń iltıfat-nıetimiz qabyl bolsyn!
- Áńgimeńizge raqmet!