9 tamyz. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
9 tamyz, SENBІ Sıngapýr Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - Respýblıka kúni. 1965 jylǵy tamyzdyń 9-ynda Malaızııa Federatsııasynan Sıngapýr bólinip shyqty. Sıngapýr - Azııanyń ońtústik-shyǵysynda ornalasqan memleket. Astanasy - Sıngapýr qalasy. Memleket tili - aǵylshyn, qytaı jáne malaı tilderi. Aqsha birligi - sıngapýr dollary. Qazaqstan Respýblıkasy men Sıngapýr arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1993 jylǵy naýryzdyń 30-ynda ornatyldy. Nagasakı kúni. 1945 jylǵy tamyzdyń 9-ynda amerıkan avıatsııasy Japonııanyń 253 myń turǵyny bar Nagasakı qalasyna atom bombasyn tastady. Jospar boıynsha bul atom bombasyn Japonııanyń Kokýrý qalasyna tastaý kerek bolatyn. Biraq aýa raıynyń qolaısyzdyǵyna jáne áýege kóterilgennen keıin paıda bolǵan ushaq aqaýyna baılanysty ushqyshtyń bomba tastaý baǵytyn ózgertýine týra kelgen. Nagasakıde 80 myńǵa jýyq adam qaıtys bolǵan. Álemniń turǵylyqty halyqtarynyń halyqaralyq kúni. BUU Bas Assamleıasynyń sheshimimen jarııalanǵan. BUU málimetteri boıynsha búgingi tańda 5 qurlyqtaǵy 70 elde 5000-nan astam jergilikti halyqtar turady. AQSh-ta ormandy órtten qorǵaý kúni. Orman sharýashylyǵy qyzmeti 1905 jyly quryldy jáne ol AQSh aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń bólimi bolyp sanalady. Olar 193 mıllıon akr jerdi alyp jatqan ormandaǵy qoǵamdyq, shalǵyn jáne jaıys jerlerdi baqylaıdy. ESTE QALAR OQIǴALAR 20 jyl buryn (1994) Almatyda QR Ulttyq banktiń memlekettik qoımasynyń irgetasy qalandy. 19 jyl buryn (1995) Iranda «Abaı shyǵarmashylyǵyna kózqaras» atty kitap jaryq kórdi. 14 jyl buryn (2000) Qazaqstan men ıÝNESKO arasyndaǵy dostastyq jónindegi Memorandýmǵa Qazaqstan Recpýblıkasynyń vıtse-premeri I.Tasmaǵambetov jáne F.Maıor qol qoıdy. 9 jyl buryn (2005) Almatyda, Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq kitaphanasynda Úndistandy zertteý ortalyǵy ashyldy. Jańa ortalyq Qazaqstan men Úndistan arasyndaǵy qarym-qatynasty, ásirese, mádenıet pen bilim salasyn damytýǵa baǵyttaldy. Ortalyqta DVD, CD-R jáne Internet arqyly Úndistan týraly málimet alatyn, pikir alysatyn múmkindikter týady. Uıymdastyrýshysy - Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Úndistan elshiliginiń janyndaǵy Úndistan mádenıet ortalyǵy jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq kitaphanasy. 7 jyl buryn (2007) Astanada Reseıdiń ǵylym jáne mádenıet ortalyǵynda Borıs Rezvantsevtiń «Tropamı Shambaly. Ot Altaıa ı Ýrala» atty kitabynyń tusaýkeser rásimi ótti. Bul kitapta Qazaqstannyń jer qoınaýyndaǵy baılyqtary, ekologııasy, tabıǵaty týraly jazylǵan. Borıs Rezvantsev - ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty, dotsent, ekonomıka-matematıka pishindeýi boıynsha úsh ǵylymı monografııanyń avtory, Lenın ordenimen marapattalǵan. Kitaptyń birlesken avtory - onyń uly Borıs, Orys geografııalyq qoǵamynyń naqty múshesi, Reseı fotosýretshiler odaǵynyń múshesi, avtotýrızm boıynsha sport sheberi, Máskeýde turady. Sońǵy on jylda Rezvantsevtardyń Qazaqstannyń jáne Reseıdiń baspahanalarynan «Podkova schastıa», «Serdtsevına Evrazıı» jáne «Tropamı Shambaly» atty úsh kitaby basyp shyǵaryldy. 7 jyl buryn (2007) Semeıde Shyǵys Qazaqstan oblysynyń ákimi Jánibek Káribjanov «Óndiris» bıznesti damytý aýmaǵynda qurylys irgetasyna kapsýla qalaý rásimine qatysty. Bıznesti damytý aýmaǵynyń jalpy aýdany 85 gektar, ol qalanyń ońtústik-batys aýmaǵynda ornalasqan. Indýstrııalyq-ınnovatsııalyq aımaqtyń ashylýy sol jerge ınvestorlardy tartý, olarǵa ınjenerlik-kommýnıkatsııalyq jáne aqparattyq qyzmetterdiń kesheni kiretin tolyq damyǵan ınfraqurylymy bar jer telimderin berýdi qamtıdy. 110 jyl buryn (1904) Parıjde Shahterlerdiń halyqaralyq kongresi barlyq elderdiń taý-ken salasynda 8 saǵattyq jumys kúnin engizý týraly talap qoıdy. 40 jyl buryn (1974) AQSh-tyń 37-shi prezıdenti Rıchard Nıkson óz erkimen ornynan tústi. Ol bundaı áreketke barǵan tuńǵysh prezıdent bolatyn (Ýoltergeıt janjalynan keıin osylaı etýge májbúr boldy). ESІMDER 135 jyl buryn (1879-1963) 1916 jylǵy ult-azattyq qozǵalysyna belsene qatysýshy, kóterilis jarshysy, Qazaq KSR-iniń halyq aqyny ShIPIN Omar dúnıege keldi. Qostanaı oblysynyń Qostanaı aýdanynda týǵan. Ol «Amangeldiniń aıbaty», «Arman», 1916 jylǵy», «Torǵaı soǵysy» tolǵaýlarynan «Amangeldi batyr» dastanyna deıingi kóptegen shyǵarmalaryn halyqtyń patsha úkimetine qarsy kúresine arnaǵan. «Patsha taqtan túskende», «Oktıabr túni», «Aqyn úni», taǵy basqa jyrlarymen jańa zamandy qarsy aldy. Otan qorǵaý, beıbitshilik, tyń ıgerý taqyrybyna talantty jyrlarmen ún qosqan. «Masaty qyz», «Qoıshy Kúlen», «Jetkinshek», «Sybyzǵy úni» dastandarynda qazaq halqynyń ótkenderindegi kúrdeli taǵdyryn sýrettedi. Shyǵarmalarynyń 10 jınaǵy jarııalandy. 1954 jyly orys tilinde «Stıhı ı pesnı» atty jyr jınaǵy basylyp shyqqan. «Lenın», «Qurmet belgisi» ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan. 101 jyl buryn (1913-1988) teatr sýretshisi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri BALЬHOZIN Igor Borısovıch dúnıege keldi. Reseıde týǵan. Arnaýly sýretshilik bilim almaǵan qylqalam sheberi Vıatka, Vologda qalalarynyń teatrlarynda sýretshi-kóshirmeshi bolyp istegen. 1934 jyly Almatyǵa qonys aýdaryp, Orys akademııalyq drama teatrynda sýretshi-oryndaýshy, teatrdyń bas sýretshisi, qoıýshy sýretshi qyzmetterin atqarǵan. Osy teatr sahnasynda qoıylǵan A.Chehovtyń «Vanıa aǵaı», M.Gorkııdiń «Kún balalary», M.Áýezovtiń «Túngi saryn», Ý.Shekspırdiń «Korol Lır» t.b. spektaklderdi kórkemdegen. Qazaq akademııalyq drama teatrynda Á.Ábishevtiń «Dostyq pen mahabbat», «Kim meniń ákem», M.Imanjanovtyń «Meniń mahabbatym», Q.Bekhojınniń «Ulan asý», M.Áýezovtiń «Qara qypshaq Qobylandy» sııaqty spektaklderiniń dekoratsııasyn jasaǵan. 81 jyl buryn (1933) geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademııasynyń, mıneraldyq resýrstar akademııasynyń akademıgi DIAROV Mýftah Dıaruly dúnıege keldi. Atyraý oblysynda týǵan. Qazaq ken-metallýrgııa ınstıtýtyn bitirgen. 1955-1964 jyldary - Inder geologııalyq barlaý ekspedıtsııasynyń geology, partııa komıtetiniń bastyǵy, bas geology. 1964-1978 jyldary - Qazaq munaı geologııalyq baralý ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń zerthana meńgerýshisi. 1978-1992 jyldary - Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń Munaı hımııasy jáne tabıǵı tuzdar ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, dırektory, zerthana meńgerýshisi. 1992-1997 jyldary - Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń Batys bólimshesi akademık hatshysynyń orynbasary. 1997 jyldan «Atyraý-ǵylym» aktsıonerlik qoǵamynyń vıtse-prezıdenti bolǵan. Ǵalym Kaspıı mańy oıpatynda bor, borly-kalııli tuzdar izdeý, barlaý máselelerimen shuǵyldanǵan. Mıneraldyq tuzdardy barlaýdyń jańa tásilderin jasap, paıdalanǵan. 70 jyl buryn (1944) Sh.Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» AQ kınodramatýrgi ERǴALIEVA Záýresh Ábdeshqyzy dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. S.M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetin bitirgen (1967). Kóptegen kórkem fılmder men derekti fılmder stsenarııleriniń avtory, halyqaralyq kınofestıvaldarda syılyq alǵandary: «Shóptiń ishki tátti shyryny» (BKF ádilqazylarynyń syılyǵy, Mınsk qalasy , 1985; Ekinshi syılyq, Portýgalııa), «Mýtanttar», «Sonyń ishinde» (2000), «Turmaǵanbet aqyn» (1989), «Perishte» (2004). Qazaqstannyń alaǵshqy «Toǵysqan taǵdyrlar» telehıkaıasynyń bas redaktory jáne stsenarıı avtory (1999). «Shegirtke» tanymal teleserıalynyń sıýjettik jelileri men stsenarııleriniń avtory (2000). 70-ten asa fılmderdiń avtory. Qazaqstannyń birinshi «Taǵdyr urshyǵy» atty merzimdi baspasóz ádebı serıalynyń avtory (Malıka Saıd búrkenshik atymen). Kıno týraly maqalalardyń, sonymen qatar kórkem áńgimelerdiń turaqty avtory. 1972 jyldan - Odessa kınostýdııasynda bas redaktordyń orynbasary. 1977-2010 jyldary - «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń jetekshi redaktory. Sh.Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» AQ «Baǵyndyrý» kartınasynyń redaktory (2010). KSRO Kınematografısteri odaǵynyń múshesi (1985). QR Kınematografısteri odaǵy basqarmasynyń múshesi (1995- 2005). «Tyń jerlerdi ıgergeni úshin» (1966) medalimen, «Sotsıalıstik jarys jeńimpazy» (1976) belgisimen, QR Qurmet gramotasymen (2005) marapattalǵan. Halyqaralyq kınofestıvaldiń laýreaty (Tomar, 1986). 62 jyl buryn (1952) Sh.Qaldaıaqov atyndaǵy Ońtústik Qazaqstan oblystyq fılarmonııasynyń qazaq halyq aspaptary orkestriniń ártisi ShOIYNBAEV Qurmanbaı Altaıuly dúnıege keldi. OQO Saıram aýdany Qyzyltý aýylylynda týǵan. Qazaqstan Respýblıkasynyń halyq artısi (1992). 1973 jyly Shymkent qalasyndaǵy ál-Farabı atyndaǵy mádenıet ınstıtýtyn bitirip, mýzyka teorııasy men vokal kafedrasynda jumysqa qalady. 1977 jylynda Jetisaı mádenıet tehnıkýmynda, 1981 - 1986 jyldarynda ál-Farabı atyndaǵy mádenıet ınstıtýtynda ustazdyq qyzmet atqarady. 1986-1991 jyldary Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorııany bitiredi. 1972 jylynda oblysy «Dostyq» ansambliniń quramyna alyndy. 1973 jyly respýblıkalyq «Saıası ánder» baıqaýynyń laýreaty, 1991 jyly 5-shi respýblıkalyq ánshiler baıqaýynyń júldegeri boldy, Halyqaralyq Sh.Qaldaıaqov atyndaǵy án-festıvaliniń bas júldesin aldy. M.Áýezov atyndaǵy oblysy memlekettik ýnıversıtetiniń Mýzykalyq ádistemelik jáne hor dırıjeri kafedrasynda qyzmet etedi. 2007 jyldan beri - Shámshi Qaldaıaqov atyndaǵy Ońtústik Qazaqstan oblystyq fılarmonııasynyń qazaq halyq aspaptary orkestriniń ártisi. Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi (1992). 55 jyl buryn (1959) T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akdemııasynyń aǵa oqytýshysy, dotsent, Ǵ.Músirepov atyndaǵy qazaqtyń balalar men jasóspirimder akademııalyq teatrynyń aktrısasy MÁMBETOVA Ásel Imanǵalıqyzy dúnıege keldi. Batys Qazaqstan oblysy Aqjaıyq aýdanynyń Aqjaıyq kóntinde týǵan. Almaty memlekettik kórkem teatr ınstıtýtynyń teatr fakýltetin bitirgen (1984), mýzykalyq drama akteri. Qalalyq jáne aýdandyq sharalar stsenarııleriniń avtory. 1984 jyldan -Almaty qalasynyń jasósipirmder teatrynyń akteri. 2000 jyldan beri T. Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasynyń dotsenti, aǵa oqytýshysy. 2010 jyldan beri Ǵ .Músirepov atyndaǵy Qazaq akademııalyq balalar men jasóspirimderge arnalǵan teatrdyń akteri. Á.Ábishevtiń «Mádı» (Dildar), Ý. Shekspırdiń «Jazǵy túndegi tús» (Germııa), A.P. Chóhovtyń «Chaıka» (Nına Zarechnaıa), F.Ońǵarsynovanyń «Baqyt pen qaıǵy» (Aqynqyz), S. Balǵabaevtyń «Eń ádemi kelinshek» (Gúlbarshyn), S.Asylbekovtyń «Rabıǵynyń mahabbaty» (Roza); I.Jansúgirovtyń «Isataı-Mahambet», Ǵ.Músirepovtiń «Qozy Kórpesh-Baıan Sulý» (Kúnikeı) jáne basqa spektaklderde oınady. «Daryn» memlekettik syılyǵynyń laýreaty (1994). «Eren eńbegi úshin» medalimen marapattalǵan (2001). Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri (2009). 31 jyl buryn (1983) erkin kúresten qazaq palýany ShABANBAI Dáýlet Erkinuly dúnıege keldi. 96 keli salmaqta Azııa chempıonatynyń úsh dúrkin qola júldegeri. Londondaǵy 2012 jylǵy HHH Olımpıada oıyndaryna qatysýshy. Jattyqtyrýshysy - Alekseı Sergeev. 119 jyl buryn (1895-1967) tarıhshy, professor, KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Qazaq KSR jáne Qyrǵyz KSR Ǵylym Akademııasynyń korrespondent-múshesi VıATKIN Mıhaıl Porfırevıch dúnıege keldi. Orynborda týǵan. Tomby ýnıversıtetin bitirgen. 1934-1945 jyldary M.Pokrovskıı atyndaǵy Lenıngrad pedagogıkalyq ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, 1945-1957 jyldary KSRO tarıhy kafedrasynyń meńgerýshisi bolǵan. 1957 jyldan ómiriniń sońyna deıin KSRO Ǵylym akademııasy Tarıh ınstıtýtynyń Lenıngrad bólimshesin basqardy. 1935 jyldan bastap, Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń tarıhyn zertteýmen shuǵyldanǵan. 70-ten asa ǵylymı eńbekteriniń kóbi Qazaqstan tarıhyna arnalǵan. 1941 jyly Almatyǵa qonys aýdaryp, Qazaq KSR tarıhy 1-tomynyń ocherkin jazdy. 1943-1949 jyldary jaryq kórgen Qazaq KSR tarıhynyń birneshe taraýynyń avtory jáne redaktsııalyq múshesi. Ol 1947 jyly shyqqan «Syrym batyr» monografııasy úshin KSRO Memlekettik syılyǵyn aldy. Onda ol Syrym Datuly bastaǵan Kishi júz halqynyń ult-azattyq kóterilisine jan-jaqty taldaý jasaıdy. Ol Syrymnyń qaıratkerligine joǵary baǵa bergen. Eki ordenmen jáne medaldarmen marapattalǵan. 51 jyl buryn (1963) amerıkandyq estrada ánshisi, aktrısa, prodıýser Ýıtnı Elızabet HЬıÝSTON dúnıege keldi.