9 mamyr. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
9 MAMYR, JUMA
Keńester Odaǵy halqynyń 1941-1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysynda jeńiske jetken kúni. 600 myńnan astam qazaqstandyq bul soǵystan oralmady.
Soǵys kezinde kóptegen ǵylymı-zertteý ortalyqtary men Máskeý, Lenıngrad, Kıev jáne basqa da qalalardyń oqý oryndary Qazaqstanǵa qonys aýdardy. Olardyń ishinde fızıologııa, mıkrobıologııa, bıohımııa, shyǵystaný ınstıtýttary boldy.
Búkil soǵysty basynan ótkergen qazaqstandyq 12 dıvızııa qurmetti ataqtar aldy. Olardyń beseýi - bir, tórteýi - eki, ekeýi - úsh ordenmen marapattaldy. Bes dıvızııa gvardııalyq ataldy, olardyń ishinde Keńes Odaǵynyń Batyry I.V.Panfılov atyndaǵy ataqty 8-gvardııalyq dıvızııa bar. Jalpy Uly Otan soǵysynda 497 qazaqstandyq Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn aldy. 1990 jyly 11 jeltoqsanda sońǵy Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy qolbasshy Baýyrjan Momyshulyna berildi. 1941 jyly aǵa leıtenant B.Momyshuly basqarǵan atqyshtar batalony men I.V.Karpov basqarǵan 1075-atqyshtar polki Máskeý túbinde aı boıy úzdiksiz urystar júrgize otyryp, óz pozıtsııalaryn saqtap qana qoımaı, sonymen qatar dushpanǵa qarsy pármendi shabýylǵa shyǵyp otyrdy. Tórt qazaqstandyq T.J.Bıgeldınov, L.I.Beda, I.F.Pavlov jáne S.D.Lýganskıı 2 márte Keńes Odaǵynyń Batyry atandy. Urys kezinde qaza tapqan pýlemetshi M.Mámetova jáne mergen Á.Moldaǵulova Batyr ataǵyn aldy. Batyr ataǵyn alǵandar qatarynda atqyshtar T.Toqtarov, S.Baımaǵambetov, S.Lýtfıllın, Mın Sen ıÝr, artıllerıster S.Mútkenov, I.K.Novıkov, ushqysh N.Ábdirov, mınometshi Q.Sypataev, atty ásker M.M.Qarataev, saper P.I.Goncharov, polıtrýk M.Ǵabdýlın, torpedalyq kater komandıri B.P.Ýşev jáne basqalar bar. 110 qazaqstandyq Dańq ordeniniń tolyq ıegeri boldy. Reıhstagqa sheshýshi shabýylǵa shyqqan jáne Jeńis týyn tikkenderdiń ishinde qazaqstandyq R.Qoshqarbaev, kapıtan B.V.Chýpreta, mınometshi A.Baqtygereev, pýlemetshi P.E.Vıtsko, baılanysshy K.M.Volochaevtar boldy.
Dúnıejúzilik ádiletti saýda kúni. Jyl saıyn mamyrdyń ekinshi senbisinde atap ótiledi, al mamyr aıy ádiletti saýda aıy dep esepteledi.
Bul kún Dúnıejúzilik ádiletti saýda uıymynyń (World Fair Trade Organization) basqarýymen ótkiziledi, onda 70 memleketten 350 óndirýshi ujymy ádiletti saýda uıymyna qatysqany týraly jarııalaıdy.
Ádiletti saýda - bul tańbasy bar jáne tańbasy joq taýarlarǵa baılanysty halyqaralyq standarttar men qoǵamdyq saıasatty paıdalanýdy jaqtaıtyn qoǵamdyq qozǵalys. Damymaǵan elderden damyǵan elderge eksporttalǵan taýarlarǵa kóp kóńil bólinedi. Ádiletti saýdanyń taýarlary mynalar: sháı, kofe, kakao, banan, jáne de qol-óner týyndylary men kıim-keshek. Eń bastysy olar quldyq pen balalar eńbegin paıdalanbaı óndirilýi kerek.
Eýropa kúni. 1950 jyly mamyrdyń 9-ynda Parıjde Frantsııa syrtqy ister mınıstri Rober Shýman Frantsııa, Germanııa jáne basqa eýropa elderiniń kómir jáne bolat quıatyn ónerkásip salalaryn (áskerı tehnıka óndirý negizderin) biriktirip, ony jańa ulttyq qurylym basqarmasyna berýge shaqyrdy. 1985 jyly Mılan sammıtinde Eýroodaq kóshbasshylary Shýman Deklaratsııasyn máńgi este saqtaýǵa sheshim shyǵaryp, jyl saıyn mamyrdyń 9-yn «Eýropa kúni» dep bekitti.
ESTE QALAR OQIǴALAR
17 4 jyl buryn (1840) Aıakóz óńirine meteorıt qulady. Túsken jerine baılanysty «Qaraqol» atalǵan ol meteorıttiń synyǵy aldymen Semeıge, artynsha Peterbýrgke jetkizildi.
2 2 jyl buryn (1992) Petropavl qalasyndaǵy Kommýnıstik kóshesine Maǵjan Jumabaevtyń esimi berildi.
1 3 jyl buryn (2001) Astana qalasynda «Otan ana» Otan qorǵaýshylar monýmenti ashyldy.
7 jyl buryn (2007) Jeńis kúni Semeıden 70 shaqyrym jerde ornalasqan Shaǵan stansasynda Uly Otan soǵysynyń ardagerlerine eskertkish ashyldy.
Monýment eki metrlik taqtadan jasalǵan, onda maıdanǵa atanǵandardyń aty jáne áskerı taqyryptaǵy sýret qashalanyp jazylǵan. Uly Otan soǵysyna osy bekettiń 90 turǵyny qatysqan.
6 jyl buryn (2008) Petropavlda daryndy balalarǵa arnalǵan oblystyq arnaıy ınternat-gımnazııanyń aýmaǵynda Keńes Odaǵynyń Batyry Ábý Dosmuhambetovtyń músintasynyń saltanatty ashylý rásimi boldy.
Petropavlda Ábý Dosmuhambetovtyń atyndaǵy kóshe bar, daryndy balalarǵa arnalǵan arnaıy ınternat-gımnazııasy da batyrdyń atynda. Ábý Dosmuhambetov maıdanǵa 21 jasynda attanyp, 1943 jyly Chernobyl mańynda qaza tapqan.
6 jyl buryn (2008) Pavlodar oblysynyń Lebıaji aýdanyndaǵy Aqqý aýylynda ınternatsıonal-jaýyngerlerge arnalǵan eskertkish ashyldy.
Obelısk-tas Aýǵanstanda erlikpen qaza tapqan, mert bolǵannan keıin Qyzyl Juldyz ordenimen marapattalǵan Serik Hamzınniń qurmetine atalǵan kóshede ornatylyp otyr. S. Hamzın osy Aqqý aýylynda týyp ósken. Osynda dostarymen Ertistiń sýyna shomylǵan, mektepte oqyǵan, kásiptik ýchılışege túsken. Beıbit ómirden aýǵan soǵysyna tap bolǵan Serik jaýyngerlik tapsyrmalardy oryndaý kezindegi erlikteri úshin «Jaýyngerlik erligi úshin» medalimen de marapattalǵan. Eskertkishtiń ashylý rásimine jaýyngerdiń anasy - Dámetken Hamzına, onyń týǵan-týystary, Uly Otan soǵysynyń ardagerleri, áskerdegi qyzmettesteri qatysty.
5 jyl buryn (2009) Qazaqstan, Qytaı Halyq Respýblıkasy, Reseı jáne Tájikstannyń eń iri jastar uıymdary Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń (ShYU) Jastar keńesi quryltaıynyń konferentsııasyna qatysty.
Konferentsııanyń qorytyndysy boıynsha ShYU Jastar keńesin qurý týraly deklaratsııaǵa qol qoıyldy jáne 2009-2010 jyldardaǵy jumys josparlary bekitildi.
Shanhaı yntymaqtastyq uıymy Jastar keńesin qurý týraly sheshim qatysýshy-elderdiń jastar uıymdarynyń kezekti kezdesýinde Sankt-Peterborda 2008 jyldyń qazanynda qabyldandy.
Onyń maqsaty Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna múshe-memleketterdiń jas býyn ókilderi arasyndaǵy jan-jaqty yntymaqtastyqqa qoldaý kórsetý.
5 jyl buryn (2009) Qaraǵandyda jańa Jeńis saıabaǵy ashyldy. Bul saıabaq Uly Otan soǵysy ardagerleriniń usynysy boıynsha quryldy.
ESІMDER
6 8 jyl buryn (1946) «Mysl» jýrnalynyń bas redaktory, tehnıka ǵylymynyń kandıdaty, dotsent, Qazaqstannyń qurmetti jýrnalısi QUTTYQADAM Seıdahmet Rysqojauly dúnıege keldi.
Ońtústik Qazaqstan oblysy Túrkistan qalasynda týǵan. Qazaq hımııa-tehnologııa ınstıtýtyn bitirgen. 1969-1975 jyldary - Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń Munaı hımııasy jáne tabıǵı tuzdar ınstıtýtynyń ınjeneri, kishi ǵylymı qyzmetkeri, zerthana meńgerýshisi, 1975-1976 jyldary - Qazaq ǵylymı-zertteý jáne memlekettik fosfor ónerkásibin jobalaý ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, 1976-1978 jyldary - Qazaq hımııa-tehnologııa ınstıtýtynyń kishi, aǵa ǵylymı qyzmetkeri, oqytýshysy, 1978-1986 jyldary - Jambyl gıdromelıoratıvtik-qurylys ınstıtýtynyń syrttaı oqý fakýltetiniń aǵa oqytýshysy, dotsenti, dekany, 1986-1991 jyldary - Arqalyq pedagogıkalyq ınstıtýtynyń hımııa jáne bıologııa kafedrasynyń meńgerýshisi, 1991 jyly - «Araı-Zarıa» jýrnaly bas redaktorynyń orynbasary, 1991-1993 jyldary -eksporttyq-taldaý qyzmeti bas basqarmasynyń bastyǵy, Qazaqstan Respýblıkasynyń Baspa jáne buqaralyq aqparat mınıstriniń orynbasary, 1993-1994 jyldary - «Dáyip-Vremıa» gazetiniń bas redaktory, 1994-1995 jyldary - «Araı-Zarıa» jýrnalynyń bas redaktory, 1995-1999 jyldary - «Argýmenty ı fakty Kazahstan» gazetiniń sholýshysy, 1999 jyldyń qańtarynan - «Órleý» qoǵamdyq qozǵalysynyń tóraǵasy, 2002-2003 jyldary - «Epoha» gazetiniń bas redaktory, 2004-2005 jyldary - «Nachnem s ponedelnıka» gazetiniń sholýshysy qyzmetterin atqarǵan. 2006 jyldyń qańtar aıynan bastap «Mysl» jýrnalynyń bas redaktory bolyp qyzmet atqarady.
«Vyzov vremenı», «Mırajı ı realıı», «Slýjenıe natsıı» atty kitaptarynyń avtory.
6 7 jyl buryn (1947) Abaı atyndaǵy Qazaqtyń memlekettik akademııalyq opera jáne balet teatrynyń rejısseri, QR halyq ártisi, K.Baıseıitova atyndaǵy vokalıster konkýrsynyń, Máskeýdegi M.Glınka atyndaǵy halyqaralyq konkýrstyń, Barselonadaǵy Vınıans atyndaǵy halyqaralyq konkýrstyń laýreaty ESІMOV Ǵafız dúnıege keldi.
Gýrev oblysynda týǵan. Qurmanǵazy atyndaǵy Almaty memlekettik konservatorııasyn bitirgen, opera ánshisi. Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasynyń professory. 1975 jyldan Abaı atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq opera jáne balet teatrynyń solısi. Qazirgi qyzmetinde - 2002 jyldan beri. Negizig partııalary: Abaı (A.Jubanov pen L.Hamıdıdiń «Abaıynda»), Dýman (E.Brýsılovskııdiń «Dýdaraıynda»), Alpamys (E.Rahmadıevtiń «Alpamysynda»), Qurmanǵazy (A.Jubanov pen Ǵ.Jubanovanyń «Qurmanǵazysynda»), Onegın (P.I.Chaıkovskııdiáń «Evgenıı Onegıninde»), Jermon (Dj.Verdıdiń «Travıatasynda»), Don Jýan (V.Motsarttyń «Don Jýanynda»), t.b. Kontserttik shyǵarmashylyq qyzmetimen de qazaqtyń halyq ánderin, halyq kompozıtorlarynyń ánderin, sondaı-aq qazirgi qazaq kompozıtorlarynyń án-romanstaryn nasıhattaýǵa eleýli úles qosty.
60 jyl buryn (1954) Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy sotynyń tóraǵasy MÁMI Qaırat Ábdirazaquly dúnıege keldi.
Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń Tóraǵasy. Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń depýtaty. Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵymen taǵaıyndalǵan. Almaty oblysynda týǵan. S.M. Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. Quqyqtanýshy, z.ǵ.d., professor. Gýrev oblystyq soty stajeri, múshesi, tóraǵasynyń orynbasary, tóraǵasy, QazSSR Joǵary Sotynyń múshesi, Almaty qalalyq sotynyń tóraǵasy, Qazaqstan Respýblıkasy Joǵary Soty kollegııasynyń tóraǵasy, Qazaqstan Respýblıkasy Ádilet mınıstrliginiń Vıtse-mınıstri, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiligi Basshysynyń orynbasary, Qazaqstan Respýblıkasy Joǵary Sotynyń Tóraǵasy, Qazaqstan Respýblıkasynyń Bas prokýrory bolyp qyzmet istegen. 2011-2013 jyldary - QR Parlamenti Senatynyń tóraǵasy. Qazirgi qyzmetinde - 2013 jylǵy qazannan beri. «Parasat», ІІ dárejeli «Barys», «Uly Petr» ordenderimen, tórt medalmen marapattalǵan.
5 2 jyl buryn (1962) Atyraý oblysy ákiminiń orynbasary ShÁKІMOV Tımýrjan Ádıetuly dúnıege keldi.
Batys Qazaqstan oblysynda dúnıege kelgen. Kýıbyshev qalasyndaǵy ınjenerlik-qurylys ınstıtýtyn ınjener-qurylysshysy mamandyǵy boıynsha támamdaǵan. Ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty.
Eńbek jolyn 1984 jyly Oral oblysy, Kamenskıı aýdany, Lenın atyndaǵy dán keńsharynyń qurylys ýchaskesiniń sheberi bolyp bastaǵan. Keıin «Kaztorgstroı» qurylys ýchaskesiniń aǵa proraby, bas ınjeneri, «Jaıykselstroı» kommýnaldyq kásipornynyń jyljymaly mehanıkalandyrylǵan birinshi kolonnasy bastyǵy, «Altım» qurylys fırmasy» jaýapkershiligi shekteýli seriktestiginiń dırektory, oblystyq Sáýlet jáne qala qurylysy basqarmasynyń bastyǵy, Batys Qazaqstan oblysynyń bas sáýletshisi, «Altım» korporatsııasy» jaýapkershiligi shekteýli seriktestiginiń dırektory, Batys Qazaqstan oblysy Memlekettik sáýlet - qurylys baqylaýy basqarmasynyń bastyǵy, Qazaqstan Respýblıkasy Indýstrııa jáne saýda mınıstrliginiń Qurylys isteri jáne turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq jónindegi komıtetiniń basqarma bastyǵy, Batys Qazaqstan oblysy ákiminiń orynbasary bolyp jasady. 2012 jyldyń aqpanynan bastap - Batys Qazaqstan oblysy ákiminiń keńesshisi. 2012 jylǵy tamyz aıynan bastap Atyraý oblysy ákiminiń orynbasary.
5 1 jyl buryn (1962) QR Parlamenti Senatynyń depýtaty, Tabıǵatty paıdalaný jáne aýyldyq aýmaqtardy damytý komıtetiniń múshesi NURǴALIEV Jeńis Mırasuly dúnıege keldi.
Qostanaı oblysynan saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń depýtaty. Qostanaı oblysynda týǵan. Qostanaı aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyn, Ortalyq - Azııa ýnıversıtetiniń Qostanaıdaǵy fılıalyn bitirgen. Ǵalym agronom, zańger. Qostanaı oblysy Qostanaı aýdany «Aleksandrovskıı» sovhozynyń agronomy, №2 bólimshesiniń basqarýshysy, bas agronomy, Naýryzym aýdany «Dámdi» sovhozynyń dırektory, Qostanaı aýdany «Nıva» óndiristik kooperatıvi baskarmasynyń tóraǵasy, «Nadejdınka» JShS dırektory, Sarykól aýdanynyń ákimi, Qostanaı qalasynyń ákimi, Qostanaı oblysy ákiminiń orynbasary bolyp qyzmet istegen. «Qurmet» ordenimen, úsh medalmen marapattalǵan.
17 7 jyl buryn (1837-1895) nemis kásipkeri, «Opel» kompanııasynyń negizin qalaýshy Adam OPELЬ dúnıege keldi.
14 1 jyl buryn (1873-1939) aǵylshyn arheology, Týtanhamon perǵaýynnyń máıitin ashqan Govard KARTER dúnıege keldi.
8 9 jyl buryn (1924-1997) aqyn, kompozıtor, prozashy jáne stsenarıst Býlat OKÝDJAVA dúnıege keldi.
4 7 jyl buryn (1967) reseı akteri, rejısser, stsenarıst, prodıýser, telejúrgizýshi BONDARChÝK Fedor Sergeevıch dúnıege keldi.
331 jyl buryn (1683-1767) orys áskerı jáne memlekettik qaıratkeri, general-feldmarshal Iogann Býrkhart Hrıstofor MINIH dúnıege keldi.