9 qazan. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
9 qazan. JUMA
Dúnıejúzilik poshta kúni. 1957 jyly bolǵan búkildúnıejúzilik poshta odaǵynyń 14-shi kongresiniń sheshimi boıynsha, 1874 jyly poshta odaǵynyń qurylǵan kúnine oraı atap ótiledi.
Ýganda Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni (1962). Ýganda - Shyǵys Afrıkada ornalasqan memleket. Soltústiginde Sýdanmen, shyǵysynda Kenııamen, ońtústiginde Tanzanııa, Rýandamen, batysynda Kongo Demokratııalyq Respýblıkasymen shektesedi. Astanasy - Kampala qalasy. Memlekettik tili - aǵylshyn tili, sonymen qatar jergilikti tilder de qoldanylady. Aqsha birligi - ýganda shıllıngi.
Dúnıejúzilik jumyrtqa kúni
Álemniń kóptegen elderinde qazannyń ekinshi jumasynda Dúnıejúzilik jumyrtqa kúni (World Egg Day) atap ótiledi. Bul meıram - jumyrtqany, omletti jáne qýyrylǵan jumyrqany jaqsy kóretinderdiń meıramy. Meıramnyń tarıhy mynandaı: 1996 jylǵy Venadaǵy Halyqaralyq jumyrtqa komıssııasynda (International Egg Commission) dúnıejúzilik «jumyrtqa» meıramyn qazannyń ekinshi jumasynda ótkizýdi jarııalady. Komıssııanyń aıtýynsha, kóptegen elderde jumyrtqa kúnin toılaýdyń birqvatar sebebteri bar, ásirese jumyrtqa ónimin óndiretin uıymdar meıramdy toılaýǵa daıyn ekenin aıtty. Sońǵy ońjyldyqta jumyrtqa týraly kóptegen jaǵymsyz pikirler aıtyldy, sońǵy ǵylym zertteýleri boıynsha jumyrtqany paıdalanýdan qashpaý kerek. Onyń ishinde kóptegen aǵzaǵa paıdaly zattar, vıtamınder men mıneraldar bar, antıoksıdanttar keıbir aýrýlarǵa kómektesedi. Jumyrtqa holesterın deńgeıin kótermeıdi. Sondyqtan da, kúnine bir jumyrtqa jeýge ábden bolady.
ESTE QALAR OQIǴALAR
28 4 jyl buryn (1731) Ábilqaıyr han bastaǵan Kishi júz qazaqtary Reseıge qosyldy.
2 3 jyl buryn (1992) tarıhshy Halıfa Altaıǵa «Ata jurttan Anadolyǵa deıin» atty kitaby úshin Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń «Alash» syılyǵy berildi.
1 9 jyl buryn (1996) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Jarlyǵymen Ońtústik Qazaqstan oblysyndaǵy Kırov aýdany - Asyqata aýdany, Alǵabas aýdany - Báıdibek aýdany bolyp ózgerdi.
1 5 jyl buryn (2000) 9-10 qazanda 21 qabatty bıznes ortalyǵynan jáne 3 qabatty «Ramstor» gıpermarketinen turatyn «Astana munarasy» kesheni paıdalanýǵa berildi.
9 jyl buryn (2006) Qyzylorda oblysy Jalaǵash aýdanynyń ortalyǵy - Jalaǵash kentindegi alańǵa Kenesarynyń azattyq kúresindegi basty batyrlardyń biri - Buqarbaıǵa eskertkish ornatyldy. Eskertkish avtory, belgili músinshi Muratbaı Úmbetovtiń aıtýynsha, onyń aıaǵynyń janynda jatqan jolbarys batyrdyń jas kezindegi qaımyqpaıtyn júrektiligi týraly ańyzǵa oraı alynǵan. El ańyzyna qaraǵanda, jolbarys ultjandy batyrdyń túsinen shyqpaıtyn árýaqty serigi bolǵanǵa uqsaıdy.
7 jyl buryn (2008) Qazaqstan Respýblıkasynda alǵash ret «Qazposhta» aktsıonerlik qoǵamynyń uıymdastyrýymen «Birinshi respýblıkalyq poshta markalarynyń kollektsııasyn jınaýshylar sezi» bolyp ótti. Sez barysynda «Qazaqstannyń poshta markalarynyń kollektsııasyn jınaýshylar odaǵy» qoǵamdyq birlestigin qurý uıǵaryldy.
7 jyl (2008) buryn Astanada analar men balalar úshin «Sabi» analyq pen balalyq klýby jumys isteı bastady.
6 jyl buryn (2009) Almatyda «Damý» kásipkerlikti qoldaý qory men ekinshi deńgeıli 5 bank arasynda óńdeý salasyndaǵy kásipkerlik sýbektilerdi qoldaý jáne jyljymaıtyn múlik naryǵyndaǵy problemalardy sheshý úshin 3 kelisim jasaldy.
6 jyl buryn (2009) Sarysý aýdanynyń Jaıylma aýylynda jańa sport kesheniniń ashylý rásimi ótti.
Sport kesheninege Ońtústik Qazaqstan oblysynyń qazaqsha kúres boıynsha chempıony Bóribek Toǵyzbaevtyń esimi berilgen. Sport keshendi jeke kásipker B.Toǵyzbaevtyń uly Jeńis saldy. Eki qabatty ǵımarattyń ishinde kúrespen, stol tennısimen, shahmatpen, doıbymen aınalysatyn sport zaldary, jáne jýyný bólmeleri bar.
6 jyl (2009) buryn Qazaqstannyń halyq ártisi Gaýhar Myrzabekova men halyqaralyq konkýrstardyń jeńimpazy pıanıst Ámir Tebenıhın Nıý-Iorktegi «Taıms-ortalyqta» kontsert berdi. Tamasha jup tyńdarmandarǵa I.Bah, R.Shýman, S.Frank, D.Rossını syndy kompozıtorlardyń týyndylarynan turatyn klassıkalyq mýzyka baǵdarlamasyn usyndy. Mýzykanttar amerıkandyq kórermender úshin qazaqstandyq kompozıtor Ahmet Jubanovtyń «Arııasyn» da oryndady.
6 jyl (2009) buryn QR Qyzyl jarty aı qoǵamdastyǵy mıgranttar úshin Astana, Almaty jáne Almaty oblysyndaǵy fılıaldary janynan úsh aqparattyq-bilim berý ortalyǵyn ashty.
5 jyl (2010) buryn qazaqstandyq mýzykant Marat Bısenǵalıev ol qurǵan Batys Qazaqstan fılarmonııalyq (WKPO) jáne Úndistan sımfonııalyq (SOI) orkestrleriniń jetistikteri úshin Azııa jáne Tynyq muhıttaǵy aımaqtardyń sımfonııalyq orkestrler (AAPRO) Alıansıanyń basshylyq quramyna saılandy.
3 jyl buryn (2012) «Samuryq - Energo» AQ «Qapshaǵaı qalasynda qýattylyǵy 2 MVt-tyq kún elektr stansasynyń qurylysy» jobasyn iske asyra bastady.
3 jyl buryn (2012) Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń qurylǵanyna 20 jyl tolýyna oraı 14 atalymmen basylymdar jaryqqa shyqty.
Solardyń ishindegi jańa basylym - «Qazaq kóshi - qazaqtyń qaýymdasýy». Bul Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti muraǵaty qujattarynyń jınaǵy, onda Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń qurylýy men qyzmeti, qazaq dıasporasynyń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne mádenı damý máseleleri, etnıkalyq kóshi-qon, qazaqstandyq qoǵamǵa 1991-2012 jyldar ishinde oralmandardyń beıimdelýi men qalyptasý kezeńderi kórsetilgen.
3 jyl (2012) buryn Astanada Bolon protsesi jáne akademııalyq utqyrlyq ortalyǵynyń tanystyrylymy ótti.
Ortalyqtyń basty maqsaty - elimizdegi ulttyq jáne joǵary oqý oryndarynyń deńgeıinde kelisilgen Bolon protsesiniń qaǵıdattaryn tolyq jáne tıisti júzege asyrýǵa járdemdesý.
2 jyl (2013) buryn Álemdik ádebıettiń kórnekti ókili, parsy-tájik aqyny Fırdoýsıdiń «Shahname» dastany Astanadaǵy Ulttyq akademııalyq kitaphanada tanystyryldy.
Búginde «Shahnameniń» qypshaq tilindegi túpnusqasy tájik elinde saqtalǵan. Al onyń kóshirmesin Qazaqstanǵa belgili jazýshy Rollan Seısenbaev alyp keldi.
2 jyl buryn (2013) Sháken Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» AQ ónimi rejısser Ermek Tursynovtyń «Shal» fılmi «Shetel tilindegi úzdik fılm» atalymynda «Oskar» syılyǵyn alý úshin usynyldy.
1 jyl buryn (2014) Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń Brıýsselge jasaǵan jumys sapary aıasynda Qazaqstan men Eýropalyq Odaq arasynda QR-dyń Dúnıejúzilik saýda uıymyna kirýi jónindegi ekijaqty kelissózderdi aıaqtaý týraly birlesken qujatqa qol qoıyldy.
36 4 jyl buryn (1651) Anglııada Navıgatsııalyq akt qabyldandy. Bul qujat boıynsha Ulybrıtanııaǵa otar elderden taýarlar tek aǵylshyn kemelerimen jetkiziledi.
18 6 jyl (1829) buryn alǵash ret Ararat shyńy baǵyndyryldy.
Shyńǵa shyqqan topty 62 jastaǵy Peterbor ǵylym akademııasynyń akademıgi Egor Ivanovıch Parrot basqarǵan.
1 50 jyl buryn (1865) bılıard sharyna patent alyndy. Ónertapqysh Djon Ýeslı Haııatt belgili bir pishinge keltirýge bolatyn sıntetıkalyq materıaldy oılap taýyp, odan bılıard sharyn jasady. Buǵan deıin bılıard sharyn pil súıeginen jasap kelgen bolatyn.
14 1 jyl (1874) buryn Dúnıejúzilik poshta odaǵy quryldy.
13 1 jyl buryn (1884) Chıkagodan Levant Rıchardson rolıkti konkıdi pattenttedi.
9 7 jyl buryn (1918) Frıdrıh Karl Gessenskıı Fınlıandııa koroli bolyp saılandy.
34 jyl buryn (1981) Frantsııada ólimge kesý jazasyn alyp tastady
26 jyl buryn (1989) Leıptsıgte «Beıbit revolıýtsııa» ótkizilip, bir aıdan keıin Berlın qabyrǵasy qulatyldy.
26 jyl buryn (1989) KSRO Ortalyq televıdenıesinde A.Kashpırovskııdiń alǵashqy teleseansy ótti.
15 jyl (2000) buryn Ioko Ono, Djon Lennonnyń áıeli Tokıo mańynda marqum kúıeýine arnalǵan álemdegi alǵashqy murajaı ashty.
15 jyl (2000) buryn Kongrestiń Vashıngtondyq kitaphanasyna onyń 200 jyldyq tarıhyndaǵy eń úlken qaıyrymdylyq jasaldy. Mıllıarder Djon Klýdj 60 mıllıon dollar aýdarǵan eken.
14 jyl buryn (2001) Mysyrda álemdegi eń bıik aspaly kópir salyndy.
9 jyl buryn (2006) Soltústik Koreıada alǵashqy ıadrolyq qarý synaldy.
6 goda buryn (2009) Nıý-Iorktyń «Taıms ortalyǵynda» Qazaqstannyń halyq ártisi skrıpkashy Gaýhar Myrzabekova men halyqaralyq konkýstardyń laýreaty pıanıst Ámir Tebenıhın kontsert berdi.
6 jyl buryn (2009) AQSh prezıdenti Barak Obama Nobel beıbitshilik syılyǵyna ıe boldy.
ESІMDER
116 jyl buryn (1899-1990) ǵalym, geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń korrespondent-múshesi, Qazaqstannyń eńbegi sińirgen ǵylym qaıratkeri BÝBLIChENKO Nıkolaı Lazarevıch dúnıege keldi. Ýkraınanyń Harkov qalasynda týǵan. Lenıngrad ken ınstıtýtyn bitirgen. 1924-1939 jyldary Geologııalyq komıtettiń barlaý ekspedıtsııasynyń aǵa kollektory, geology bolyp Altaıda, Qarataýda jáne Balqash aımaǵynda jumys istegen. 1939-1950 jyldary - Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń geologııa sektorynyń bas ǵylymı qyzmetkeri. 1951-1969 jyldary - Óskemen qalasyndaǵy Altaı taý-ken metallýrgııa ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, zerthana meńgerýshisi, bas ǵylymı qyzmetkeri. 1963-1973 jyldary - Qazaqstan Geologııalyq ǵylymdar ınstıtýty Altaı bólimshesiniń ǵylymı jetekshisi. 1973-1982 jyldary osy ınstıtýttyń ǵylymı qyzmetkeri, keńesshisi qyzmetterin atqarǵan.
Negizgi ǵylymı eńbekteri orta paleozoıdyń, ásirese, devonnyń stratıgrafııasy men paleontologııasyn zertteýge arnalǵan. Ol Qazaqstanda tómengi, ortańǵy devon jáne Kýzbassta joǵarǵy sılýr shógindileriniń bar ekenin alǵash ret dáleldegen.
2-dárejeli Otan soǵysy ordenimen jáne medaldarymen marapattalǵan.
64 jyl buryn (1951) Qaraǵandy memlekettik tehnıkalyq ýnıversıtetiniń rektory, hımııa ǵylymynyń doktory, professor, Memlekettik syılyqtyń laýreaty, Ulttyq bilim akademııasynyń akademıgi ǴAZALIEV Arystan Máýlenuly dúnıege keldi.
Qaraǵandy qalasynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń hımııa fakýltetin bitirgen. 1977-1981 jyldary - Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy. 1981-1985 jyldary - Qaraǵandy kooperatıvtik ınstıtýtynyń dotsenti. 1985-1996 jyldary - Organıkalyq sıntez jáne kómir hımııasy ınstıtýtynyń ǵylymı hatshysy, zerthana meńgerýshisi, dırektordyń ǵylymı jumystar jónindegi orynbasary. 1996-1998 jyldary - Qaraǵandy ýnıversıtetiniń prorektory. 1998 jyldan Organıkalyq sıntez jáne kómir hımııasy ınstıtýty dırektorynyń ǵylymı jumystar jónindegi orynbasary bolǵan. 2006 jyldan - S.Amanjolov atyndaǵy Shyǵys Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetiniń rektory. Qazirgi qyzmetinde - 2008 jyldan beri.
Ǵylymı zertteý eńbekteriniń negizgi baǵyty jańa bıologııalyq aktıvti zattardy jasaýǵa arnalǵan. Ol tabıǵı alkaloıdtardy modıfıkatsııalaýdyń hımııalyq jáne elektrhımııalyq óndiristik ádisterin jasady, ızotıotsıanatofosfor qyshqyly efırlerin elektrhımııalyq sıntezdeýdiń jańa reaktsııasyn ashty, kvanttyq hımııa ádisterin paıdalaný arqyly birqatar alkaloıdtardyń tuńǵysh ret elektrondyq qurylymyn anyqtady. Ol Reseı ǵylym akademııasynyń «Ǵylymı seriktestikke qosqan úlesi úshin» altyn medaliniń ıegeri, 400-den astam ǵylymı jumystyń, monografııanyń, oqýlyqtar men kitaptardyń, avtorlyq zertteýler men patentterdiń avtory.
56 jyl (1959) buryn «FarmMedIndýstrııaKazahstana» Qaýymdastyǵynyń prezıdenti SULTANOV Serik Egeluly dúnıege keldi.
Pavlodar oblysynda týǵan. Pavlodar pedagogıkalyq ınstıtýtyn matematıka muǵalimi mamandyǵy boıynsha (1980); Qazaq memlekettik tehnıkalyq ýnıversıtetin ınjener-qurylysshy mamandyǵy boıynsha (1993, syrttaı) támamdaǵan.
Qazirgi qyzmetinde 2004 jyldan.
55 jyl buryn (1960) QR Parlament Májilisiniń depýtaty RAHYMJANOV Ámirhan Muratbekuly dúnıege keldi.
Shyǵys Qazaqstan oblysynda týǵan. Qaraǵandy polıtehnıkalyq ınstıtýtyn (qazirgi Qaraǵandy memlekettik tehnıkalyq ýnıversıteti), D. Serikbaev atyndaǵy Shyǵys Qazaqstan memlekettik tehnıkalyq ýnıversıtetin bitirgen.
Eńbek jolyn 1977 jyly Shyǵys Qazaqstan oblysy Urjar aýdanynyń Chapaev atyndaǵy ujymsharynda bastaǵan. Urjar aýdandyq partııa komıtetinde saıası aǵartý kabınetiniń meńgerýshisi, orta mektep oqytýshysy bolǵan. 1991-1999 jyldary - muǵalim, Shyǵys Qazaqstan oblysynyń aýdandyq, qalalyq, oblystyq bilim basqarmasynyń bastyǵy. 1999-2001 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasynyń densaýlyq saqtaý, bilim jáne sport mınıstrliginde Orta jáne kásibı bilim komıteti basqarmasynyń bastyǵy, Qazaqstan Respýblıkasy Bilim mınıstrliginiń orta jalpy bilim departamenti dırektorynyń orynbasary, basqarma bastyǵy. 2001-2003 jyldary - bilim berý sektorynyń meńgerýshisi, Qazaqstan Respýblıkasynyń Premer-Mınıstriniń keńsesi áleýmettik-mádenı damý bóliminiń meńgerýshisi. 2003-2006 jyldary - Astana qalasynyń Bilim departamentiniń dırektory. 2006-2007 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Ákimshiliginde bas nusqaýshy, Aqtóbe oblysy ákiminiń orynbasary. 2007-2008 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasynyń Mádenıet jáne aqparat vıtse-mınıstri. 2008-2010 jyldary - Astana qalasy ákiminiń orynbasary qyzmetterin atqarǵan. 2010-2012 jyldary - «Nur Otan» HDP Astana qalalyq fılıaly tóraǵasynyń birinshi orynbasary.
«Qurmet» ordenimen, medaldarmen jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń Qurmet gramotasymen marapattalǵan.
48 jyl buryn (1967) QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty, Zańnama jáne sot-quqyqtyq reforma komıtetiniń múshesi QOJAHMETOV Arman Tóleshuly dúnıege keldi.
Qaraǵandy oblysynyń Sátpaev qalasynda týǵan. Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetin, Qazaq memlekettik basqarý akademııasy janyndaǵy Naryq ınstıtýtyn, Reseı Federatsııasy Úkimetiniń janyndaǵy Halyq sharýashylyq akademııasynyń Joǵary bıznes mektebin bitirgen. Ýnıversıtetti bitirgennen keıin «Jezqazǵan tústi metall» AQ-nda zańger, zań bóliminiń bastyǵy bolyp jumys istegen. 1999-2001 jyldary - «Qazaqmys» «Shyǵyskazmed» korporatsııasynyń fılıal basshysynyń quqyqtyq máseleler jónindegi orynbasary. 2001-2007 jyldary - «Qazaqmys» korporatsııasy Zań qyzmeti departamenti dırektorynyń orynbasary. 2007-2012 jyldary - «Qazaqmys» korporatsııasy Zań qyzmeti departamentiniń bastyǵy. 2012 jylǵy qańtardan bastap - besinshi saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty. «Nur Otan» Halyqtyq Demokratııalyq partııasynyń múshesi, partııalyq tizim boıynsha saılanǵan. «KSRO QK 70 jyl» (1988 jyl), «Jaýyngerlik erligi úshin» (1988 jyl), «Keńes áskerleriniń Aýǵanstannan shyǵarylǵanyna 15 jyl» (2004 jyl), «Keńes áskerleriniń Aýǵanstannan shyǵarylǵanyna 20 jyl» (2009 jyl), «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 20 jyl» (2011 jyl) medalderimen marapattalǵan.
46 jyl buryn (1969) QR Prezıdenti Іs basqarýshysynyń orynbasary BATTAQOV Erlan Erkinuly dúnıege keldi.
Qaraǵandy qalasynda týǵan. Qaraǵandy polıtehnıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. 1992-1995 jyldary - Qaraǵandy polıtehnıkalyq ınstıtýtynda qurylys materıaldary jáne buıymdary tehnologııasy kafedrasynda taǵylymdamadan ótýshi-zertteýshi. 1995-1996 jyldary - «Alataý Invest» JZQ bas mamandy, bas dırektorynyń ınvestıtsııalar jónindegi orynbasary. 1996 jyly - QR baǵaly qaǵazdar jónindegi Ulttyq komıssııasynyń baǵaly qaǵazdar naryǵyn ratteý basqarmasynda lıtsenzııalaý bóliminiń mamany, bastyǵy. 1996-2007 jyldary - «Azyq-túlik kelism-shart korporatsııasy» AQ-da bas maman, bólim bastyǵy, basqarma bastyǵy, qarjy dırektory. 2007-2008 jyldary - QR Prezıdenti Іs basqarmasynda bıýdjettik baǵdarlamalardy josparlaý jáne qarjylandyrý bóliminiń qarjy-taldaý sektorynyń meńgerýshisi. 2008-2010 jyldary - QR Prezıdenti Іs basqarmasynda bıýdjettik baǵdarlamalardy josparlaý jáne qarjylandyrý bóliminiń meńgerýshisi. 2010-2012 jyldary - QR Prezıdenti Іs basqarmasynyń qarjy-ekonomıkalyq bóliminiń meńgerýshisi. Qazirgi qyzmetinde - 2012 jylǵy qyrkúıekten beri.
81 4 jyl buryn (1201-1274) frantsýz teology, Sorbon úıi dep atalatyn Parıj kolledjiniń negizin qalaýshy Rober de SORBON dúnıege keldi.
14 2 jyl buryn (1873-1916) nemis astronomy, teorııalyq astrofızıkanyń negizin qalaýshylardyń biri, Berlın ǵylym akademııasynyń akademıgi ShVARTsShILЬD Karl dúnıege keldi.
14 1 jyl buryn (1874-1947) reseı keskindemeshisi RERIH Nıkolaı Konstantınovıch dúnıege keldi.
10 9 jyl buryn (1906-2001) Senegal Respýblıkasynyń tuńǵysh prezıdenti (1960-1980), fılosof, sotsıolog, aqyn, synshy, klassıkalyq fılologııa jáne frantsýz lıngvıstıkasy boıynsha afrıkalyq tuńǵysh ǵylym doktory, kóptegen halyqaralyq syılyqtardyń laýreaty, Frantsýz ǵylym akademııasynyń múshesi, álemniń 37 joǵary oqý ornynyń qurmetti prezıdenti SENGOR Leopold Sedar dúnıege keldi.
8 9 jyl buryn (1926-1992) orystyń talantty teatr jáne kıno akteri, KSRO halyq ártisi EVSTIGNEEV Evgenıı dúnıege keldi.
Ol «Avtomobılden saqtan», «Qaraqshy qarttar», «Qan men ter», «Belgisiz akter týraly povest», «Ferdınand Lıýstiń ómiri men ólimi», «Jekpe-jek», «Muryn», «Ittiń júregi», t.b. fılmderge túsken.
7 5 jyl buryn (1940-1980) aǵylshyn mýzykanty, ánshi, aqyn, The Beatles tobynyń múshesi, kompozıtor, sýretshi, jazýshy Djon LENNON dúnıege keldi.