8 mamyr. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
8 mamyr, BEISENBІ Búkildúnıejúzilik Qyzyl Jarty aı jáne Qyzyl Krest kúni. 1953 jyldan bastap «Qyzyl Krest» halyqaralyq qoǵamynyń negizin qalaýshy, shveıtsar gýmanısti, qoǵam qaıratkeri, Nobel syılyǵynyń ıegeri Anrı Dıýnannyń qurmetine jyl saıyn atap ótiledi. Al qozǵalystyń ózi 1863 jyly jaralylarǵa kómek kórsetý jónindegi halyqaralyq komıssııa qurylǵan kezde paıda bolyp, alǵashynda soǵys maıdangerlerine jáne urys barysynda jaraqattanǵandarǵa kómek kórsetetin bolǵan. 1864 jyldyń tamyzynda Shveıtsarııada qol qoıylǵan konventsııaǵa sáıkes, dárigerler men medıtsına qyzmetkerleriniń sımvoly retinde aq tústegi Qyzyl Krest alynǵan. 1906 jyly Osman ımperııasynda musylman elderiniń Qyzyl Krestke uqsas Qyzyl Jarty aı qaıyrymdylyq qory quryldy. Osy eki qaýymdastyq ta Jeneva qalasynda shtab-páteri ornalasqan Halyqaralyq komıtetke baǵynyshty. Áskerı ýaqytta Komıtet soǵysýshy eldermen jáne Qyzyl Krest pen Qyzyl Jarty aı aýmaqtyq bólimsheleri arasynda deldalyq qyzmet atqarady. Bul uıymnyń ókilderi tutqyndar men bosqyndar lagerleri aımaǵyna bógetsiz ótý quqyqtary bar. Búgingi tańda joǵaryda atalǵan eki qozǵalys álemniń 180 elindegi 400 mıllıonnan astam adamdy biriktiredi. 2002 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Qyzyl Jarty aı ulttyq qoǵamy qurylyp, 2003 jyldyń jeltoqsan aıynda Qyzyl Krest jáne Qyzyl Jarty aı qoǵamdary Halyqaralyq federatsııasyna qabyldandy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys qurbandaryn eske alýǵa arnalǵan zerde jáne tatýlasý kúni. 2004 jylǵy qarashanyń 22-inde Bas Assambleıa mamyrdyń 8-i men 9-yn zerde jáne tatýlasý kúni dep jarııalap, múshe-memleketterdiń árqaısysy óz jeńis kúnin, azat etilgen kúnin jáne mereke kúnin belgileı alatynyn moıyndaı otyryp, barlyq múshe-memleketterge, BUU júıesindegi uıymdarǵa, úkimettik emes uıymdarǵa jáne jeke tulǵalarǵa jyl saıyn osy eki kúnniń bireýin nemese ekeýin de Ekinshi dúnıejúzilik soǵys qurbandary qurmetine atap ótýge shaqyrdy. ESTE QALAR OQIǴALAR 49 jyl buryn (1965) Baıqońyr ǵarysh aılaǵy Lenın ordenimen marapattaldy. 39 jyl buryn (1975) Almaty qalasyndaǵy 28 panfılovshylar saıabaǵynda Dańq memorıaly ashyldy. Sáýletshileri - T.Básenov, G.Seıdalın, V.Kım, músinshileri - V.Andrıýşenko, R.Artımovıch. Jaýǵa qarsy umtylǵan jaýyngerler beınelengen músindik kompozıtsııa memorıaldyń tórine ornatylǵan. Onyń aldyndaǵy alańǵa máńgilik alaý jaǵylyp, onyń eki qaptaly uzyn granıt qorǵan-qabyrǵamen qorshalǵan. Qabyrǵada «Otanymyzdyń bostandyǵy men táýelsizdigi úshin shaıqasta erlikpen qaza bolǵandardyń dańqy máńgi arta bersin!» degen jazý, al eki bosaǵasynda «Dańq kerneıshisi» jáne «Ant» dep atalatyn músindik toptama bar. Memorıalǵa kire beriste Uly Otan soǵysyndaǵy odaqtas halyqtardyń qany tógilgen «qaharman qalalardyń» topyraǵy saqtaýly sandyqtastar qoıylǵan. 21 jyl buryn (1993) táýelsiz qazaq memleketi tarıhynda alǵash ret Almaty qalasyndaǵy Respýblıka alańynda áskerı sherý ótti. 7 jyl buryn (2007) Semeıde Joǵarǵy Ertis ózeni parohod sharýashylyǵynyń qyzmeti týraly jáne barlyq tarıhı aıǵaqtar men málimetter jınalǵan erekshe basylym jaryq kórdi. Kitaptyń avtory - Uly Otan soǵysynyń ardageri, parohod sharýashylyǵynyń qarııa qyzmetkeri Nıkolaı Vereşagın. Mundaǵy 1930-1990 jyldardaǵy parohod sharýashylyǵynyń qurylýynan bastap jáne onyń qyzmetiniń toqtalýyna deıingi qamtylǵan barlyq derekter muraǵattan alynǵan qujattar men sýretterge negizdelgen. Kitap shyǵysqazaqstandyq sý joldary kásipornynyń qoldaýymen jaryq kórdi. 5 jyl buryn (2009) elordalyq «Jastar» saraıynda Pamırdegi 1995 jylǵy 7 sáýirdegi oqıǵa týraly áńgimeleıtin «Qazbat» derekti fılminiń tanystyrylymy boldy. «Ujymdyq qaýipsizdik týraly» 1992 jylǵy 15 mamyrdaǵy memleketaralyq shartqa sáıkes el basshylyǵy Qalaıqum qalasy aýmaǵyndaǵy tájik-aýǵan ýchaskesindegi TMD-nyń syrtqy shekarasyn nyǵaıtý úshin Qazaqstan Respýblıkasynyń qosyndy batalonynyń quramynda ІІM Іshki áskerleriniń qosyndy rotasyn jiberý týraly sheshim qabyldanǵan bolatyn. Aýysymdy keste boıynsha osy kezeń ishinde Іshki áskerler jedel quramynyń bólimshelerinen 20 qosyndy rota jasaqtaldy. 1995 jylǵy 7 sáýirde Pshıhavr shatqalynda Іshki áskerler modjahedtermen urysta 17 jaýyngerinen aıyryldy. Bozdaqtar Otannyń jáne TMD elderiniń múddesin qorǵaý jolynda opat boldy. Derekti fılmniń avtory - qoıýshy rejısser Rýstam Odınaev. «Qazbat» fılmi urysqa tikeleı qatysqan jaýyngerlerdiń jáne ár jyldary tájik-aýǵan shekarasynda qyzmet etken áskerı qyzmetshilerdiń estelikteri boıynsha shynaıy oqıǵalardyń negizinde jasalǵan. Fılmniń tanystyrylymy Jeńis kúni qarsańynda ótti, onyń negizgi maqsaty - jastardy otansúıgishtikke tárbıeleý. Sharaǵa ardagerler, áskerı qyzmetshiler, qala turǵyndary men qonaqtary, qoǵamdyq uıymdardyń jáne buqaralyq aqparat quraldarynyń ókilderi qatysty. 5 jyl buryn (2009) elordadaǵy Kóktal turǵyn kentindegi saıabaqta Uly Otan soǵysynda qaza tapqan jaýyngerlerdiń qurmetine ornatylǵan memorıaldyq bareleftiń saltanatty ashylýy boldy. Eski eskertkishke qashap jazylǵan S.M.Kırov keńsharynan maıdanǵa attanyp, qaza tapqan 74 jaýyngerdiń esimi jańa taqtaǵa tolyǵymen kóshirildi. 5 jyl buryn (2009) «Jazýshy» baspasynan Qazaqstannyń alǵashqy munaıshysy, munaı-gaz óndirisi reformatorynyń 100 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan «Safı Ótebaev» atty kitaby jaryq kórdi. Avtory - tanymal jýrnalıst Nurlybek Safın, Baqytjan Jumalıeva orys tiline tárjimalaǵan. Safı Ótebaev (1909-2007) - Qazaq SSR-niń ǵylym men tehnıkasyna eńbek sińirgen qaıratkeri, KSRO-nyń Qurmetti munaıshysy, Qazaq KSR-niń Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty, Aqtaý, Atyraý qalalarynyń jáne Atyraý oblysyndaǵy Jylysoı aýdanynyń qurmetti azamaty. Elimizde Keńqııaq, Kúlsary, Qaraton, Munaıly, Jetibaı, Ózen jáne basqa da mańyzdy munaı oryndarynyń ashylýy jáne onyń óndirisi Safı Ótebaevtyń atymen tyǵyz baılanysty. Lenın, «Qurmet belgisi», ІІ dárejeli «Otan soǵysy», «Eńbek Qyzyl Tý», «Oktıabr revolıýtsııasy», «Otan», ІІ dárejeli «Barys» ordenderimen, medaldarmen jáne Qurmet gramotalarymen marapattalǵan. «Safı Ótebaev» kitaby «Qazaq munaıynyń ardaqtylary» serııasymen shyǵarylǵan. 5 jyl buryn (2009) Reseı Federatsııasynyń Prezıdenti Dmıtrıı Medvedevtiń Jarlyǵymen elimizdiń M.Lermontov atyndaǵy Memlekettik akademııalyq orys teatrynyń ártisi Vladımır Tolokonnıkov «Dostyq» ordenimen marapattaldy. Qazaqstan Respýblıkasynyń azamaty, M.Lermontov atyndaǵy Memlekettik akademııalyq orys teatrynyń ártisi Vladımır Alekseevıch Tolokonnıkovtiń teatr jáne kınematografııa ónerin damytýǵa, Qazaqstan Respýblıkasynda orys mádenıeti men orys tilin taratýǵa qosqan zor úlesi atap kórsetilgen. 128 jyl buryn (1886) tegi atlantalyq dáriger Pemperton mys tegenege tátti ári qoıý jáne kádimgi shárbatqa uqsamaıtyn jańa ónim qaınatqan edi. Bul qazirgi «Koka-kola» sýsynynyń retseptisi bolatyn. Ol ózi óndirgen osy ǵajaıyp elıksır bas aýrýyna jáne de basqa da syrqat túrlerine dárý bolady dep oılaǵan. Keıinirek ónimge gazdalǵan sý qosqan. 2000 jyly nemis Ýdo Pollmer men Sıýzanna Varmýt búgingi tańda dúnıe júzine tanymal bolǵan osy sýsynnyń retseptisin tapty. Shyrynnyń 99,5 paıyzyn kómir qyshqyldy gazdy sý, al qalǵan 0,5 paıyzyn kola japyraǵy, vanıl, kofeın jáne kakao kontsentraty, lımon shyryny, mandarın qabyǵynyń tunbasy, tropıkalyq maı tamshysy men mımoza aǵashy tamyrynyń sirindisi (ekstrakt) quraıdy. ESІMDER 98 jyl buryn (1916-1973) Keńes Odaǵynyń Batyry KÓBІKOV Hamıt Qojabergenuly dúnıege keldi. Taldyqorǵan oblysynyń Panfılov aýdanynda týǵan. Pedagogıkalyq kýrs bitirgennen keıin Panfılov aýdany ujymsharynda ustazdyq etken. 1942 jyly Keńes Armııasy qataryna alynyp, Uly Otan soǵysyna qatysqan. Ol 1945 jyly qańtardyń 23-i kúni Oder ózenin kesip ótip, jaýdyń mınomettik batareıasyn, BTR-in jáne vzvod soldatynyń kózin joıyp, atqyshtar bólimshesiniń ózennen erkin ótýine jol ashqan. 1946 jyly ásker qatarynan bosanyp, Qazaqstan KP OK-i janyndaǵy partııa mektebin bitirgen. Ómiriniń sońyna deıin ártúrli laýazymdy qyzmetter atqarǵan. Lenın, ІІ dárejeli «Otan soǵysy», «Qyzyl Juldyz» ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan. 86 jyl buryn (1928) hımııa ǵylymynyń doktory, professor DADABAEV Álimjan Júsipuly dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. Qazaq taý-ken metallýrgııa ınstıtýtyn, Qazaq KSR Ǵylym akademııasy Metallýrgııa jáne ken baıytý ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen. 1952 jyldan Qazaq KSR Ǵylym akademııasy Metallýrgııa jáne ken baıytý ınstıtýtynyń kishi, aǵa ǵylymı qyzmetkeri, zerthana meńgerýshisi, dırektordyń ǵylymı jumystar jónindegi orynbasary qyzmetterin atqarǵan. Negizgi ǵylymı jumystary tústi metallýrgııa máselelerine arnalǵan. Ol osy salada ıon almastyrǵysh, ekstratsııaly jáne elektrodıalızdi protsesterdi zerttep, onyń nátıjelerin Balqash taý-ken metallýrgııalyq, Óskemen tıtan-magnıı kombınattaryna engizgen. 30 avtorlyq kýáligi bar. «Qurmet belgisi» ordenimen marapattalǵan. 78 jyl buryn (1936) qoǵam qaıratkeri, KSRO Memlekettik bankiniń úzdigi JOLDASBEKOV Myrzadan dúnıege keldi. Jambyl oblysynyń Jambyl aýdanynda týǵan. Qazirgi ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetin bitirgen. «Memlekettik zaımdar jáne olardyń halyq sharýashylyǵyn damytýdaǵy róli», taǵy basqa kitaptardyń avtory jáne «Qazaqstandaǵy jınaqtaý isiniń tarıhy» kitaby avtorlarynyń biri. Eńbek jolyn Memlekettik banktiń Tselınograd oblystyq keńsesinde ınspektor bolyp bastap, respýblıkalyq bank mekemelerinde túrli laýazymdy qyzmetter atqarǵan. Zeınet demalysyna shyqqanǵa deıin Almaty oblystyq qazynashylyq basqarmasy bóliminiń bastyǵy bolǵan. Halyqtar dostyǵy ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 77 jyl buryn (1937) «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń jáne M.Áýezov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq drama teatrynyń akteri, rejısser ÁShІMOV Asanáli dúnıege keldi. Jambyl oblysynda týǵan. Qurmanǵazy atyndaǵy memlekettik konservatorııany bitirgen, drama teatrynyń akteri. T.Júrgenov atyndaǵy ulttyq óner akademııasynyń professory. Birneshe kitaptardyń avtory. «Botagóz», «Asaý Ertis jaǵasynda», «Bir aýdanda», «Ushy-qıyrsyz jol» «Qyz Jibek», «Atamannyń aqyry», «Transsibir ekspresi», «Jaýshy» jáne basqa da kóptegen fılmderge túsken. Teatrda «Abaı» spektaklinde Abaı, «Eńlik-Kebekte» Kebek, «Qaraqypshaq Qobylandyda» Shýaq, «Qan men terde» Elaman rólderin somdady. N.Gogoldiń «Revızoryn», Ǵ.Músirepovtiń «Amangeldi», N.Oranbaevtyń «Men ishpegen ý bar ma?» J.Aımaýytovtyń «Aqbilek» spektaklderin sahnalady. «Shoqan Ýálıhanov», «Qozy Kórpesh - Baıan sulý», «Siz kimsiz, Ka myrza?» fılmderin túsirdi. 1990 jyldan «Elim-aı» kınostýdııasynyń prezıdenti. «Otan» ordenimen, M.V.Lomonosov atyndaǵy, «Altyn qyran» ordenderimen marapattalǵan. KSRO jáne QR Halyq ártisi, KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty. 74 jyl buryn (1940-2008) jazýshy SÁMITULY Jaqsylyq dúnıege keldi. Qytaı Halyq Respýblıkasynda týǵan. Shyńjań ýnıversıtetin bitirgen. 1995 jyldan ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń oqytýshysy boldy. Tuńǵysh óleńi «Altaı halqy» gazetinde jaryq kórdi. «Atameken», «Taý samaly», «Aq tilek», «Aq sáýle» syndy povester men áńgimeler jınaqtarynyń avtory. «Atameken» kitabyna Qytaı Halyq Respýblıkasynyń memlekettik syılyǵy berilgen. Qazaqstanda jazýshynyń «Sergeldeń» atty trılogııasy men «Qytaıdaǵy qazaqtar» atty monografııasy basylyp shyqty. 47 jyl buryn (1967) Qazaqstan Respýblıkasy Tabıǵı monopolııalardy retteý agenttigi tóraǵasy OSPANOV Murat Maǵaýııauly dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. Semeı tehnologııalyq ınstıtýtyn ınjener-mehanık, Shákárim atyndaǵy Semeı memlekettik ýnıversıtetin esep jáne aýdıt bakalavry, S.Toraıǵyrov atyndaǵy Pavlodar memlekettik ýnıversıtetin ekonomıka magıstri mamandyqtary boıynsha támamdaǵan. 1986-1988 jyldary Keńes armııasynyń qatarynda áskerı mindetin ótedi. Eńbek jolyn melıoratsııa júıesinde bastady. 1988-1991 jyldary «Kazgıprovodhoz» ınstıtýtynyń jobalaý bóliminiń tehnıgi, óndiristik-tehnıkalyq bóliminiń ınjeneri, «Semıpalatınskmelıoratsııa» PSEO PMK-56 sheberi bolyp eńbek etti. 1999-2002 jyldary kommertsııalyq qurylymdarda jumys istedi. 2002 jyly Semeı qalasy ákiminiń orynbasary bolyp taǵaıyndaldy. 2004-2008 jyldary memlekettik satyp alý jónindegi basqarmanyń bastyǵy, Qazaqstan Respýblıkasy Tabıǵı monopolııalardy retteý agenttiginiń Shyǵys Qazaqstan oblysy boıynsha basqarmasynyń bastyǵy laýazymdaryn atqardy. 2008 jylǵy qańtardan bastap QR Tabıǵı monopolııalardy retteý agenttigi tóraǵasynyń orynbasary. 2008 jylǵy qazan - 2010 jyldar aralyǵynda Pavlodar oblysy ákimi apparatynyń basshysy. 2010 jylǵy qarashadan bastap Pavlodar oblysy ákiminiń orynbasary, birinshi orynbasary boldy. 2012 jylǵy 23 qańtardan bastap Qazaqstan Respýblıkasy Tabıǵı monopolııalardy retteý agenttigi tóraǵasy qyzmetine taǵaıyndaldy. 44 jyl buryn (1970) Pavlodar oblysynyń Lebıaji aýdanynyń ákimi QURMANOVA Aızada Amangeldiqyzy dúnıege keldi. Pavlodar oblysynyń Jelezın aýdany Abaı aýylynda dúnıege kelgen. Bilimi joǵary. 1992 jyly Pavlodar pedagogıkalyq ınstıtýtyn orys tili muǵalimi mamandyǵy boıynsha bitirgen. Eńbek jolyn 1992 jyly Pavlodar oblysy Maı aýdany Aqshıman orta mektebinde bastady. 1996-1998 jyldar aralyǵynda osy mektepte dırektordyń orynbasary, dırektor bolyp jumys istedi. 1998 jyldan 2002 jylǵa deıin Ekibastuz qalasynyń №10 jalpy bilim berý orta mektebinde muǵalim, dırektordyń tárbıe isi jónindegi orynbasary bolyp eńbek etti. 2002 jylǵy qyrkúıekten Ekibastuz qalasy ákimdiginiń ishki saıasat bóliminiń bastyǵy boldy. 2007 jylǵy qarashada Ekibastuz qalasy ákiminiń áleýmettik máseleler boıynsha orynbasary bolyp taǵaıyndaldy. 43 jyl buryn (1971) Qazaqstan Respýblıkasy kóik jáne kommýnıkatsııa vıtse-mınıstri CKLıAR Roman Vasılevıch dúnıege keldi. Pavlodar qalasynda týǵan. Ekonomıst jáne zańtaný mamandyqtary boıynsha Máskeý zamanaýı bıznes ınstıtýty men Qazaq quqyqtaný jáne halyqaralyq baılanys ınstıtýtyn bitirgen. 1989-1990 jyldar aralyǵynda «Ekıbastýzýgleavtomatıka» montajdaý-jóndeý basqarmasynyń montajshy-slesary, «Kazpromtehmontaj» óndiristik-montajdaý basqarmasynyń Ekibastuz qurylys basqarmasynyń montajshysy bolyp jumys istegen. 1990-2002 jyldary kommertsııalyq qurylymdarda eńbek etken. 2002-2003 jyldary QR Qarjy mınıstrliginiń óteýge shamasy kelmeıtin qaryzdarymen jumys jónindegi komıtettiń Pavlodar oblysy boıynsha basqarmasynyń bólim bastyǵy qyzmetin atqarǵan. 2003-2005 jyldary Pavlodar qalasy boıynsha memlekettik satyp alý basqarma bastyǵy, Pavlodar qalasy ákiminiń orynbasary. 2005-2006 jyldary Pavlodar qalasy ákimi apparatynyń basshysy, ákim orynbasary. 2006-2007 jyldary Astana qalasynyń ákimi apparatynyń ınfraqurylymdy damytý bóliminiń meńgerýshisi. 2007-2008 jyldary Astana qalasynyń Energetıka jáne kommýnaldyq sharýashylyq departamentiniń dırektory. 2008-2010 jyldary Pavlodar oblysy ákiminiń orynbasary. 2010 jylǵy qazannan bastap 2011 jylǵy mamyrǵa deıin Pavlodar oblysy ákiminiń birinshi orynbasary bolyp eńbek etken. 2011 jylǵy 18 mamyrda Qazaqstan Respýblıkasy kólik jáne kommýnıkatsııa vıtse-mınıstri bolyp taǵaıyndaldy. «Qurmet» ordenimen, «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 20 jyl», «Astanaǵa 10 jyl» mereıtoılyq medalderimen marapattalǵan.