6 TAMYZ. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
6 tamyz, SÁRSENBІ ıAmaıkanyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni (1962). ıAmaıka táýelsizdigin 1962 jylǵy tamyzdyń 6-synda alǵan. ıAmaıka - Ortalyq Amerıkada ornalasqan memleket. Karıb teńizindegi ózi attas araldar men oǵan taıaý shaǵyn araldarda ornalasqan. Astanasy - Kıngston qalasy. Resmı tili - aǵylshyn tili. Aqsha birligi - ıamaıka dollary. Memleket basshysy - Ulybrıtanııa korolevasy Elızaveta II. Úkimet basshysy - Premer-Mınıstr. Hırosıma kúni. ıAdrolyq qarýǵa tyıym salý úshin kúrestiń búkilálemdik kúni. 1945 jyly tamyzdyń 6-synda AQSh ushqyshy Tomas Ferebı basqarǵan «Enola Geı» atty B-29 áskerı ushaq Japonııanyń Hırosıma qalasyna álemdegi eń birinshi atom bombasyn tastady. Tarıh qoınaýyna júginsek, osynaý adamzat tarıhyndaǵy eń jaýyzdyq is-árekettiń amerıkan áskeri úshin eshqandaı qajettiligi bolmaǵan. Sebebi soǵystyń sońyna qaraı Japonııa armııasy talqandalyp, Tynyq muhıty aıdynynda AQSh-qa esh qaýip tóndirmegen. Al bomba tastaý úshin Hırosımany arnaıy tańdap alýy qalanyń geografııalyq ornalasýy, úsh jaǵynan taý qorshap turatyndyǵy sebep bolǵan. Bul 20 kılotonnalyq ýran bombasynyń óz kúshin tolyq paıdalanyp, ajal ýyn sebýine taptyrmaıtyn nysana edi. Halyqaralyq «Dárigerler beıbitshilik úshin» kúni. Hırosımaǵa bomba tastalǵan kúnnen bastap, «Álem dárigerleri ıadrolyq soǵysqa qarsy» halyqaralyq qozǵalysy atqarý komıtetiniń sheshimi boıynsha atalyp ótiledi. Bolıvııa Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdigin jarııalaǵan kúni (1825). Bolıvııa - Ońtústik Amerıkanyń ortalyq bóliginde ornalasqan memleket. Soltústiginde jáne batysynda Brazılııamen, ońtústik-shyǵysynda Paragvaımen, ońtústiginde Argentınamen, batysynda Chılı, Perýmen shektesedi. Resmı astanasy - Sýkre, al is júzindegi astanasy - La-Pas. Memlekettik tili - ıspan, aımara, kechýa tilderi, degenmen bularǵa qaraǵanda úndi tili aýqymdy qoldanylady. Aqsha birligi - bolıvıano. Memleket basshysy - Prezıdent. ESTE QALAR OQIǴALAR 58 jyl buryn (1956) KOKP Ortalyq Komıteti men KSRO Mınıstrler Keńesiniń «Maqta óndirýdi arttyrý úshin Ózbek KSR-i men Qazaq KSR-inde Myrzashóldiń tyń jerlerin sýarý jáne ıgerý týraly» Qaýlysy qabyldandy. 45 jyl buryn (1969) Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi Tóralqasynyń Jarlyǵymen «Neke jáne otbasy» Kodeksi bekitildi. 11 jyl buryn (2003) Jambyl oblysynyń Qarataý qalasynda fosfor salasynyń kenshilerine arnalǵan eskertkish saltanatty túrde ashyldy. 1937 jylǵy birinshi geologııalyq barlaý ekspedıtsııasy kezinde Qarataý fosforıt alabynyń kólemi, sapasy jáne sıpaty anyqtaldy, al 1941 jyly olardy ónerkásiptik ıgerý bastaldy. Bul jerde bastapqysynda Sholaqtaý kenti paıda bolǵan, ken-hımııa kombınaty salyndy, ınfraqurylym salasy damydy, halyqtyń sany ósti. Keıinnen, 1963 jyly aýylǵa qala dárejesin berý týraly sheshim qabyldandy. Búgingi Qarataý «Qazfosfat» JShS-nyń bólimshesi bolyp tabylatyn ken-hımııa kombınatynyń iske qosylýynyń arqasynda uzaq jyldardaǵy toqyraýdan keıin qaıtadan jańǵyryp keledi. 9 jyl buryn (2005) Batys Sibir jáne Ońtústik Oral temir joldarynyń tarıhynda tuńǵysh ret Petropavl men Omby qalalarynyń arasynda júretin «Ekspress» júrdek poıyzy paıda boldy. Jańa júrdek elektrpoıyzynyń vagondary 1-shi, 2-shi jáne 3-shi sanattan turady. Eń jaılysy 1-shi sanattaǵy vagondar bolyp sanalady. Onyń ishinde jolaýshylardyń jaıly sezinýi úshin jumsaq kreslolar, olardyń arasynda ústelsheler, teledıdar, bar ornatylǵan. 14 jyl buryn (2010) Qazaqstan Respýblıkasynyń «Memlekettik qyzmet týraly», «Buqaralyq aqparat quraldary týraly», «Qazaqstan Respýblıkasynyń patent zańy», «Jer astynda jáne ashyq jerde, asa zııandy jáne aýyr jumys jaǵdaıynda jumys isteıtin tulǵalarǵa arnaıy memlekettik járdemaqy týraly» jáne «Qazaqstan Respýblıkasynyń «Shaǵyn kásipkerlikti memlkettik qoldaý týraly» Zańyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańdary jarııalandy. 125 jyl buryn (1889) boksshylardyń qolǵapsyz sońǵy aıqasy ótti. Qazirgi boks kóne dáýirde belgili bolǵan judyryqtasý aıqastarynyń biri. B.z. deıingi 4 ǵasyrda qazirgi qolǵaptardyń balamalary paıda boldy. atletter kezdesýler aldynda qoldaryna bylǵary lentalar baılaǵan. Al qazirgi boks 18 ǵasyrdyń basynda Anglııada paıda boldy. Onyń negizin qalaǵan jáne resmı túrde moıyndalǵan alǵashqy chempıon aǵylshyndyq tanymal semserlesýshi Djeıms Fıgg boldy. 1865 jyly bokstyń alǵashqy erejeleri shyqty, onda rıngtiń ólshemderi, raýndtardyń uzaqtyǵy jáne qolǵaptardyń salmaǵy týraly aıtyldy. 1865 jyly markız Djon Dýglas Kvınsberı jáne jýrnalıst Djon Chembers «Qolǵappen boks erejesin» ázirlep, basyp shyǵardy. Olar qazirgi bokstyń negizi boldy. 1889 jyly 6 tamyzda qolǵapsyz bokstyń sońǵy oıyny ótti. Rıngte amerıkandyq eki boksshy Djon Salpıvan men Mıtchel Kıpraıvıp kezdesti. 1920 jyldan beri boks Olımpıadanyń mindetti baǵdarlamasyna engizildi. 833 jyl buryn (1181) qytaı jáne japon astronomdary asa jańa juldyzdyń jarqyly bolǵandyǵyn tirkedi. 518 jyl buryn (1496) Bartolomeo Kolýmb Santo-Domıngo qalasynyń - Domınıkan Respýblıkasy astanasynyń negizin qalady. 517 jyl buryn (1497) Brıstolge Kanadany ashqan Djon Kabottyń ekspedıtsııasy oraldy. 148 jyl buryn (1866) Vankýver araly Brıtan Kolýmbııasynyń quramyna engizildi. 125 jyl buryn (1889) Londonda árbir bólmesinde jeke vannasy bar álemdegi alǵashqy qonaqúı - «Savoı» oteli ashyldy. 124 jyl buryn (1890) Ýılıam Kemmler elektrli ústelde jazalanǵan alǵashqy qylmysker boldy (Nıý-Iork) 100 jyl buryn (1914) Avstrııa-Vengrııa Reseıge soǵys jarııalady. 98 jyl buryn (1916) Chernogorııa Serbııaǵa federatsııaǵa birigýdi usyndy. 56 jyl buryn (1958) AQSh Djonston aralynda atmosferalyq ıadrolyq synaq jasaldy. 13 jyl buryn (1991) alǵashqy ınternet-server dúnıege kelip, ǵalamtor paraqtary úshin WWW (World Wide Web) standarty bekitildi.
ESІMDER 90 jyl buryn (1924-2012) jazýshy, ǵalym, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen joǵary mektep qyzmetkeri ÁDІBAEV Hasen dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Shubartaý aýdanynda týǵan. Uly Otan soǵysyna qatysqan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 1959 jyldan Abaı atyndaǵy Almaty memlekettik ýnıversıtetinde ustazdyq etken. Jazýshynyń «Ýaqyt jáne sýretker», «Talant, talǵam, taǵdyr», «Kókjıek» atty syn zertteý kitaptary qazaq ádebıetiniń keleli máseleleri ádebı sheberlik pen janrlar tıpologııasyna, kórnekti qalamgerlerdiń shyǵarmalaryn saralaýǵa arnalǵan. Onyń «Tańbaly adam», «Otyrar oırany», «Áýpildek» povester men áńgimeler jınaǵy jaryq kórgen. Orys mektepterine, arnaýly jáne joǵary oqý oryndaryna arnalǵan birneshe ádebıet oqýlyqtaryn jazǵan. Ekinshi dárejeli «Otan soǵysy, «Qyzyl Juldyz» ordenderimen marapattalǵan 65 jyl buryn (1949) áıgili qaqpashy, Qazaq KSR-niń eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy, «Metallýrg» fýtbol mektebiniń túlegi ORDABAEV Quralbek Dosjanuly dúnıege keldi. Shymkent qalasynda týǵan. «Qaırat» fýtbol komandasynyń quramynda KSRO chempıonatynda 185 oıynǵa qatysqan. Q.Ordabaev - Halyqaralyq temirjolshylar odaǵy jarysynyń kýbogynyń ıegeri. HH ǵasyrdyń 70-shi jyldarynda elimizdiń eń úzdik qaqpashysy atanǵan. 1992-1995 jyldary - «Qaırat» komandasynyń bastyǵy, vıtse-prezıdenti. 1995-2000 jyldary Qazaqstan fýtbol qaýymdastyǵynyń prezıdenti qyzmetterin atqarǵan. 2002 jyldan «Qaırat» fýtbol klýbynyń prezıdenti qyzmetin atqarady. 64 jyl buryn (1950) til bilimi mamany, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty, professor JYLQYBAEVA Amantaı Shaımardanqyzy dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Tarbaǵataı aýdanynda týǵan. Óskemen pedagogıka ınstıtýtyn bitirgen. 1975-1978 jyldary - mektepte orys tili men ádebıeti pániniń muǵalimi. 1980-1994 jyldary - Óskemen pedagogıkalyq ınstıtýtynyń orys tilin oqytý ádistemesi kafedrasynyń, shet tilderi kafedrasynyń, praktıkalyq qazaq jáne orys tili, Shyǵys Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetiniń qazaq fılologııasy, praktıkalyq qazaq jáne orys tili kafedralarynyń aǵa oqytýshysy. 1994 jyldan osynda praktıkalyq qazaq tili kafedrasynyń meńgerýshisi. Ǵylymı eńbeginiń negizgi baǵyty - etnolıngvıstıka salasy. 10-nan asa ǵylymı eńbektiń avtory. 50 jyl buryn belgili qazaqstandyq zerger ÁLІBAI Berik dúnıege keldi. Berik Álibaı 1964 jyly Jambyl oblysy, Merke aýdany, Qyzyl saı aýylynda dúnıege keldi. N.Gogol atyndaǵy Almaty kórkemsýret ýchılışesin jáne T. Júrgenov atyndaǵy Qazaq Ulttyq Óner Akademııasyn bitirgen. Qazaqstan Dızaınshylar odaǵynyń, Qazaqstan Sýretshiler odaǵynyń múshesi. Respýblıkalyq «Zerger-99» baıqaýynyń erekshe «Zergerlik ónerine berilgendigi úshin» sertıfıkatynyń ıegeri. Kóptegen respýblıkalyq jáne halyqaralyq kórmelerge qatysqan. B.Álibaıdyń jumystary Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq mýzeıiniń, Almaty qalasyndaǵy Ortalyq Memlekettik mýzeıdiń qorlarynda jáne Túrkııa, AQSh, Malaızııa, Qatar, Frantsııa, Armenııa jáne basqa da memleketterdegi ónerdi baǵalaýshylar men kollektsııa jınaýshylarynyń jeke jınaqtarynda bar. Sheber 2013 jyly álemdik zergerlik ónerdiń mádenı qundylyqtarynyń damýyna qosqan úlesi úshin qurmetti Karl Faberje ordenin aldy. 144 jyl buryn (1870-1946) keńes hımıgi jáne metallýrgi, KSRO Ǵylym Akademııasynyń akademıgi, KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty BAIKOV Aleksandr Aleksandrovıch dúnıege keldi. Reseı Federatsııasynyń Kýrsk oblysynda týǵan. Peterbor ýnıversıtetin bitirgen. Negizgi ǵylymı eńbekteri metallýrgııalyq protsesterdiń fızıkalyq hımııasyna jáne anorganıkalyq hımııa salalaryna arnalǵan. Bul ǵylymı baǵyt Qazaqstanda da keńinen damytyldy. Baıkov mys pen súrme qorytpalarynyń quramy men qasıetterin zerttedi, joǵary temperatýrada temirdi hlorly sýtegimen bólip alýǵa bolatynyn dáleldedi, nıkeldiń polımorfızmge tán qasıettin tapty. Totyǵý jáne totyqsyzdaný protsesteri jaıly teorııa usynǵan. Birneshe orden, medaldarmen marapattalǵan. 225 jyl buryn (1789-1846) nemis ekonomısi, kósemsózshi, saıasatker LIST Frıdrıh dúnıege keldi. 133 jyl buryn (1881-1955) brıtan ǵalymy-bakterıolog, Nobel syılyǵynyń laýreaty Aleksandr FLEMING dúnıege keldi. 74 jyl buryn (1940) reseılik memleket qaıratkeri, Daǵystan Respýblıkasynyń tuńǵysh prezıdenti ALIEV Mýhý Gımbatovıch dúnıege keldi.