6 naýryz. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
6 NAÝRYZ, BEISENB Gana Respýblıkasynyń ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni. 1975 jyldan bastap atap ótiledi. Gana uzaq ýaqyt Ulybrıtanııanyń otarynda bolǵan edi. 1975 jyly táýelsizdigin alǵanymen, Brıtan yntymaqtastyǵynyń quramynda qaldy. El astanasy - Akkra qalasy, resmı tili - aǵylshyn, Respýblıka aımaǵyn 17 mıllıon adam mekendeıdi. Eldi prezıdent basqarady. Zań shyǵarýshy organy - bir palataly parlament. Qazaqstan Respýblıkasy men Gana Respýblıkasy arasynda dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy tamyzdyń 14-de ornatyldy. ESTE QALAR OQIǴALAR 97 jyl buryn (1917) 1916 jylǵy kóteriliske qatysýshylarǵa raqymshylyq jarııalanyp, Ýaqytsha úkimet burynǵy ákimshilik qurylymdarmen qatar oblystyq jáne ýezdik komıssarıattar qura bastady. Torǵaı oblysyna Álıhan Bókeıhan, Jetisýǵa Muhamedjan Tynyshbaev, Oralǵa Halel Dosmuhameduly, al Qostanaı ýezine Ahmed Birimjanuly komıssar bolyp saılandy. 29 jyl buryn (1985) Sáýirbek Baqbergenovtyń (1920-1997) «Áke men bala» atty povesi máskeýlik «Sovetskıı pısatel» baspasynan jaryq kórdi. Onda soǵystan keıingi jyldardaǵy Qaraǵandy kenshileriniń ómiri týraly jazylǵan. 27 jyl buryn (1987) Qazaq KSR Mınıstrler Keńesi men Qazaqstan Kompartııasy OK-niń «Respýblıkada qazaq tilin oqytýdy jaqsartý týraly» jáne «Respýblıkada orys tilin oqytýdy jaqsartý týraly» qaýlylary jaryq kórdi. 22 jyl buryn (1992) Qazaqstan Respýblıkasy men Egıpet Arab Respýblıkasy arasynda dıplomatııalyq qarym-qatynas ornatyldy. 22 jyl buryn (1992) Qaraǵandy oblysynyń Egindibulaq aýdandyq keńesiniń sheshimimen atalmysh aýdanǵa Qaz daýysty Qazybek bıdiń esimi berildi. 18 jyl buryn (1996) Kókshetaý qalasynda Ǵ.Músirepovtiń «Aqan seri - Aqtoqty» spektaklimen Aqmola oblystyq qazaq mýzykalyq drama teatry shymyldyǵyn ashty. Sol jyly teatrǵa Sh.Qusaıynovtyń esimi berildi. Teatrdyń alǵashqy kórkemdik jetekshisi ári dırektory M.Ospanov boldy. Teatr repertýarynda qazaq, orys jáne shet el dramatýrgııasy (Sh.Qusaıynov «Aldarkóse», S.Balǵabaev «Eń ádemi kelinshek», A.Hasenov «Paı-paı, jas jubaılar-aı», T.Qajybaev «Umytpa meni, Gákkýim», D.Isabekov «Muragerler», B.Álimjanov «Qudalyq», N.Gogol «Revızor», S.Ahmad «Kelinder kóterilisi», Ý.Shekspır «Korol Lır», Sh.Aıtmatov «Ǵasyrdan da uzaq kún», Shota Ýálıhanov «Aǵnur») bar. Teatr ujymy 2000 jyly Pavlodar qalasynda ótken respýblıkalyq 8-shi teatr festıvalinde «Rejısserlik debıýt» júldesin, 2001 jyly Almatyda «Oıyn arzan, kúlki qymbat» atty respýblıkalyq shaǵyn komedııalar festıvalinde «Gran-prı» júldesin jáne sol jyly Kaır qalasynda (Egıpet) ótken halyqaralyq eksperımentaldy teatrlar festıvalinde «Oryndaýshylyǵy eń sheber teatr» júldesin jeńip aldy. 8 jyl buryn (2006) Qazaqstannyń ekologııa boıynsha jańa oqýlyǵy jaryq kórdi. Oqýlyqty bıologııa ǵylymdarynyń doktory, Semeı memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtynyń prorektory, akademık Mıhaıl Panın ázirlegen. 6 jyl buryn (2008) Aqtóbe oblysynyń Qandyaǵash stansasynda lokomotıvterge qyzmet kórsetý ortalyǵy ashyldy. Ortalyq burynǵy lokomotıv deposynda ornalasqan, «Lokomotıv servıs ortalyǵy» aktsıonerlik qoǵamy júrgizgen qalpyna keltirý jumystarynan keıin tolyǵymen ózgerdi jáne zamanaýı jabdyqtarmen qamtylǵan, teplovozdarǵa tehnıkalyq kórsetýge jáne sapaly jóndeý jumystaryn júrgizýge arnalǵan. Ortalyqtyń birinshi kezektegi maqsaty - manevrlik lokomotıvterge tehnıkalyq qyzmet kórsetý. Jóndeý jumystaryna arnalǵan jabdyqtar Germanııada, Reseıde jáne AQSh-ta jasalǵan. 5 jyl buryn (2009) Almaty oblysynyń Shamalǵan kentinde qazirgi zamanǵy nemis jáne golland tehnologııalaryn paıdalaný arqyly elimizdegi alǵashqy jemisti ósiretin, saqtaıtyn jáne qaıtadan óńdeıtin jańa keshen ashyldy. 4 jyl buryn (2010) Shákárim atyndaǵy Semeı memlekettik ýnıversıtetinde «Shákárim jáne Sultanmahmut» atty kitaptyń tanystyrylymy ótti. Kitaptyń avtory fılologııa ǵylymdarynyń doktory Arap Espenbetov. «Shákárim jáne Sultanmahmut» atty eki bólimnen turatyn kitaptyń tırajy 2 myń dana. Monografııanyń birinshi bóliminde ádebıettaný iliminiń ózekti máselelerimen qatar, Shákárimniń ádebı-jarııalanymdyq eńbekteri zerttelgen. Kitaptyń ekinshi bóliminde Sultanmahmuttyń shyǵarmashylyǵynda Abaı men Shákárimniń engizgen poezııa, proza, pýblıtsıstıka baǵyttaryna arnalǵan. Arap Espenbetovtiń monografııasyn «Shákárimtaný» ǵylymı-zertteý ortalyǵy basyp shyǵarǵan. Ortalyq «Shákárim álemi» toptamasynan 4 kitapty shyǵardy: Ǵarıfolla Esimniń «Naýka sovestı», Ábdiǵazy Baltabaıdyń «Shákárim álemi», Erlan Sydyqovtyń «Shákárim jáne Alashorda» jáne Shanbaı Turdyquldyń «Kýltýra ponıatıı» kitaptary. 3 jyl buryn (2011) Astanada QR SІM men Djıbýtı Respýbdıkasynyń syrtqy ister mınıstrligi halyqaralyq yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıdy. 2 jyl buryn (2012) Qazaqstan Gannoverdegi (Germanııa) iri CeBIT-2012 halyqaralyq kórmesine qatysty 2 jyl buryn (2012) Sankt-Peterbýrgtegi «Orys ertegisi» atty jas talanttar mýzykalyq-shaǵarmashylyq VI halyqaralyq konkýrs-festıvalinde Pavlodar oblysynyń Aqsý qalasynan «Mereı» ansambli 1-shi oryndy jeńip aldy. 1 jyl buryn (2013) elordalyq «Qazaqstan» kontsert zalynda Qazaq ulttyq óner ýnıversıtetiniń stýdenttk ansambliniń esepti kontserti ótti. Oǵan Parıjdegi Reseı mýzykalyq qoǵamynyń tóraǵasy jáne S.Rahmanınov atyndaǵy Parıj konservatorııasynyń prezıdenti Petr Sheremetev, TMD qatysýshy-memleketteriniń Memleketaralyq gýmanıtarlyq yntymaqtastyq qorynyń atqarýshy dırektory Armen Smbatıan, Ázerbaıjan, Belarýs, Qyrǵyzstan, Latvııa jáne Italııa joǵary mýzykalyq oqý oryndarynyń rektorlary qatysty.
1 jyl buryn (2013) Astanada QR Ulttyq akademııalyq kitaphanasynda «Qazaqstan halyqaralyq qoǵaımdastyqta (kópjaqty dıplomatııa ocherkteri) kitaby tanystyryldy. ESІMDER 84 jyl buryn (1930-2005) qazaqstandyq fızık-hımık, hımııa ǵylymdarynyń doktory AGAShKIN Oleg Vasılevıch dúnıege keldi. Reseı Federatsııasynyń Krasnoıar ólkesinde týǵan. Tomsk memlekettik ýnıversıtetin jáne onyń aspırantýrasyn bitirgen. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti optıka jáne plazma kafedrasynyń professory qyzmetin atqarǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri organıkalyq jáne fızıkalyq hımııa salalaryna arnalǵan (molekýlalyq spektroskopııa, organıkalyq lıýmınestsentsııasy, t.b.). 180 ǵylymı eńbektiń jáne 2 monografııanyń, 4 avtorlyq kýáliktiń ıesi. 2 doktor jáne 14 hımııa ǵylymynyń kandıdatyn, 1 fızıka-matematıka ǵylymynyń kandıdatyn daıyndady. Agashkın esimi Qazaqstannyń Altyn Qurmet kitabyna jazylǵan. 78 jyl buryn (1936-1983) aqyn, kóptegen aımaqtyq búkilodaqtyq jarystardyń júldegeri QOJAMURATOV Ómirzaq dúnıege keldi. Ózbekstan Respýblıkasynyń Buqar oblysynda týǵan. Alǵashqy eńbek jolyn mektep muǵalimi, aýdandyq erikti sport qoǵamynyń tóraǵalyǵynan bastap, aýdandyq gazetterde ádebı qyzmetker, bólim meńgerýshisi bolyp jumys istedi. Tarıhı otany Qazaqstanǵa kelgennen keıin Qyzylorda qalasynda Halyq shyǵarmashylyǵy úıiniń ádisker mamany qyzmetin atqardy. Shyǵarmalary elýinshi jyldardyń aıaǵynda aýdandyq, oblystyq, respýblıkalyq merzimdi baspasóz betterinde jaryq kóre bastaǵan. «Jıdeli Baısyn», «Tańǵy daýys», «Oı keshý», «Kún astynda - qudiret», t.b. jyr jınaqtary jaryq kórgen. Ózbekstannyń qazirgi Naýaı oblysy, Úshqudyq qalasynyń №4 qazaq orta mektebine Ómirzaq Qojamuratov esimi berilgen. 64 jyl buryn (1950-2006) aqyn, túrktanýshy ǵalym, aýdarmashy, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, Qazaqstan Lenın komsomoly syılyǵynyń ıegeri EGEÝBAEV Asqar Qurmashuly dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysynda týǵan. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetin bitirgen. Shyǵys Qazaqstan oblysy «Shamshyraq», «Dostyq» aýdandyq gazetterinde, «Qazaqstan kommýnısi», «Juldyz» jýrnaldarynda, «Qazaq ádebıeti» gazetinde, «Jazýshy» baspasy men «Qazaq entsıklopedııasy» redaktsııasy bas redaktorynyń orynbasary, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik basqarý akademııasynda qyzmetter atqarǵan. «Móldir tuma», «Júrektegi juldyzdar», «Syr men symbat», «Sóz júıesi», «Qus joly», «Ádilet» atty óleńder men poema, syn kitaptarynyń, «Kisilik kitaby», «Ejelgi dáýirdegi qazaq ádebıetiniń kórkemdik júıesi» dep atalatyn monografııalardyń avtory. Ári aqyn, ári ǵalym Asqar Egeýbaev sondaı-aq túrki mádenıetine qatysty kóne ádebı muralardy qazaq tiline aýdaryp, zertteý jumysymen aınalysqan. J.Balasaǵunnyń «Qutadǵý biligin» qazaq tiline aýdarǵan. Bul kitap 1989 jyly Pekınniń ulttar baspasynan arab álipbıimen ekinshi ret jaryq kórdi. M.Qashqarıdiń úsh tomdyq «Dıýanı luǵat at-túrk» eńbegin qazaq tiline aýdarǵan. 58 jyl buryn (1956) «QazMunaıGaz» UQ» AQ baspasóz qyzmetiniń jetekshi mamany, Qazaqstan Jýrnalıster odaǵy syılyǵynyń ıegeri QAZYǴULOV Sharhan Naǵmetuly dúnıege keldi. Qyzylorda oblysy Aral aýdanynda týǵan. S.M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti) bitirgen. 1981-1986 jyldary - Іle aýdandyq «Pýt Ilıcha» gazetiniń aýdarmashysy. 1986-1990 jyldary - Balqash aýdandyq gazetiniń redaktory. 1990-1994 jyldary - Іle aýdandyq «Pýt Ilıcha» gazetiniń redaktory. 1994-2002 jyldary - QR Úkimeti baspasóz qyzmetiniń konsýltanty. 2002-2004 jyldary - «QazMunaıGaz» UK» JAQ Qoǵammen baılanys jónindegi departamentiniń bas menedjeri. 2004-2007 jyldary - «Nur-Astana» gazetiniń bas redaktory qyzmetterin atqarǵan. 2007-2012 jj - «Raýan» Baspa úıi» jaýapkershiligi shekteýli seriktestiginiń bas dırektory. 2012 jyldyń naýryzynan qazirgi qyzmette. 58 jyl buryn (1956) Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy sotynyń sýdıasy ShEGENOV Morıak Smaǵululy dúnıege keldi. Qaraǵandy oblysy Shet aýdanynda týǵan. Ebineı Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 1983-1989 jyldary - Jezqazǵan oblystyq kásipodaq keńesiniń nusqaýshysy, Jezqazǵan kólik prokýrorynyń kómekshisi. 1989-1992 jyldary - Jezqazǵan qalalyq sotynyń sýdıasy. 1992-1995 jyldary - Jezqazǵan oblystyq sotynyń qylmystyq ister jónindegi alqa tóraǵasy. 1995-2009 jyldary - Qaraǵandy oblystyq sotynyń qylmystyq ister jónindegi alqa tóraǵasy, sýdıasy qyzmetterin atqarǵan. 2009 jyldyń qyrkúıeginen bastap - qazirgi qyzmetinde. 51 jyl buryn (1963) «Astananyń Medıtsına ýnıversıteti» AQ prorektory Gúlnar Ádilhanqyzy JAQSYLYQOVA dúnıege keldi. Medıtsına ǵylymdarynyń doktory. 39 jyl buryn (1975) qazaqstandyq tanymal telejúrgizýshi, «Habar» Agenttigi» AQ «El-Arna» telearnasynyń prezıdenti Aıgúl MÚKEI dúnıege keldi. Tselınograd qalasynda týǵan. Aqmola pedagogıkalyq ýnıversıtetniń fılologııa fakýltetin, T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasyn bitirgen. 1992 jyldan - «Efır» telekompanııasynda (Aqmola q.) redaktor, júrgizýshi. 1999 jyldan «Habar» agenttigi» AQ-da júrgizýshi, jýrnalıst, aqparattyq baǵdarlamalar dırektsııasy dırektorynyń orynbasary. 2008 jyldan qazirgi qyzmetinde. «Qurmet» ordenimen, «Astananyń 10 jyldyǵy» medalimen, QR Prezıdentiniń alǵyshattarymen marapattalǵan. Jyl jýrnalısi (2002), QR Jastar odaǵy syılyǵynyń, «Nur Otan» HDP jýrnalıstıka salasyndaǵy syılyǵynyń laýreaty. 215 jyl buryn (1799-1861) aǵylshyn saıahatshysy, sýretshi ATKINSON Tomas Ýıtlam dúnıege keldi. 1848-1852 jyldary Qazaqstannyń birqatar jerlerinde bolyp, tarıhı-etnografııalyq, geografııalyq zertteýler júrgizgen. Atkınsonnyń 1858 jyly Londonda jaryq kórgen «Shyǵys jáne Batys Sibirdegi zertteýler» atty eki tomdyq eńbeginde Semeı, Aıagóz, Qapal, Almaty qalalary men bekinisterindegi turǵyndardyń sharýashylyǵy, qazaqtardyń turmys-salty, ádet-ǵurpy, bıleýshi toptary arasyndaǵy talas-tartys, Shyńǵystaý kúmis keni, balyqqa baı Zaısan kóli jóninde kóptegen derekter bar. 1860 jyly «Amýdarııa boıymen saıahat» atty kitaby jaryqqa shyqty. Onda qazaq qoǵamyn ishteı jegideı jep jatqan «barymta» degenniń kýási boldym deı kelip, «Túngi aýylǵa shabýyl», «Attyly qyrǵyzdardyń urysy» atty sýretter jarııalady. Sońǵy sýretinde qazaqtardyń sol kezdegi qarý-jaraǵy (aıbalta, naıza) beınelengen. Qazaqtardyń kıimin, tamaǵyn, qysqy kıiz úıin sýrettep, bul jóninde birneshe etnografııalyq gravıýralar, kóp maǵlumattar qaldyrǵan. Alataýdyń soltústik betkeıinde, Zaısan men Balqash aralyǵynda kezdesken túrli obalar men kóne zırattardyń qurylysyn sıpattap jazǵan. Atkınson dala turǵyndarynyń aqyndyq rýhyna, moraldyq túsiniginiń joǵarylyǵyna, túrli jer attaryna (Qarkól, Qalmaqtaý, Aqtas, Ertis, taǵy basqalar) baılanysty ańyz-áńgimelerdi baıandaǵan. Súıik pen Aıǵanym arasyndaǵy súıispenshilik, Súıiktiń Aıǵanymdy alyp qashýy, Aıǵanymnyń qamysty kól jaǵasynda jolbarystan opat bolýy týraly halyq arasynda erteden kele jatqan ańyz jelisin baıandaýy da aǵylshyn avtorynyń qazaqtardyń rýhanı mádenıetine jiti nazar aýdarǵanyn kórsetedi. 65 jyl buryn (1949) V.G. Fesenkov atyndaǵy astrofızıka ınstıtýtynyń dırektory ChEChIN Leonıd Mıhaılovıch dúnıege keldi. Chernovtsy qalasynda (Ýkraına) týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 2000-2004 jyldary - V.G.Fesenkov atyndaǵy astrofızıka ınstıtýtynda gravıtatsııalyq júıeler serpini zerthanasy meńgerýshisiniń orynbasary. 1997-2000 jyldary - V.G.Fesenkov atyndaǵy Astrfızıka ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri. 1992-1996 jyldary - V.G.Fesenkov atyndaǵy Astrofızıka ınsttýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri. 1986-1991 jyldary - V.G.Fesenkov atyndaǵy Astrofızıka ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri. 1945-1985 jyldary - Fılosofııa, jáne quqyq ınstıtýtynyń jaratylystanýdyń fılosofııalyq máseleleri bóliminde ǵylymı hatshy. 1975-1985 jyldary - Fılosofııa, jáne quqyq ınstıtýtynyń jaratylystanýdyń Fılosofııalyq máseleleri bóliminde kishi ǵylymı qyzmetker. 1995-1997 jyldary - Memlekettik attestattaý komıtetiniń fızıka-matematıka jáne tehnıkalyq ǵylymdar, Jer týraly ǵylym jáne ǵarysh bóliminiń meńgerýshisi. 1999 jyldan - Abaı atyndaǵy Qazpaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń teorııalyq fızıka jáne sandardy modeldeý kafedrasynyń professory. Qazirgi qyzmetinde - 2004 jyldan beri.
77 jyl buryn (1937) keńestik ǵaryshker, álemdegi tuńǵysh áıel-ǵaryshker, Keńes Odaǵynyń Batyry, saıası qaıratker TEREShKOVA Valentına Vladımırovna dúnıege keldi. 539 jyl buryn (1475-1564) ıtalıandyq músinshi, keskindemeshi, Dáýirleý kezeńiniń aqyny Mıkelandjelo BÝONARROTI dúnıege keldi.
105 jyl buryn (1909-1966) polıak satırıgi jáne aqyn, utymdy qanatty sózderdiń avtory Stanıslav Ejı LETs dúnıege keldi.