6 maýsym. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
6 maýsym, JUMA Jańa Zelandııanyń memlekettik meıramy - Patshaıymnyń týǵan kúni. Maýsym aıynyń birinshi dúısenbisinde atap ótiledi. Shvetsııanyń jáne Shvetsııa Baıraǵynyń ulttyq kúni. Shvetsııa Batys Eýropada ornalasqan memleket. Skandınavııa túbeginde ońtústik, ońtústik-batystan soltústik, soltústik-shyǵysqa qaraı 1600 shaqyrymǵa, shyǵystan batysqa 400 shaqyrymǵa sozyla ornalasqan. Batysynda Norvegııamen, soltústik-shyǵysynda Fınlıandııamen shektesedi. Ońtústigi men shyǵysy Baltyq teńizi men Botnııa shyǵanaǵymen shaıylady. Ońtústik-batys jaǵalaýy Skagerrak, Kattegat, Eresýnn buǵazdary arqyly Danııamen ulasady. Sonymen qatar Baltyq teńizindegi Gotland jáne Eland araldary da osy memleketke qaraıdy. Ákimshilik jaǵynan 24 lenge bólinedi. Astanasy - Stokgolm qalasy. Memlekettik tili - shved tili. Aqsha birligi - shved kronasy. Shvetsııa - Konstıtýtsııalyq monarhııa. Memleket basshysy - Korol. Joǵarǵy atqarýshy organy - Úkimet. Zań shyǵarýshy joǵary organy bir palataly parlament - Rıksdag. Qazaqstan Respýblıkasy men Shvetsııa Koroldigi arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy sáýirdiń 7-inde ornatyldy. Pýshkın kúni. Reseı Federatsııasy Prezıdentiniń 1997 jylǵy mamyrdyń 27-degi Jarlyǵymen uly aqynnyń týylǵan kúni saltanatyna oraı jyl saıyn atap ótiledi. A.S.Pýshkın shyǵarmashylyǵyn joǵary baǵalaıtyn qazaqstandyqtar da jer-jerde aqyn eskertkishiniń aldyna baryp, rýhyna taǵzym etip, óleńder oqıdy. A.S.Pýshkın 1833 jyly Orynbor jáne Oral qalalaryna kelgen. «Pýgachev tarıhyna» qatysty maǵlumattar jınap, «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» eposyn jazyp alǵan. Onyń shyǵarmalary 19 ǵasyrdyń 2-shi jartysynda Abaıdyń aýdarýymen elimizde keńinen taraldy. Abaı «Evgenıı Onegınnen» birneshe úzindi-nusqalardy tańdap alyp, «Tatıananyń haty», «Lenskııdiń sózi» atty óleńder shyǵardy. Aqyn І.Jansúgirov «Evgenıı Onegın» romanyn birinshi bolyp tolyq aýdardy. ESTE QALAR OQIǴALAR 168 jyl buryn (1846) Atbasar qalasynyń negizi qalandy. Astana qalasynan soltústik batysqa qaraı 232 shaqyrym jerde, Jabaı ózeniniń (Esildiń bir salasy) oń jaǵalaýynda ornalasqan. Qazan tóńkerisine deıin munda Atbasar jármeńkesi ótkizilip turdy. 1928 jyly aýdan ortalyǵyna aınaldy. Aqmola-Qartaly tas jolynyń salynýy (1940) qalanyń odan ári damýyna qolaıly jaǵdaı jasady. 69 jyl buryn (1945) Qaraǵandyda álemde tuńǵysh kómir kombaıny synaqtan ótti. 1932 jyly keńes ónertapqyshy Alekseı Ivanovıch Bahtýmskıı osy kómir kombaınynyń eń alǵashqy úlgisin jasady. 27 jyl buryn (1987) Almaty oblysynyń burynǵy Kegen aýdanynda Oraz Jandosov turǵan jáne qyzmet istegen úıde murajaı uıymdastyryldy. 22 jyl buryn (1992) kınorejısser Abdolla Qarsaqbaev turǵan úıdiń qabyrǵasyna eskertkish taqta ornatyldy. 14 jyl buryn (2000) Almatydaǵy «Er Tóstik» ul balalar hory (jetekshisi Qymbat Nuralıeva) Avstrııanyń Lınts qalasynda ótken halyqaralyq «Hor olımpıadasy - 2000» baıqaýyna qatysyp, qola júldege ıe boldy. 13 jyl buryn (2001 jylǵy maýsymnyń 6-sy men 14-i aralyǵy) Astanada Máskeýdiń mádenı kúnderi ótti. 13 jyl buryn (2001) Jambyl oblysynyń Jambyl aýdany ortalyǵynda aqyn Jambyl Jabaevqa eskertkish ornatyldy. 7 jyl buryn (2007) Ekibastuz ortalyq qalalyq kitaphanasynyń qyzmetkerleri qazaq jáne orys tilderinde «Ekibastuz qalasynyń qurmetti azamaty» - «Pochetnyı grajdanın goroda Ekıbastýza» atty kitabyn shyǵardy. Bul qalanyń qurylysyna, ken óndirisine, elektr stansalaryna eńbek sińirgen adamdar týraly áńgime. «Qurmetti azamat» ataǵy kásiporyn uıymdastyrýshylaryna, dárigerlerge, ustazdarǵa, ken óndirýshilerge berilgen. 5 jyl buryn (2009) maýsymnyń 6-9 aralyǵynda Ashhabadta Qazaqstan Respýblıkasynyń Mádenı kúnderi ótti. Saltanatty ashylý rásimine Túrikmenstannyń Ulttyq mádenıet ortalyǵynda sol eldiń mádenıet qaıratkerleri, dıplomatııalyq korpýstyń, buqaralyq aqparat quraldarynyń ókilderi qatysty. Túrikmenstannyń kontserttik jáne teatr zaldarynda ótken sharalardyń baǵdarlamasyna Qazaqstannyń óner maıtalmandarynyń kontserti, «Qazaqstan - Eýrazııa júreginde» fotokórmeleri, sońǵy jyldary túsirilgen kórkem kınolentalar kórsetildi. ESІMDER 104 jyl buryn (1910-1982) geobotanık-ǵalym, bıologııa ǵylymdarynyń doktory MIHAILOVA Valentına Pavlovna dúnıege keldi. Reseı Federatsııasynda týǵan. Máskeý memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 1935-1945 jyldary - KSRO Ǵylym Akademııasy Qazaq fılıaly botanıka sektorynyń kishi ǵylymı qyzmetkeri, Topyraqtaný jáne botanıka ınstıtýtynyń ǵylymı hatshysy. 1945-1982 jyldary Qazaq KSR Ǵylym Akademııasy Botanıka ınstıtýtynyń ǵylymı hatshysy, joǵary satydaǵy ósimdikter florasy bóliminiń meńgerýshisi, dırektordyń ǵylymı jumystar jónindegi orynbasary, ósimdikter qory bóliminiń meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri ósimdik qory máselelerine arnalǵan. Mıhaılova Qazaqstanda ósetin ılik ósimdikterdiń bıologııasy men taralýyn zerttep, olardyń qoryn tıimdilikpen paıdalaný tásilderin usyndy. «Qurmet belgisi» ordenimen jáne medaldarmen marapattalǵan. 78 jyl buryn (1936) keskindemeshi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri ÁBÝOV Tursyn dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Іle aýdanynda týǵan. Almaty kórkemsýret ýchılışesin (qazirgi Almaty sándik jáne qoldanbaly óner kolledji), Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetin bitirgen. Onyń týyndylaryna uıań boıaýlar, shytyrman ıirimder, aıqyn keskin-kelbet tán. Keskindemeshiniń ulttyq boıaýǵa baı natıýrmorttary, Talǵat Bıgeldınovtiń, Shákerim Qudaıberdiulynyń portretteri, «Balalyq shaqty eske alý», «Júzim jınaý» sııaqty taqyryptyq keskindemeleri kóptegen kórmelerge qoıylyp, shet elderge tanys bolǵan. Tursyn Ábýovtiń eńbekteri Qazaqstan Memlekettik murajaıynda, Prezıdent saraıynda, Reseı, Amerıka, Germanııa, Japonııa, Ońtústik Koreıa, Túrkııa elderiniń murajaılarynda saqtaýly. 2011 jyly 14-21 sáýir aralyǵynda Atyraý oblystyq Shómishbaı Sarıev atyndaǵy óner murajaıynda Tursyn Ábýovtiń 75 jyldyǵyna arnalǵan taqyryptyq dáris aptalyǵy bolyp ótti. 73 jyl buryn (1941-1990) fantast jazýshy ÁLІMBAEV Shoqan dúnıege keldi. Jambyl oblysynyń Asy stansasynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetin bitirgen (qazirgi ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti). «Sport» gazetiniń ádebı qyzmetkeri, «Jazýshy» baspasynyń redaktory, aǵa redaktory, «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń stsenarıılik alqa múshesi bolǵan. Ol fantastıkalyq áńgime, povest, roman janrlarynda qalam tartqan. Birneshe týyndysy shetel tiline aýdarylǵan. «Danalyq alfasy» atty povesi, «Danalyq formýlasy» atty romany bar. 68 jyl buryn (1946-1989) jýrnalıst, aqyn, aýdarmashy MYRZABEKOV Keńshilik Aǵytaıuly dúnıege kelgen. Qostanaı oblysynyń Jangeldın aýdanynda týǵan. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetin bitirgen. 1966-1989 jyldary Qostanaı oblystyq «Kommýnızm tańy» (qazirgi «Qostanaı tańy»), «Lenınshil jas» (qazirgi «Jas alash»), Almaty oblystyq «Jetisý», «Sotsıalıstik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetterinde, «Jazýshy» baspasynda, «Mádenıet jáne turmys» (qazirgi «Parasat») jýrnalynda qyzmetter atqardy. Aqynnyń alǵashqy jınaǵy «Іńkár dúnıe» degen atpen 1972 jyly baspadan shyqty. Onyń «Balalyq shaq balladalary», «Qasıetti qas qaǵym», «Aýyl men astana», «Dáýir - dastan», «Sárýar», «Bir mysqal», «Jolǵa saldym kóshimdi», «Meniń muńym - mahabbat» sekildi jyr jınaqtary oqyrman qaýymǵa jaqsy tanys. Ol Evgenıı Evtýshenkonyń «Meniń sheshem jáne neıtron bombasy», «Fýký» atty poemalaryn qazaq tiline aýdardy. 1996 jyly aqyn jaıynda «Qaıran, Keńshilik!» atty estelik kitap jaryqqa shyqty. 63 jyl buryn (1951) birinshi etnıkalyq qazaq, grek-rım kúresi boıynsha Olımpıada-80-niń altyn medalin jeńip alǵan álem chempıony ÚShKEMPІROV Jaqsylyq dúnıege keldi. Jambyl oblysy Baızaq aýdanynyń, Tegistik aýylynda týǵan. Mektepte ulttyq qazaqsha kúrespen aınalysqan. Semeı mal sharýashylyǵy ınstıtýtyn, Qazaq memlekettik sport jáne týrızm akademııasyn bitirgen. Qazaqstan jáne halyqaralyq týrnırlerdiń jeńimpazy. KSRO chempıonatynyń altyn (1975, Almaty), kúmis (1974, Máskeý, 1978 Zaporoje) jáne qola júldegeri (1973, Tallın). KSRO halyqtary Spartakıadasynyń jeńimpazy (1975, Almaty). Eýropa chempıonatynyń kúmis júldegeri (1980), Álem chempıony (1981, Oslo, Norvegııa) jáne kýbogynyń ıegeri (1982). Olımpııa oıyndarynyń jeńimpazy (1980, Máskeý). 1974-1984 jyldary Qazaq KSR-i Memlekettik sport komıtetinde nusqaýshy, 1984-1993 jyldary respýblıkalyq kásipodaqtardyń Erikti dene shynyqtyrý sport odaǵy sport mektebiniń dırektory qyzmetin atqardy. 1993 jyldan «Jaqsylyq» sport klýbynyń dırektory. Qazirgi tańda Almatyda turady, jylqy ósirýmen aınalysady. Bapkerleri - R.Ilmatov, V.Psarev, V.Ýgrenınov. «Qurmet belgisi» ordenimen, birqatar medaldarmen marapattalǵan. Almaty qalasynda jyl saıyn qazaq sportynyń maqtanyshy Jaqsylyq Úshkempirov júldesi úshin halyqaralyq jastar týrnıri ótip turady. 61 jyl buryn (1953) jazýshy, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Joǵary mektep ǵylym akademııasynyń korrespondent-múshesi ÁBDEZULY Qanseıit dúnıege keldi. Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Tóle bı aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetin jáne aspırantýrasy men doktorantýrasyn bitirgen. Óziniń ustazdyq eńbek jolyn osy ýnıversıtette oqytýshylyq qyzmetten bastap, keıin Qazaqstan Respýblıkasy Ǵylym jáne bilim mınıstrliginiń joǵary bilim berý basqarmasynda bólim bastyǵy, Qazaq memlekettik Qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtynda dotsent, qazaq ádebıeti kafedrasynyń meńgerýshisi, fılologııa fakýltetiniń dekany, Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıka ýnıversıtetinde oqý-ádistemelik jumystar jónindegi prorektory qyzmetterin atqarǵan. Qazirgi kezde ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti fılologııa fakýltetiniń dekany. Qazaq ádebıetiniń tarıhyna arnalǵan birneshe oqýlyqtar men oqý quraldarynyń avtory. T.Álimqulov shyǵarmashylyǵy jaıynda «El men jer» atty tuńǵysh zertteý eńbegin jarııalaǵan. Onyń «Keıipker jáne tartys», «T.Álimqulov jáne qazaq prozasy», «T.Álimqulov jáne 60-80 jyldardaǵy qazaq ádebıeti» atty kitaptary, «Ádebıet jáne óner» atty zertteýi, «Jazýshy jáne zaman shyndyǵy» atty syn maqalalar jınaǵy jaryq kórgen. 56 jyl buryn (1958) QR Parlamenti Májilisiniń Áleýmettik-mádenı damý komıtetiniń múshesi QARAKEN Quralaı Ánýarqyzy dúnıege keldi. Aqtóbe qalasynda týǵan. I.M. Sechenov atyndaǵy Birinshi Máskeý medıtsına ınstıtýtyn bitirgen. Instıtýtty bitirgennen keıin Aqtóbe qalasynyń SES dáriger-epıdemıology, Aqtóbe qalasynyń SES tamaqtaný gıgıenasy boıynsha sanıtarlyq dáriger bolyp jumys istedi. 1987-1996 jyldary Aqtóbe qalasynyń SES tamaqtaný gıgıenasy bólimshesiniń meńgerýshisi bolyp jumys istedi. 1996-1997 jyldary - Aqtóbe oblysy SES tamaqtaný gıgıenasy bólimshesiniń meńgerýshisi. 1997-1998 jyldary - Aqtóbe qalasy memlekettik sanıtarlyq-epıdemıologııalyq qadaǵalaý basqarmasy bastyǵynyń orynbasary. 1998-2001 jyldary - Aqtóbe qalasy memlekettik sanıtarlyq-epıdemıologııalyq qadaǵalaý basqarmasynyń bastyǵy. 2001-2002 jyldary - Aqtóbe oblysy densaýlyq saqtaý basqarmasynyń bastyǵy. 2002-2012 jyldary - Aqtóbe oblysynyń bas memlekettik sanıtarlyq dárigeri, Qazaqstan Respýblıkasy Densaýlyq saqtaý mınıstrligi Memlekettik sanıtarlyq-epıdemıologııalyq qadaǵalaý komıtetiniń Aqtóbe oblysy boıynsha departamentiniń dırektory. 2012 jylǵy qańtardan bastap V saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty, «Nur Otan» HDP múshesi. «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasyna 10 jyl», «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 10 jyl», «Astananyń 10 jyldyǵy», «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 20 jyl» medaldarymen jáne «Qazaqstan densaýlyq saqtaý isiniń úzdigi», «Densaýlyq saqtaý isine qosqan úlesi úshin», «Qazaqstan Respýblıkasy densaýlyq saqtaý qyzmetkerleri kásipodaǵynyń úzdigi» omyraý belgilerimen marapattalǵan.
42 jyl buryn (1972) Aqtóbe oblysynyń ákimi MUHAMBETOV Arhımed Begejanuly dúnıege keldi. Samara memlekettik tehnıkalyq ýnıversıteti men Qazaq-orys halyqaralyq ýnıversıtetin bitirgen. Mamandyǵy boıynsha - ınjener-elektrık, qarjy bakalavry. Eńbek jolyn Aqtóbe qalasynyń kommertsııalyq qurylymdarynda bastaǵan. Aqtóbe oblysynyń syrtqy-ekonomıkalyq baılanys jáne ınvestıtsııalar basqarmasynyń bastyǵy, «Shaǵyn kásipkerlikti damytý qory» AQ óńirlik dırektory, Aqtóbe qalasy ákiminiń orynbasary, Aqtóbe qalasynyń ákimi qyzmetterin atqardy. 2011 jylǵy 22 shildesinen bastap Aqtóbe oblysynyń ákimi. 265 jyl buryn (1749-1800) reseılik admıral, Odessa qalasyn jáne portyn salýshylardyń biri DERIBAS Osıp Mıhaılovıch dúnıege keldi. 146 jyl buryn (1868-1912) Antarktıdany zertteýshi aǵylshyn saıahatshysy SKOTT Robert Folkon dúnıege keldi. Ol Koroldik áskerı-teńiz flotynda qyzmet etken. 1900 jyly tuńǵysh aǵylshyn ulttyq Antarktıdadaǵy ekspedıtsııasyn basqaryp, «Dıskaverı» áskerı kemesimen Antarktıdaǵa attanǵan. 1901-1904 jyldar aralyǵynda Vıktorııa jerin, Ross taýynyń jaǵalaýyn, Ross qaırańdyq muzdyǵyn zerttep, Edýard VII túbegin ashqan. Skott seriktesteri E.Ýılson men E.Shekltonmen birge qurlyqtyń túpkirine qaraı júrip, 82º17' ońtústik endikke deıin jetken. 1910 jyly maýsymnyń 15-inde «Terra Nova» kemesimen Antarktıdaǵa ekinshi ekspedıtsııaǵa shyqqan. 1912 jyly qańtardyń 18-inde norveg polıar zertteýshisi R.Amýndsennen 33 kúnnen keıin tórt serigimen birge Ońtústik polıýske jetken. Qaıtar jolda serikterimen birge mert bolǵan. Skott esimimen Enderbı Jerindegi taýlar, eki muzdyq, Tynyq muhıtynyń ońtústigindegi aral, Vıktorııa Jerindegi jaǵa, t.b. ataldy. 111 jyl buryn (1903-1978) keńestik jáne armıan kompozıtory, dırıjer, pedagog, KSRO halyq ártisi HAChATÝRıAN Aram Ilıch dúnıege keldi. 110 jyl buryn (1904-1992) keńestik teatr jáne kıno aktrısasy, KSRO halyq ártisi PELЬTTsER Tatıana Ivanovna dúnıege keldi.