5 TAMYZ. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
5 tamyz, SEISENBІ ATAÝLY KÚNDER Halyqaralyq baǵdarsham kúni. 1914 jyly bolǵan oqıǵaǵa baılanysty 5 tamyz kúni atap ótiledi. Osy kúni Amerıkanyń Klıvlend qalasynda zamanaýı qurylǵylardyń alǵashqy úlgileri paıda boldy. Onyń qyzyl jáne jasyl shamdary boldy, al tústerin aýystyrǵan kezde dybys sıgnalyn shyǵaryp turdy. Ne degenmen, eń alǵashqy baǵdarshamdy brıtandyq Djeı Naıt 19-ǵasyrda-aq oılap tapqan bolatyn. Bul apparat 1868 jyly London parlamenti ǵımaratynyń aldyna ornatyldy. Úsh jyldan keıin baǵdarsham ózdiginen jarylyp, polıtseıdi jaraqattady. Budan keıin baǵdarsham 50 jylǵa umytyldy. Tek 1910 jyly eki túsi bar alǵashqy avtomatty baǵdarsham qurylǵysy patentteldi. Qazirgi qoldanystaǵy úsh tústi baǵdarshamdardy alǵash ret 1920 jyly Detroıt pen Nıý-Iork qalalarynyń turǵyndary kórdi. Ýaqyt óte kele qurylǵylar Amerıka men Eýropanyń túrli qalalarynda keń qoldanyla bastady. ESTE QALAR OQIǴALAR 296 jyl buryn (1718) búginde úlken qalaǵa aınalǵan Semeı áskerı bekinisiniń irgesi qalandy. Qazir qalada jaqsy saqtalyp qalǵan biregeı jáne tarıhı eskertkishter barshylyq. XVIII ǵasyrdyń sońy men XIX ǵasyrdyń bas kezderinde salynǵan ǵımarattar men nysandardyń qundylyqtary erekshe. Olardyń kóbisi áli jumys istep tur. Onyń ishinde bir jáne eki munaraly meshitti, búginde oqý mekemeleri ornalasqan uldar men qyzdar gımnazııalaryn, muǵalimder semınarııasyn ataýǵa bolady. Al kópes Sahnonyń burynǵy qonaqúıinde búginde «Bınar» qonaqúıi, al gýbernator úıinde tarıhı-ólketaný murajaıynyń zaldary ornalasqan. 17 jyl buryn (1997) Qazaqstannyń Beıjińdegi elshiliginde Elbasy N.Nazarbaevtyń qytaı tilinde jaryq kórgen «Ǵasyrlar toǵysynda» kitabynyń tusaýkeser rásimi ótkizildi. 15 jyl buryn (1999) Qazaqstan, Ekvador, Irlandııa, Malaızııa men Týnıs jappaı qarýsyzdaný jónindegi Birikken Ulttar Uıymy konferentsııasynyń quramyna kirdi. 9 jyl buryn (2005) Oralǵa «Tatarstan-Qazaqstan» beıbitshilik jáne dostyq avtokerýeni keldi. Avtokerýen Qazan qalasynyń 1000 jyldyǵyna jáne Naberejnye Chelny qalasynyń 75 jyldyǵyna, Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasy men Qazaqstan halqy Assambleıasynyń 10 jyldyqtaryna arnalǵan. Kerýen quramyna 30 adam kirdi, onyń 20-y múgedek-sportshylar. Uıymdastyrýshysy - «Edil-Jaıyq» qaıyrymdylyq qory. Avtokerýenge qatysýshylar Oral qalasynyń kóz tartarlyq jerlerimen tanysyp, shahmattan jáne doıbydan joldastyq kezdesýler, Dostyq úıinde ulttyq mádenıet ortalyqtar ókilderi qatysqan kezdesýler ótkizildi. 7 jyl buryn (2007) Almatyda qazaq tilinde álem ertegileri engizilgen alǵashqy CD-diń tusaýkeser rásimi ótti. Barlyq materıaldardy Qazaq radıosynyń redaktsııasy tapsyrǵan. Bul úntaspanyń bir ereksheligi, barlyq materıaldar qazaq tiline aýdarylǵan. Ertegiler memlekettik tildi úırengisi kelgen adamdarǵa arnalǵan baǵaly oqý quraly bolyp tabylady. Jalpy 6 úntaspa shyǵarylǵan, árqaısysynyń uzaqtyǵy - 100 mınýt. Ár CD-ǵa 10-12 ertegi engen, sonyń ishinde «Mysyq pen qoıan», «Arystan men túlki», «Aqyldy adam» jáne t.b. ertegiler bar. 6 jyl buryn (2008) Astanada Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵymen «Esil» aýdany quryldy. Ol Astana qalasynyń ońtústik-batys bóliginde ornalasqan, Elordanyń «Almaty», «Saryarqa» jáne Aqmola oblysynyń Tselınograd aýdandarymen shektesedi. Jalpy aýdany - 31,2 myń gektar jerdi quraıdy. Aýdanǵa kiretin turǵyn alaptary - Prıgorodnyı, Ilınka, Shubar, Telman, Qaraótkel, Zarechnyı. Aýdanda «Kerýen», «Mega», «Saryarqa» sııaqty iri saýda ortalyqtary bar. 431 jyl buryn (1583) aǵylshyn teńiz saıahatshysy H.Djılbert Nıýfaýndlend aralyn Brıtanııanyń menshigi dep jarııalap, onda alǵashqy halyqty qonystandyrdy (Soltústik Amerıkadaǵy alǵashqy aǵylshyn kolonııasy). 156 jyl buryn (1858) tuńǵysh transatlantıkalyq telegraf ashyldy. Patshaıym Vıktorııa men AQSh prezıdenti Djeıms Bıýkenen bir-birimen sálemdememen almasty. 153 jyl buryn (1861) AQSh áskerinde denege jaraqat sala otyryp jazalaýǵa tyıym salyndy. 130 jyl buryn (1884) Nıý-Iorktyń Bedloý aralynda «Bostandyq» statýıasynyń alǵashqy irgetasy qalandy. 124 jyl buryn (1890) Brıtanııa Madagaskardy Frantsııanyń menshigi dep sanaýǵa kelisti. 98 jyl buryn (1916) Amerıkanyń saǵyzdary alǵash ret Frantsııanyń naryǵyna tústi. 90 jyl buryn (1924) Túrik úkimeti kóp áıel alýǵa tyıym saldy. 74 jyl buryn (1940) Latvııa KSRO-nyń quramyna qabyldandy. 50 jyl buryn (1964) Amerıka avıatsııasy Vetnam Demokratııalyq Respýblıkasyn bombalaı bastady. 13 jyl buryn (2001) Amerıkanyń saıahatshysy Stıv Fossett áýe sharymen dúnıejúzilik saıahatqa altynshy ret attandy. ESІMDER 92 jyl buryn (1922) avıatsııa general-maıory, eki márte Keńester Odaǵynyń Batyry BIGELDINOV Talǵat Jaqypbekuly dúnıege keldi. Aqmola oblysy Maıbalyq aýylynda týǵan. Saratov jáne Orynbor áskerı avıatsııalyq ýchılışesin bitirgen. Balalyq jáne jastyq shaqtaryn Bishkekte ótkizdi. 16 jasynda aeroklýbqa oqýǵa tústi. 1943 jyldyń qańtarynda Bıgeldınov Kalının maıdanyna keldi jáne alǵashqy shaıqastarda-aq jeńiske jetti.1944 jyldyń 26 qazanynda oǵan Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Bul ýaqytqa deıin ol 200 áskerı ushýlar jasady. T.Bıgeldınov Berlın úshin shaıqasqa da qatysty. 1945 jyldyń 27 maýsymynda oǵan ekinshi márte Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Ol Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn eki ret ıelengen 65 áskerı ushqyshtyń biri boldy. Bıgeldınov Otan soǵysyndaǵy óziniń áskerı jolyn qurmetpen aıaqtap, 1945 jyldyń 24 maýsymynda Jeńis sherýine qatysty. 1950 jyly Bıgeldınov áskerı-áýe akademııasyn aıaqtady jáne 1956 jyldarǵa deıin KSRO Qorǵanys Kúshteriniń qatarynda komandır orynbasary jáne avıatsııalyq polk shtaby basshysy qyzmetterinde jumys istedi. 1956 jyly avıatsııanyń general-maıory Bıgeldınov zapasqa ketti. 1957-1970 jyldar aralyǵynda - Azamattyq avıatsııanyń qazaq terrıtorıaldyq basqarmasynyń aǵa ınspektory jáne bastyqtyń orynbasary. 1968 jyly Bıgeldınov Máskeý ınjenerlik-qurylys ınstıtýtyn syrttaı bitirip, uzaq ýaqyt boıy QazKSR memlekettik qurylymy júıesinde basshylyq qyzmetterde jumys istedi. T.Bıgeldnınov sondaı-aq Lenın ordenimen, eki ret Qyzyl Tý ordenimen, Otan soǵysynyń ІІ jáne ІІІ dárejeli ordenderimen, Qyzyl Juldyz, Aleksandr Nevskıı, ІІІ dárejeli Dańq, jáne ózge de otandyq jáne sheteldik ordendermen jáne medaldarmen marapattalǵan. 90 jyl buryn (1924) jazýshy, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen mádenıet qaıratkeri, Uly Otan soǵysynyń ardageri TÁNEKEEV Sáıdálim Nysanbaıuly dúnıege keldi. Almaty oblysynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 1947-1949 jyldary - Almaty oblysy Uıǵyr aýdandyq partııa komıtetiniń nusqaýshysy, bólim bastyǵy. 1952-1959 jyldary - Almaty oblysy Jambyl aýdandyq partııa komıtetiniń ekinshi hatshysy, Іle aýdandyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy, Uıǵyr aýdandyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy, oblystyq mádenıet basqarmasynyń bastyǵy, Panfılov aýdandyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy. 1960-1978 jyldary Qyzylorda oblystyq partııa komıtetiniń hatshysy, ekinshi hatshysy, Respýblıkalyq baqylaý komıteti tóraǵasynyń orynbasary, Qazaqstan tutynýshylar odaǵynyń tóraǵasy qyzmetterin atqarǵan. 1963-1986 jyldary Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty bolyp saılanǵan. 1988 jyldan Qazaqstan múgedekter qoǵamynyń tóraǵasy qyzmetin atqarady. Eki ret І dárejeli «Uly Otan soǵysy», ІІ dárejeli «Uly Otan soǵysy», «Qyzyl Juldyz», tórt ret «Eńbek Qyzyl Tý», eki ret «Qurmet belgisi» ordenderimen, Mońǵolııanyń «Qurmet» ordenimen, tórt ret Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen, Halyqaralyq kooperatıv alıansiniń «Qurmet belgisi» gramotasymen, birneshe medalmen marapattalǵan. 79 jyl buryn (1935) Daǵystan mádenı ortalyǵynyń tóraǵasy, Qazaq KSR eńbek sińirgen ustazy, Halyqaralyq Aqparattandyrý Akademııasynyń akademıgi, Qazaq KSR halyqtyq bilim berý isiniń úzdigi, KSRO aǵartý isiniń úzdigi, Qazaqstan halqy Assambleıasy keńesiniń múshesi, Qurmetti temirjolshy ÝVAISOV Mýsannıp Zııatdınýly dúnıege keldi. Daǵystan Respýblıkasynda týǵan. Aqtóbe pedagogıkalyq ýchılışesin, Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. 1957 jyldan Almaty qalasy mektepterinde bastaýysh synyptar men matematıka pániniń muǵalimi bolǵan. 1964-1974 jyldary - №77 orta mektebi dırektorynyń orynbasary, №17 orta mekteptiń dırektory. 1974-1983 jyldary - Almaty qalasy Lenın aýdandyq (qazirgi Jetisý) halyqtyq bilim berý bóliminiń bastyǵy. 1983-1989 jyldary - Almaty temir jol oqý oryndary bóliminiń bastyǵy. 1989-1991 jyldary - Almaty qalasy halyqtyq bilim berý basqarmasynyń bastyǵy. 1991-1996 jyldary Almaty temir jol oqý oryndary bóliminiń bastyǵy qyzmetterin atqarǵan. 1996 jyly zeınetkerlikke shyǵyp, sol jyldan Daǵystan mádenı ortalyǵynyń tóraǵasy men «Tsentr» PIK basqarma tóraǵalary qyzmetin atqarady. «Qurmet Belgisi», «Dostyq» ordenderimen, «Eńbek ardageri», «Za doblestnyı trýd», «Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigine - 10 jyl», «Qazaqstan temir jolyna - 100 jyl» medaldarymen marapattalǵan. 75 jyl buryn (1939) kúıshi-kompozıtor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri JELDІBAEV Ábdimomyn dúnıege keldi. Jambyl oblysynda týǵan. Jambyl mádenı aǵartý ýchılışesin, Almaty konservatorııasyn bitirgen. 1964 jyldan Shý aýdandyq mádenıet bóliminiń meńgerýshisi boldy. 30 jyldan astam ýaqty «Shý erkesi» halyq aspaptar ansambline jetekshilik etti. Kompozıtordyń «Arman qus», «Abaı armany», «Jambyl tolǵaýy», «Turan eli» sııaqty 70-ten astam kúıi men áni bar. Onyń «Erke sylqym» kúıi halyqqa keńinen taralǵan. «Qurmet» ordenimen marapattalǵan. 65 jyl buryn (1949) sýretshi, Qazaqstan sýretshiler odaǵynyń múshesi TALQAMBAEV Baqtybek Omaruly dúnıege keldi. Ońtústik Qazaqstan oblysynda týǵan. Máskeý sáýlet ınstıtýtynyń sáýlet fakýltetin, KSRO Sýretshiler odaǵy janyndaǵy E.A.Rozemblıýmniń dızaın ortalyq oqý-ádistemelik stýdııasyn bitirgen. Qylqalam sheberi uzaq jyl boıy qoldanbaly ónerdiń san túrli salasynda jemisti eńbek etip keledi. Ol qazaq úıge qajetti esikter, kebejeler, ydys-aıaqtardy aǵashtan oıdy. Sáýletshi retinde Shymkent qalasyndaǵy birqatar ǵımarattardyń jobasyn jasady. Onyń kóptegen óner týyndylary Japonııa, AQSh, Frantsııa, Bolgarııa, Norvegııa jáne TMD elderiniń jeke kollektsıonerleriniń qorynda saqtaýly. 61 jyl buryn (1953) akter, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi LEBAEVA Jibek Rahymberdiqyzy dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Jambyl aýdanynda týǵan. Almaty memlekettik konservatorııasyn bitirgen. 1975 jyldan Taldyqorǵan (qazirgi Almaty oblysy) drama teatrynda qyzmet istegen. Qazir Ǵ.Músirepov atyndaǵy Balalar jáne jastar teatrynyń aktrısasy. Osy teatr sahnasynda Aqtoqty, Ulpan (Ǵ.Músirepov «Aqan seri - Aqtoqty», «Ulpan»), Qaragóz (M.Áýezov «Qaragóz»), Elena Andreevna (A.Chehov «Dıadıa Vanıa»), Katerına (Ý.Shekspır «Asaýǵa tusaý»), Gúldarıǵa (D.Isabekov «Altyn besik») rólderin oınaǵan. 170 jyl buryn (1844) orystyń uly sýretshisi Ilıa Efımovıch REPIN dúnıege keldi. 164 jyl buryn (1850) frantsýzdyń uly jazýshysy Gı de MOPASSAN (Anrı Rene Alber Gı de Mopassan) dúnıege keldi.
84 jyl buryn (1930) slovak saıasatkeri, Slovakııanyń 1993-1998 jyldardaǵy tuńǵysh prezıdenti Mıhal KOVACh dúnıege keldi.