5 maýsym. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
5 maýsym, BEISENBІ Búkilálemdik qorshaǵan ortany qorǵaý kúni. BUU Bas Assambleıasynyń sheshimimen 1972 jyly bekitilgen. BUU-nyń qorshaǵan ortany qorǵaý jónindegi baǵdarlamasyn basshylyqqa ala otyryp ótkiziledi. Danııa Koroldiginiń Ulttyq meıramy - Konstıtýtsııa kúni. Danııa Eýropanyń soltústik-batysynda ornalasqan eń kishkentaı memleket. ıÝtland túbeginiń biraz bóligin, Zelandııa, Fıýn, Lollann, Falster, Men, Bornhlm, t.b. araldardy alyp jatyr. Buǵan qosa eldiń quramyna kiretin Grenlandııa men Farer araldarynyń derbes avtonomııalyq quqyqtary bar. Ońtústiginde Germanııamen shektesedi. Shyǵysynda Baltyq, batysy men soltústigi Soltústik teńizimen shaıylady. Ákimshilik jaǵynan 14 oblysqa bólinedi. Astanasy - Kopengagen. Memlekettik tili - dat tili. Aqsha birligi - dat kronasy. Danııa - Konstıtýtsııalyq monarhııa. Memleket basshysy - Koroleva. Joǵarǵy atqarýshy organy - Úkimet. Joǵarǵy zań shyǵarýshy organy bir palataly parlament - Folketıng. Qazaqstan Respýblıkasy men Danııa Koroldigi arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy mamyrdyń 6-da ornatyldy. Seıshel araldary Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - Azattyq kúni (1977). Seıshel araldary memleketi Madagaskar aralynyń soltústik-shyǵysynda, Úndi muhıtyndaǵy araldarda ornalasqan. Ákimshilik-aýmaqtyq jaǵynan 23 okrýgke bólinedi. Astanasy - Vıktorııa qalasy. Resmı tili - kreol, aǵylshyn jáne frantsýz tilderi. Ulttyq aqsha birligi - seıshel rýpııi. Ázirbaıjan melıoratory kúni. Ázirbaıjan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2007 jylǵy mamyrdyń 24-degi Jarlyǵyna sáıkes jyl saıyn atap ótiledi. ESTE QALAR OQIǴALAR 76 jyl buryn (1938) Áýlıeata qalasyna uly aqyn Jambyl Jabaevtyń esimi berildi. Jambyl - Qazaqstandaǵy kóne qalalardyń biri. Ol ár jyldary Talas, Taraz, Áýlıeata, Mırzoıan dep atalǵan bolatyn. 1997 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵymen qalaǵa onyń kóne ataýy Taraz qaıta berildi. 34 jyl buryn (1980) Aqtóbe qalasynda Álııa Moldaǵulovaǵa murajaı ashyldy. Murajaıǵa qoıylǵan is-qaǵazdar, gazetter, fotosýretter men óner týyndylary qazaq halqynyń dańqty qyzy, Keńes Odaǵynyń batyry Á.Moldaǵulovanyń (1924-1944) ómirin sýretteıdi. 22 jyl buryn (1992) Taldyqorǵan oblysy Qapal aýdanynyń Qarashoqy mekeninde aqyn Sara Tastanbekqyzyna eskertkish ashyldy. 22 jyl buryn (1992) «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııalyq soty týraly» Zań qabyldandy. 21 jyl buryn (1993) Respýblıkalyq kórkemóner kolledji men Almaty memlekettik teatr-kórkemsýret ınstıtýtynyń osy saladaǵy fakýltetteri bazasynda Qazaq memlekettik kórkemóner akademııasy jáne T.Q.Júrgenov atyndaǵy teatr jáne kıno ınstıtýty quryldy. Jeti jyldan keıin joǵarydaǵy eki ınstıtýt qosylyp, T.Q.Júrgenov atyndaǵy Qazaq memlekettik óner akademııasy boldy. 2001 jylǵy shildeniń 5-de Prezıdent Jarlyǵymen akademııaǵa ulttyq mártebe berildi. 16 jyl buryn (1998) Astanada Qajymuqan atyndaǵy Ortalyq stadıonnyń ashylý rásimi boldy. 15 jyl buryn (1999) Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Báıdibek aýdanynda Báıdibek baba men Domalaq ana, qasıetti Bes ana kesenesiniń ashylý rásimi ótti. 14 jyl buryn (2000) Almatyda jazýshy Tahaýı Ahtanov turǵan úıge eskertkish taqta ornatyldy. 8 jyl buryn (2006) Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev «Almaty qalasynyń óńirlik qarjy ortalyǵy týraly» jáne «Almaty qalasynyń óńirlik qarjy ortalyǵyn qurý máseleleri jónindegi Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamalyq aktilerine ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańdarǵa qol qoıdy. 8 jyl buryn (2006) «Atamura» baspasynan belgili tarıhshy-ǵalym jáne qoǵam qaıratkeri, akademık Manash Qozybaevtyń (1931-2002) «Tańdaýly eńbekteri» jaryq kórdi. Jınaqqa ǵalymnyń qazaq memlekettiligi tarıhyndaǵy ózekti máseleler men ult-azattyq qozǵalystarǵa, Qazaqstannyń Reseı ımperııasynyń quramyna kirýi men qazirgi zamandaǵy tarıhyna qatysty táýelsizdik jyldary jazǵan eńbekteri kirdi. 7 jyl buryn (2007) «Ertis jaǵalaýy» ólketaný qoǵamynyń músheleri Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Abaı aýdanynda tas dáýirindegi adamdardyń birneshe qonys oryndaryn tapty. Arheologtar bul tabylǵan zattardy eneolıt kezeńine jatqyzyp otyr. Bul jerde tabylǵan jebeler, qyrǵyshtar, jońqalardyń ushtary ǵalymdardyń joramaldaryn rastaıdy. Ǵalymdar olardyń jaqsy usta bolǵandaryn atap ótti. Mysaly, tas jońqalarymen nemese qyrǵyshtarmen maldardy múshelegen. 5 jyl buryn (2009) Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń Ǵylym komıteti Memleket tarıhy ınstıtýtynda «Táýelsiz Qazaqstan tarıhy» jańa oqýlyǵy men hrestomatııasynyń tusaýkeser rásimi ótti. «Táýelsiz Qazaqstan tarıhy» hrestomatııasy qazaq jáne orys tilinde daıyndalǵan. «Táýelsiz Qazaqstan tarıhy» hrestomatııasy joǵary jáne arnaýly oqý oryndarynyń stýdentterine arnalǵan. ESІMDER 78 jyl buryn (1936-2002) aqyn, jýrnalıst, aýdarmashy, Soltústik Qazaqstan oblysy Esil aýdanynyń qurmetti azamaty ZІKІBAEV Іslám dúnıege keldi. Soltústik Qazaqstan oblysynyń Esil aýdanynda týǵan. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetin bitirgen. Eńbek jolyn «Qazaqstan pıoneri» («Ulan»), «Sotsıalıstik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan»), «Jetisý» gazetterinen bastap, «Qazaqstan áıelderi» jýrnalynda, Qazaq KSR Mınıstrligi janyndaǵy Baspa, polıgrafııa jáne kitap saýdasy isteri jónindegi Memlekettik komıtetinde bólim bastyǵy, «Jalyn», «Jazýshy» baspalarynda meńgerýshi, «Kitap jarshysy» - «Drýg chıtatelıa» gazetinde bas redaktor, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda ádebı keńesshi, Kórkem ádebıetti nasıhattaý bıýrosynyń dırektory, «Aqıqat» jýrnalynda bólim meńgerýshisi jáne alqa múshesi qyzmetterin atqarǵan. Ol serb jazýshysy Iovan Zmaıdyń birtalaı shyǵarmalaryn, bashqurt aqyny Sharıf Bıkkoldyń «Júregimniń jaryǵy», qyrǵyz aqyny Jalıl Sadyqovtyń «Taý joly» jyr kitaptaryn qazaq tiline aýdarǵan. Sonymen qatar aqynnyń birtalaı óleńderine án de jazylǵan. Aqynnyń «Aq qaıyńdar», «Aqqý-arman», «Aq qaınar», «Altyn saǵym», «Dúnıe jalǵan», «Qus ǵumyr», «Arna», «Jyr taǵdyry», «Men kosmonavt bolamyn», t.b. óleńder jınaǵy bar. Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 59 jyl buryn (1955) ǵalym, medıtsına ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen qyzmetkeri, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Búkilálemdik jáne Eýropalyq ýrologtar qaýymdastyǵynyń múshesi, Qazaqstan Respýblıkasy Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń bas ýrology ALShYNBAEV Myrzakárim Kárimuly dúnıege keldi. Ózbekstan Respýblıkasynda týǵan. Almaty memlekettik medıtsınalyq ınstıtýtyn (S.D.Asfendııarov atyndaǵy Qazaq ulttyq medıtsınalyq ýnıversıteti) bitirgen. Almaty oblystyq aýrýhanasynyń, 4-Bas basqarma ortalyq aýrýhanasynyń dáriger-ýrology qyzmetterin atqarǵan. 1986-1996 jyldary - Almaty qalasyndaǵy klınıkalardyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, bas dárigerdiń orynbasary, 1-qalalyq aýrýhananyń bas dárigeri. 1996 jyldan - O.Jarbosynov atyndaǵy Ýrologııa ǵylymı ortalyǵynyń dırektory. Negizgi ǵylymı jumystary ýrologııalyq aýrýlardy emdeý máselelerine arnalǵan. Jedel pıelonefrıt aýrýynyń emdeý ádisin jetildirdi. Onyń basshylyǵymen qýyq túbi beziniń qaterli isiginiń aldyn alý jáne ony erte anyqtaý baǵdarlamasy jasalǵan. 400-den asa ǵylymı eńbektiń, onyń ishinde 16 monografııanyń, 2 oqý-ádistemelik quralynyń, 1 oqýlyq pen 61 ónertabystyń avtory. Ǵalymnyń jetekshiligimen 14 doktorlyq jáne 17 kandıdattyq dıssertatsııa qorǵaldy. «Qurmet» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 54 jyl buryn (1960) QR ındýstrııa jáne jańa tehnologııalar vıtse-mınıstri JAQSALIEV Baqytjan Muhambetqalıuly dúnıege keldi. Almatyda 1960 jyly 5 maýsymda týǵan. 1982 jyly Almaty energetıka ınstıtýtyn «Jylý elektr stantsııalary» mamandyǵy boıynsha aıaqtady. Eńbek jolyn 1982 jyly Kazenergonaladkada ınjener-tehnology bolyp bastady.1982-1984 jyldary - KA qatarynda qyzmet etti. 1984 jyldan bastap - Ekibastuz GRES-1-de energoblok mashınısi, aýysym bastyǵy. 1990 jyldan - «Alma-AtaEnergo» jylý jelileri kásipornynyń paıdalaný aýdanynyń bas ınjeneri. 1993 jyldan bastap - QR Energetıka jáne otyn resýrstary mınıstrliginiń elektr energetıkasy, kómir jáne atom ónerkásibi bóliminiń bas mamany, bastyǵy. 1994 jyldan bastap - QR Energetıka jáne kómir ónerkásibi mınıstrliginiń ekonomıka basqarmasy bastyǵynyń orynbasary. 1997 jyly - QR Energetıka jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi ınvestıtsııalyq qyzmet basqarmasynyń bastyǵy. 1997 jyldan bastap - QR Energetıka, ındýstrııa jáne saýda mınıstrligi Taldaý jáne strategııalyq josparlaý basqarmasynyń bastyǵy. 1998 jyldan bastap - QR Strategııalyq josparlaý agenttigi Ekonomıkalyq saıasat jáne arnaıy baǵdarlamalar departamentiniń dırektory. 2000 jyldan bastap - «QazTransGaz» JAQ Energetıkalyq jobalar departamentiniń dırektory. 2001 jyldan bastap - "KEGOC" AAQ kommertsııalyq dırektorynyń orynbasary. 2003 jyldan bastap - "KOREM" JAQ prezıdenti. 2004 jyldan bastap - "Paýer Injınırıng" dırektorynyń orynbasary. 2005 jyldan bastap - "QazTransGaz" AQ Energetıkalyq jobalar departamentiniń dırektory. 2006 jyldan bastap - "InterGaz TsA" AQ bas dırektorynyń keńesshisi. 2008 jyldan bastap - "Samuryq-Qazyna" AQ Elektr energetıkalyq aktıvterdi basqarý jónindegi dırektory, atqarýshy dırektory. 2011 jylǵy maýsymnan bastap - QR Indýstrııa jáne jańa tehnologııalar vıtse-mınıstri qyzmetine taǵaıyndaldy. TMD Qurmetti energetıgi. «Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 20 jyldyǵy» merekelik medalimen marapattalǵan. 45 jyl buryn (1969) QR-nyń Egıpet Arab Respýblıkasyndaǵy Tótenshe jáne Ókiletti elshisi, QR-nyń Marokko Koroldigindegi Tótenshe jáne Ókiletti elshisi mindetin qosa atqarýshy ARYN Berik Saqbaıuly dúnıege keldi. Taldyqorǵan oblysnyń Kırov aýdanynda Muqyr aýylynda týǵan. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetin, Qazaq gýmanıtarlyq-zań ýnıversıtetin bitirgen. Arab tili men ádebıeti, qazaq tili men ádebıeti oqytýshysy, zań bakalavry. 1-shendi keńesshi. QR Syrtqy ister mınıstrliginde referent, attashe (1994-1996); QR-nyń Saýd Arabııasyndaǵy attashesi, úshinshi, ekinshi, birinshi hatshysy (1996-2001); QR SІM bólim bastyǵy, Egıpettegi elshiliginiń keńesshisi (2001-2006); QR Prezıdenti Ákimshiliginiń syrtqy saıasat ortalyǵynyń bas ınspektory (2006-2007); QR Parlamenti Senaty apparatynyń paramentaralyq baılanys jáne halyqaralyq yntymaqtastyq bóliminiń meńgerýshisi, apparat jetekshisiniń orynbasary (2007-2011); Qazirgi qyzmetinde - 2011 jylǵy jeltoqsannan beri. 42 jyl buryn (1972) QR sporttyq kúres qaýymdastyǵynyń vıtse-prezıdenti, «Kúres túrlerinen olımpıadalyq daıarlaý ortalyǵy» RMKK dırektory MELЬNIChENKO ıÝrıı Vasılevıch dúnıege keldi. Qyrǵyzstannyń Jalalabad qalasynda týǵan. Qazaq sport jáne týrızm akademııasyn bitirgen, jattyqtyrýshy-oqytýshy. 2004 jyldan osy kezge deıin QR Kúres fderatsııasy men qaýymdastyǵynyń vıtse-prezıdenti. Qazaqstannyń 7 dúrkin chempıony; Azııanyń 3-dúrkin chempıony (1995, 1996, 1997); Azııalyq oıyndar chempıony (Hırosıma, 1994); Álem chempıonatynyń kúmis júldegeri (Praga, 1995; Afıny, 1999); 57 kelige deıingi salmaqtaǵy XXVI Olımpıadalyq oıyndardyń chempıony (Atlanta, 1996); álem chemıony (1994, 1997); jastar arasyndaǵy álem chempıony (1990, 1991); grek-rım kúresinen QR chempıony (1994, 1995); ІІ Shyǵysazııalyq oıyndar chempıony (1991); ІІ Ortalyqazııalyq oıyndar chempıony (1997). XXVIII Olımpıadalyq oıyndardyń kúmis júldegeri Georgıı Tsýrtsýmııany tárbıeledi. QR eńbek sińirgen qaıratkeri, «Parasat» ordenimen marapattalǵan. 34 jyl buryn (1980) dzıýdodan sport sheberi, halyqaralyq dárejedegi sport sheberi, Qazaqstannyń birneshe dúrkin chempıony QALIEVA Sholpan Seıdollaqyzy dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. 1998-2003 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy birinshilikteriniń chempıony bolǵan. 1998 jyly Tblısı men Bishkek qalalarynda ótken Halyqaralyq týrnırlerdiń qola júldesine ıe bolyp, 2002 jyly Ońtústik Koreıadaǵy Pýsan qalasyndaǵy Azııa oıyndarynyń qola júldegeri atanǵan. 2004 jyly Afınadaǵy jáne 2008 jyly Beıjińdegi Olımpıada oıyndaryna qatysqan. Qazirgi kezde - Qazaqstannyń ulttyq qurama komandasynyń múshesi. 296 jyl buryn (1718-1779) aǵylshyn jıhaz óneriniń sheberi Tomas ChIPPENDEIL dúnıege keldi. 291 jyl buryn (1723-1790) brıtan ekonomısti, fılosof SMIT Adam dúnıege keldi. Shotlandııada týǵan. «Adamgershilik sezimder teorııasy» jáne «Halyq baılanysynyń tabıǵaty men sebepteri týraly zertteý» atty kúrdeli kitaptar jazǵan. Sońǵy kitábi 18 ǵasyrda jaryq kórgen eń eleýli týyndylardyń biri bolyp sanalady. Smıt ózinen buryn ómir súrgen ǵalymdardyń ıdeıalaryn qorytyndylap, ekonomıka ǵylymynyń kategorııalary, ádisteri men ustanymdary júıesin jasaǵan. Atalmysh kitap Ulybrıtanııa men basqa da Eýropa elderinde kapıtalızmniń damýyna sheshýshi yqpal etken. Smıttiń keıbir qaǵıdalary kúni búginge deıin mańyzyn joıǵan joq. Ol Markske deıingi ǵylymda da, markstik ǵylymda da klassıkalyq saıası ekonomıkanyń negizin qalaýshy jáne asa kórnekti ókili retinde sanalady. Smıt eńbek quny (qundylyq) teorııasynyń qarapaıym qaǵıdalaryn moıyndaǵan, biraq ol tek qarabaıyr kúıinde ǵana, óndiris qural-jabdyǵy retinde túsiniletin kapıtaldyń eńbek úderisinde bolmashy ról atqaratyn kezinde ǵana taýar aıyrbasyn retteıdi dep eseptegen. Smıt salyq salýdyń, bank júıesiniń, syrtqy saýda saıasatynyń utymdy qaǵıdalaryn ázirleýge de eleýli eńbek sińirgen. 73 jyl buryn (1941) Slovak Respýblıkasynyń QR-daǵy jáne Qyrǵyzstandaǵy Tótenshe jáne Ókiletti elshisi DÝShAN Podgorskı dúnıege keldi. 73 jyl buryn (1941) polıak teatr jáne kıno aktrısasy Barbara BRYLЬSKA dúnıege keldi. 58 jyl buryn (1956) dırıjer, pıanıst PAPıAN Vag (Vaagn) Anatolevıch dúnıege keldi.