5 qazan. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
5 qazan. JEKSENBІ Halyqaralyq muǵalimder kúni. 1994 jyldan bastap ıÝNESKO sheshimi boıynsha atap ótiledi. 1966 jyly qazannyń 5-inde Parıjde ótken ıÝNESKO bas konferentsııasynda bilim berý qyzmetkerleriniń quqyqtyq mártebesi týraly alǵashqy halyqaralyq qujat qabyldandy. Portýgalııa Respýblıkasy kúni. 1910 jyly monarhııa qulaǵan kún qurmetine atap ótiledi. ESTE QALAR OQIǴALAR 84 jyl buryn (1930) Qazaq aýyl sharýashylyǵy ınstıtýty (qazirgi Qazaq memlekettik agrarlyq ýnıversıteti) ashyldy. 71 jyl buryn (1943) Shymkentte Qazaq hımııa-tehnologııa ınstıtýty ashyldy. Bilim ordasynyń aldyna qoıǵan mindeti - Qazaqstannyń qurylys materıaldary óndirisin ınjenerlermen qamtamasyz etý boldy. Bastapqy kezde ınstıtýttyń bir ǵana fakýlteti, 17 oqytýshysy, 238 stýdenti boldy. 21 jyl buryn (1993) aqyn Jumeken Nájimedenov turǵan úıge eskertkish ornatyldy. 9 jyl buryn (2005) Pavlodarda Bıjan meshiti ashyldy. Bul musylmandardyń minájat orny 1923 jyly salynǵan. Keńes úkimetiniń zamanynda ol múlde jabylyp qaldy. Osydan bes jyl buryn musylmandar qarjy jınap, meshitti qalpyna keltirýge kiristi. Ǵımarattyń aǵashtan qıyp salǵan qabyrǵalary kirpishpen almastyrylsa da, onyń bastapqy qurylysynyń sáýlet erekshelikterine nuqsan kelgen joq. Ashylý saltanatyna ıslam jolynda júrgender, qoǵamdyq birlestik ókilderi, qala jurtshylyǵy qatysty. 9 jyl buryn (2005) Almatyda belgili rejısser, Qazaqstan Respýblıkasynyń kınematograftar odaǵynyń múshesi Q.Omarovtyń «Munaı tamshysyndaǵy taǵdyrlar» atty derekti fılminiń tusaýkeser rásimi ótti. Respýblıkamyzdyń munaı salasyndaǵy ardagerlerine arnalǵan fılm úsh bólimnen turady. Fılmde otandyq munaı salasynyń damýy, ardagerlerdiń sýyq klımattyq jaǵdaılarda aıanbaı eńbek etkenderi týraly kórsetilgen. Fılm «QazMunaıGaz» ulttyq kompanııasy tapsyrysy boıynsha túsirilgen. 5 jyl buryn (2009) Pavlodarda oblystyń bilim salasynyń úzdik qyzmetkerleri tanystyrylǵan «Altyn qor» jınaǵy jaryq kórdi. Basylymǵa eren eńbekteri úshin joǵary kásibı baǵa alǵan úzdik muǵalimderdiń aty-jónderi engizilgen. 93 jyl buryn (1921) Londonda jazýshylardyń halyqaralyq birlestiginiń (PEN-klýb) negizi qalandy. ESІMDER 94 jyl buryn (1920-1988) aqyn Juban MOLDAǴALIEV dúnıege keldi. Oral oblysynyń Aqjaıyq aýdanynda týǵan. Oral aýyl sharýashylyǵy tehnıkýmyn bitirgen. 1940-1947 jyldary ásker qatarynda bolǵan. Uly Otan soǵysyna qatysqan. 1948-1952 jyldary - «Lenınshil jas» gazetinde bólim meńgerýshisi, jaýapty hatshy, redaktordyń orynbasary. 1952-1954 jyldary - Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda ádebı keńesshi. 1955-1956 jyldary - «Qazaq ádebıeti» gazeti redaktorynyń orynbasary. 1957-1963 jyldary - «Juldyz» jýrnalynyń bas redaktory. 1963-1971 jyldary - Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń hatshysy. 1973-1983 jyldary - KSRO Jazýshylar basqarmasynyń hatshysy. 1979-1983 jyldary - Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń birinshi hatshysy qyzmetterin atqarǵan. 1983-1988 jyldary - shyǵarmashylyq jumyspen aınalysty. Alǵashqy óleńi Oral oblystyq «Komsomol urpaǵy» gazetinde 1939 jyly basylǵan. 1949 jyly «Jeńis jyrlary» degen atpen tuńǵysh óleńder jınaǵy shyqqan. Sodan bergi jyldar ishinde «Nurly jol», «Jyr týraly jyr», «Ǵashyq kózben», «Zaman tynysy», «Baıqońyr baspaldaqtary», t.b. barlyǵy 60-tan astam kitaby, ár kezeńde qazaq, orys tilderinde tańdamaly shyǵarmalarynyń bir tomdyǵy, qos tomdyǵy, úsh tomdyǵy jaryq kórdi. Ózi dúnıeden ótkennen keıin shyǵarmalarynyń eki tomdyǵy shyqty. 1970 jyly «Kisen ashqan» poemasy úshin Qazaq KSR Memlekettik syılyǵyna, 1978 jyly «Qyran dala» jáne «Sel» poemalary úshin KSRO Memlekettik syılyǵyna ıe boldy. KSRO Qorǵanys mınıstrligi syılyǵynyń laýreaty jáne A.Fadeev atyndaǵy altyn medaldiń ıegeri. Kóptegen shyǵarmalary aǵylshyn, nemis, frantsýz, polıak, ıspan, vengr, arab, mońǵol, slovak jáne basqa da tilderge aýdarylǵan. Lenın ordenimen, eki ret Eńbek Qyzyl Tý, eki ret ІІ dárejeli Otan soǵysy, «Qurmet belgisi» ordenderimen, birneshe medaldarmen marapattalǵan. 1985 jyly «Qazaq KSR Halyq jazýshysy» qurmetti ataǵy berildi. 90 jyl buryn (1924-1988) belgili satırık, jazýshy Shona SMAHANULY dúnıege keldi. Uly Otan soǵysyna qatysqan. Jambyl oblysynyń Talas aýdanynda týǵan. Qazaq ulttyq pedagogıka ýnıversıtetin bitirgen. 1943-1957 jyldary Jambyl oblysy Talas aýdanynda pedagogıkalyq qyzmette bolǵan. 1957-1984 jyldary - «Mektep» baspasynyń redaktory, «Qazaqstan muǵalimi» gazetiniń ádebı qyzmetkeri, bólim meńgerýshisi, «Ara» - «Shmel» jýrnalynyń feletonısi, «Jazýshy» baspasynyń redaktory, bólim meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. Tuńǵysh satıralyq óleńder jınaǵy «Totııaıyn» 1959 jyly basylyp shyqqan. «Qý túlkiniń sybaǵasy», «Kórip júr ǵoı kózderiń, úkimin aıt ózderiń», «Shymshyma», «Ury tis», «Altyn jumyrtqa», «Ur, toqpaǵym, ur», «Júz shymshyma, qyryq qyshyma», «Qońyraýly sheńgel», «Kezdik», «Sandyqtan shyqqan shaıtan», «Jymııady jeńeshem», «Jasyraıyn nesine», «Ótkirdiń júzi» satıralyq óleńder jınaǵy, tarıhı taqyrypqa jazylǵan «Úmit juldyzy» povesi jaryq kórgen. Birqatar án mátinderiniń avtory. Orys tilinde birneshe kitaptary jaryq kórgen. Qazaqstan Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen jáne medaldarmen marapattalǵan. Almaty qalasyndaǵy mektepke Sh.Smahanulynyń esimi berilgen. 81 jyl buryn (1933-1999) fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi ChASNIKOV Ivan ıAkovlevıch dúnıege keldi. Almaty oblysynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin, Qazaq KSR Ǵylym akademııasy ıAdrolyq fızıka ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen. 1956-1970 jyldary osy ınstıtýttyń kishi, aǵa ǵylymı qyzmetkeri, zerthana meńgerýshisi, dırektory bolǵan. 1970-1976 jyldary - Qazaqstan Ǵylym akademııasy Joǵary energııa fızıkasy ınstıtýty dırektorynyń orynbasary. 1976 jyldan bastap atalmysh ınstıtýttyń dırektory boldy. Negizgi ǵylymı eńbekteri joǵary energııa fızıkasyna, tájirbıe júrgizýdiń ádistemesine, ǵylymı zertteýlerdi avtomattandyrýǵa arnalǵan. Ǵalymnyń 300-den astam ǵylymı eńbegi jaryq kórgen. «Qurmet belgisi» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 78 jyl buryn (1936-2010) Sotsıalıstik Eńbek Eri, eki márte Lenın ordeniniń ıegeri, Qazan tóńkerisi men Eńbek Qyzyl Tý ordenderiniń, «Parasat» ordeniniń ıegeri, Qazaqstannyń Joǵary Keńesi shaqyrylymdarynyń depýtaty, Qazaqstannyń mal sharýashylyǵyna eńbek sińirgen qyzmetkeri, qoǵam qaıratkeri TAMShYBAEVA Zylıha Janbolatqyzy dúnıege keldi. Taldyqorǵan oblysynyń Shanhaı aýyly Gvardııa aýdanynda dúnıege kelgen. 1954 jyly Qoǵaly orta mektebin bitiredi. Óziniń eńbek jolyn túlek bola júrip bastaǵan ol jastardyń sút-taýarlyq fermasyn quryp, úsh jyldan soń brıgadır, Sh.Ýalıhanov atyndaǵy kolhozdyń sút-taýar fermasynyń meńgerýshisi boldy. 1963 jyldan 1969 jyldar aralyǵynda Gvardııa aýdany Shanhaı aýyldyq Halyq depýtattar keńesiniń tóraǵasy bolyp qyzmet atqardy. 1969 jyldan 1970 jyldar aralyǵynda Kırov aýdandyq Halyq depýtattar keńesi atqarýshy komıteti tóraǵasynyń orynbasary boldy. 1970 jyly «Eńbekshi» sovhozynyń partııalyq uıym hatshysy bolyp taǵaıyndaldy, 1971 jyly dırektory bolyp saılandy. Bir aýylda, bir sharýashylyqta Zylıha Tamshybaeva 35 jyl boıy eńbek etti. 74 jyl buryn (1940-1996) keskindemeshi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri TOǴYSBAEV Toqbolat Tólepbaıuly dúnıege keldi. Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Tóle bı aýdanynda týǵan. N.V.Gogol atyndaǵy Almaty kórkemsýret ýchılışesin (qazirgi O.Tańsyqbaev atyndaǵy Almaty sándik-qoldanbaly óner kolledji) bitirgen. Ol týǵan el tabıǵatyn beıneleýde óziniń qaıtalanbas qoltańbasyn aıqyn ańǵartty; zaman men adamdy asqaq jyrlaýmen ulttyq beıneleý óneri tarıhynda tereń iz qaldyrdy. «Gúl men qyz», «Dala áýeni», «Soǵys trıptıhy», «Dala balladasy», «Qurlysshylar sózi», «Ánshi taýlar» atty keskindemelik shyǵarmalary aıshyqty ásemdigimen erekshelenedi. Keskindemeshi portret janrynda («Abaı», «Aısulý», «Aqyn M.Shahanovtyń portreti», «T.Ordabekovtiń portreti», «E.Brýsılovskııdiń portreti». «Á.Qashaýbaevtyń portreti») beıneleıtin adamnyń syrtqy uqsastyǵynan góri ishki parasatty oı tolǵanysy men psıhologııalyq-shyǵarmashylyq sezim dúnıesin ashýdy basty maqsat tutty. Onyń qylqalamynan týǵan týyndylary kezinde respýblıkalyq, búkilodaqtyq jáne halyqaralyq kórmelerge qoıylǵan. Lenın komsomoly syılyǵynyń laýreaty. 1997 jyly onyń týǵan aýdanyndaǵy orta mektepke esimi berilgen. 73 jyl buryn (1941-2011) jazýshy, Qazaqstan jýrnalıster odaǵy syılyǵynyń laýreaty, Jańaqorǵan aýdanynyń qurmetti azamaty ISAEV Bazarbaı dúnıege keldi. Qyzylorda oblysynyń Jańaqorǵan aýdanyndaǵy qazirgi Manap aýlynda týǵan. Qyzylorda qalasyndaǵy pedagogıkalyq (qazirgi Qorqyt ata atyndaǵy) ınstıtýtynyń fılologııa fakýlteti qazaq tili men ádebıeti bólimin bitirgen. Shıeli aýdandyq «Ósken óńir», Qyzylorda oblystyq «Lenın joly» (qazirgi «Syr boıy»), «Jas alash», «Sotsıalıstik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetteriniń redaktsııalarynda istegen. 1977-1986 jj. Qazaq KSR Іshki ister mınıstrliginiń apparatynda jaýapty qyzmet atqardy. 1986-1990 jj. «Jalyn» baspasynda aǵa redaktor, 1990-1995 jj. QR Іshki ister mınıstrliginiń «Saqshy» - «Na straje» gazetinde tilshi, redaktordyń orynbasary, redaktor, 1996 jyldan bastap shekara áskerleri áskerı ınstıtýtynyń redaktsııalyq-baspa bólimi bastyǵynyń orynbasary, 1997 jyldan «Ulan» - «Gvardııa» gazetiniń bas redaktory, «Qazaqstan sarbazy - Voın Kazahstana» gazeti jaýapty redaktorynyń orynbasary bolǵan. QR Qarýly Kúshteriniń zapastaǵy polkovnıgi, Jańaqorǵan aýdanynyń Qurmetti azamaty. «Otyzynshy kóktem», «Aq jaýyn», «Aq qaınar»,»Kóktem shertken kúı», «Baqyt qusy», «Qaýyshý men qoshtasý» , «Sezim seli», «Móldir», «Araına» atty jyr jınaqtary jaryq kórgen. A.Chaıkovskııdiń «Alys juldyzdyń jaryǵy» povesin, N.Dýmbadzeniń «Alań bolma, apa!» romanyn, S.Radıonovtyń «Magnıtofondaǵy jazý» povesin qazaq tiline aýdarǵan. Jazýshynyń «Óń men tús», «Altynaı, aq kóılek», «Kórbala jáne tergeýshi», «Jigit pen jendet» atty prozalyq shyǵarmalary bar. Qazaqstan Jýrnalıster odaǵy syılyǵynyń laýreaty (1994). 55 jyl buryn (1959) boksshy, KSRO-nyń eńbek sińirgen sport sheberi NURQAZOV Serik Tókenuly dúnıege keldi. Qaraǵandy oblysy Buqar jyraý aýdany Aqtaý kentinde týǵan. Alǵashqy bapkerleri - L.Tileýbaev, ıA.Fetısov. Qazaqstannyń jáne halyqaralyq týrnırlerdiń birneshe dúrkin jeńimpazy, «Trýdovye rezervy» búkilodaqtyq erikti sport qoǵamy birinshiliginiń fınalısi. KSRO halyqtary spartakıadasynyń kúmis jáne qola júldegeri. Eýropa chempıony jáne qola júldegeri. KSRO-nyń birneshe dúrkin chempıony atanyp, kúmis jáne qola júldelerdi ıelengen. Álem Kýboginiń kúmis júldegeri. 185 jyl buryn (1829-1886) AQSh-tyń 21-shi prezıdenti (1881-1885), memleket jáne saıası qaıratkeri ChESTER Alan Artýr dúnıege keldi. 84 jyl buryn (1930-1993) keńestik jáne tájik partııa jáne saıası qaıratkeri, 1973-1982 jyldardaǵy Tájik KSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy, 1982-1985 jyldardaǵy Tájik KSR Kompartııasy OK birinshi hatshysy, 1991-1992 jyldardaǵy Tájikstan Prezıdenti NABIEV Rahmon Nabıuly dúnıege keldi. 78 jyl buryn (1936-2011) Cheh Respýblıkasynyń birinshi prezıdenti, Chehoslovakııanyń sońǵy prezıdenti, dramatýrg, jazýshy, kóptegen ádebı syılyqtardyń laýreaty GAVEL Vatslav dúnıege keldi. 73 jyl buryn (1941) Argentınanyń 2002-2003 jyldardaǵy prezıdenti Edýardo Alberto Dýalde Maldonado dúnıege keldi. 70 jyl buryn (1944-2012) keńestik jáne reseılik teatr jáne kıno akteri, Reseı halyq ártisi MIHAILOV Aleksandr ıAkovlevıch dúnıege keldi. 62 jyl buryn (1952) Tájikstan Prezıdenti RAHMON Emomalı Sharıfuly dúnıege keldi. 38 jyl buryn (1976) Sheshen Respýblıkasynyń prezıdenti QADYROV Ramzan Ahmatuly dúnıege keldi.