4 mamyr. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
4 mamyr, JEKSENBІ Jastar kúni (Qytaı). 1919 jyldyń 4 mamyrynda kóshbasshylarymen birge Beıjiń ýnıversıtetiniń 3000-ǵa jýyq stýdentteri Tıananmen alańyna jınalyp, Qytaı úshin ádiletsiz Parıjdiń beıbit kelisimin qabyldaýdaǵy úkimettiń sheshimine qarsy shyqty. Alǵashynda Shensı-Gansý-Nınsıa aýdanynda Soltústik-Batys jastar odaǵy osy kúndi atap óte bastady, al 1949 jyldyń jeltoqsan aıynda Ortalyq halyq úkimetiniń memlekettik ákimshilik keńesi (QHR) bul kúndi mereke retinde jarııalady. Japonııada kógaldandyrý kúni. «Kógaldandyrý kúni» Japonııada 2007 jylǵa deıin sáýirdiń 29-ynda atap ótilgen. Merekeniń tabıǵı ataýy Seva Imperatorynyń atymen jáne onyń qaǵylez tabıǵatqa degen tereń mahabbatymen baılanysty. 2007 jyldan bastap bul kún 4-shi mamyrda atap ótiledi. ESTE QALAR OQIǴALAR 21 jyl buryn (1993) Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń Tóralqasy «Qazaqsha jer-sý attaryn, ataýlardy orys tilinde dál jazýdy tártipke keltirý jáne Qazaqstan Respýblıkasy jekelegen ákimshilik-aýmaqtyq mekenderiniń ataýlaryn ózgertý týraly» qaýly qabyldady. 21 jyl buryn (1993) Almatyda Abaı atyndaǵy qalalyq qordyń tusaýkeser rásimi ótti. 13 jyl buryn (2001) Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Saryaǵash aýdanynda Tóle bıge eskertkish ornatyldy. 9 jyl buryn (2005) Elbasy «Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń áleýetin odan ári paıdalaný jónindegi sharalar týraly» Jarlyqqa qol qoıdy. 7 jyl buryn (2007) uzyndyǵy 235-shaqyrymdyq Hromtaý-Altynsarın jańa temirjol jelisi ýchaskesi paıdalanýǵa berildi. Jańa temirjol jelisi Qazaqstannyń soltústigindegi astyqty jáne ortalyǵyndaǵy ónerkásipti aımaqtardy eldiń batysyna qaraı eń qysqa jolmen jalǵastyrady. Budan basqa, Qazaqstannan ótetin eksporttyq júkterdi baltyq jáne qarateńizdik aılaqtarǵa ótkizetin jańa jolbaǵyt jasaqtalǵan. 5 jyl buryn (2009) Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev taýarlyq bırjalardyń qyzmet úderisi men bırjalyq saýda-sattyqty júzege asyrý barysynda týyndaıtyn qoǵamdyq qatynastardy retteıtin «Taýar bırjalary týraly» Zańǵa qol qoıdy. Elbasy sondaı-aq qoldanystaǵy zańnamany «Taýar bırjalary týraly» Zańǵa sáıkestendirýdi qarastyrǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine taýarlyq bırja máseleleri boıynsha ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańǵa qol qoıdy. 5 jyl buryn (2009) ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde osy oqý ornynyń tarıhy týraly jańa murajaıy galereıasynyń birinshi tasyn jáne kapsýlasyn qoıý rásimi ótti. Shara elimizdiń aldyńǵy qataryndaǵy ýnıversıtettiń 75-jyldyq mereıtoıyna arnalǵan. Murajaıdyń qorynda fotomaterıaldar, qoljazbalar, sývenırler, syılyqtar, sýretter, portretter, kitaptar, ǵalymdardyń monografııasy jáne taǵy basqa 14 myń birlik naqty materıaldar jınaǵy bar. Murajaıdyń jalpy aýdany - 900 sharshy metrdi, ýnıversıtet tarıhynyń galereıasyn qosqanda (ótkel) - 540 sharsha metr, Dańq zaly - 120 sharshy metr, «QazUÝ - búgin, erten» zaly - 240 sharshy metrdi quraıdy. Murajaıda Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik rámizderi rásimdelgen jáne qurmetti qonaqtarmen, sheteldik delegatsııalarmen, ardagermen, jastarmen kezdesýler ótkizýge arnalǵan. ESІMDER 126 jyl buryn (1888-1952) tarıh ǵylymynyń doktory, professor, Ýkraın Ǵylym akademııasynyń korrespondent múshesi, Qazaq KSR Ǵylym akademııasynyń akademıgi ıÝShKOV Serafım Vladımırovıch dúnıege keldi. Sankt-Peterbor ýnıversıtetin bitirgen. Saratov, Lenıngrad ýnıversıtetterinde, Ózbek pedagogıka akademııasynda, Daǵystan, Sverdlov pedagogıkalyq ınstıtýttarynda, Máskeý zań ınstıtýtynda professor bolyp, eki jyl Qazaqstan Ǵylym akademııasy Tarıh, arheologııa jáne etnografııa ınstıtýtynyń dırektory qyzmetin atqarǵan. KSRO-da markstik-lenındik quqyq tarıhynyń qalyptasýy ıÝshkov esimimen tyǵyz baılanysty. Birqatar oqýlyqtary men ǵylymı eńbekteri jaryq kórgen. Onyń «Sovettik dáýirge deıingi Qazaqstandaǵy feodaldyq menshik máselesi» atty maqalasynda qazaqtyń kóshpeli mal sharýashylyǵy jaǵdaıyndaǵy patrıarhaldyq-feodaldyq qatynastarynyń máni men erekshelikteri týraly pikir bar. «Eńbek Qyzyl Tý» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 100 jyl buryn (1914-1986) farmatsevt-ǵalym, dramatýrg, medıtsına ǵylym doktory, Qazaqstanǵa eńbegi sińirgen farmatsevt SUBHANBERDIN Sálken Hasenuly dúnıege keldi. Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanynda týylǵan. Máskeý medıtsına ınstıtýtyn bitirgen (1959). Semeıdegiólkelik farmatsevtıka tehnıkýmy oqý bóliminiń meńgerýshisi (1933 - 1935), dırektory (1935 - 1938), Almaty (1938 - 1942) jáne Jambyl (1942 - 1945) oblys, respýblıka (1948 - 1973) dárihana basqarmalarynyń meńgerýshisi, Almaty dárigerler bilimin jetildirý ınstıtýtynda kafedra meńgerýshisi (1973 - 1975) qyzmetterin atqardy. Subhanberdınniń negizgi ǵylymı jumystary Qazaqstandaǵy dárihana isiniń damý tarıhyna arnalǵan. Subhanberdınniń basshylyǵymen Dárigerler bilimin jetildirý ınstıtýtynda farmatsevtıka kafedrasy uıymdastyryldy, orta medıtsına oqý oryndarynda farmatsevtıka fakýlteti, Shymkent qalasynda farmatsevtıka ınstıtýty, Almaty qalasynda farmatsevtıka fakýlteti ashyldy. Onyń "Dári - dertke daýa, janǵa shıpa" (1965), "Ósimdik dári-dármek qoımasy" (1968), "Densaýlyǵyńdy oılasań" (1974, M.Álimbaevpenbirge) atty eńbekteri, "Shyndyq", "Satyp alǵan aýrý", "Jańa jandar", t.b. pesalary "Shyndyq" atty jınaqqa engen (1977). 74 ǵylymı eńbektiń avtory. 2 ret "Qurmet belgisi" ordenimen marapattalǵan. 86 jyl buryn (1928-2002) fılologııa ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan ǵylym akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń jáne Sh.Ýálıhanov atyndaǵy syılyqtyń laýreaty, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri AHMETOV Zákı Ahmetuly dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Ulan aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin, KSRO Ǵylym akademııasynyń Lenıngradtaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen. 1951-1975 jyldary - Qazaq qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtynyń kafedra meńgerýshisi, dekany. 1975-1986 jyldary - Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, dırektory, Ǵylym akademııasynyń akademık-hatshysy, vıtse-prezıdenti, 1986 jyldan Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń bólim meńgerýshisi bolǵan. Ǵalymnyń zertteýleri qazaq jáne orys tilderinde jazylǵan. Ǵylymı-zertteý eńbekteri qazaq ádebıetiniń tarıhy men teorııasy máselelerine, qazirgi ádebıettanýdaǵy dástúr men jańashyldyq, kórkemdik sheberlik, poetıka, ádebı baılanystar problemalaryna arnalǵan. Qazaq óleńiniń ózgeshelikteri men qurylymyn zertteýdiń ǵylymı júıesin jasaǵan. Abaıtaný, Áýezovtaný máselelerin tekstologııalyq, tarıhı qyrynan zerttegen irgeli ǵylymı monografııalar jazǵan. 1954, 1957, 1970, 1995 jyldary Abaıdyń tolyq shyǵarmalar jınaǵy basylymdaryn daıyndap, qurastyrýshylardyń jáne túsiniktemeler avtorlarynyń biri bolǵan. 1992 jyly «Óleń sózdiń teorııasy» dep atalatyn monografııasy Qytaıda jaryq kórgen. Qazaqstan Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty bolyp saılanǵan. 80 jyl buryn (1934-1986) qazaq jazýshysy, belgili satırık ÁÝBÁKІROV Ospanhan dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Jambyl aýdanyndaǵy Úshbulaq aýylynda týǵan. Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq memlekettik konservatorııasynyń teatr fakýltetin tamamdaǵan. Mamandyǵy akter bolǵanymen, óziniń shyǵarmashylyq muratyn satıradan tapqan. Ol respýblıkalyq gazetterde, «Ara» jýrnalynda qyzmet istegen. Satıralyq janrmen birge, balalarǵa arnalǵan óleńjyr, ertegi, pesa, belgili kompozıtorlardyń ánderine mátin jazýmen, aýdarmamen de aınalysqan. Ázız Nesınniń «Ahıretten kelgen hattary», Branıslav Nýshıchtiń «Meniń ómirbaıanym», Lao Sheniń «Mysyqtar qalasyn», E.Rapkeniń «Mıýnhaýzenniń hıkaıalaryn» qazaq oqyrmandaryna usynǵan. 1983 jyly balalarǵa arnalǵan «Qaǵaz qalpaq» satıralyq jınaǵy úshin Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń syılyǵy berildi. 77 jyl buryn (1937) Qazaqstannnyń Eńbek Eri, «Zenchenko jáne kompanııa» kommandıttik seriktestiginiń bas dırektory ZENChENKO Gennadıı Ivanovıch dúnıege keldi. Soltústik Qazaqstan oblysynyń Shal aqyn aýdanynda týylǵan. Petropavl aýyl sharýashylyǵyn mehanıkalandyrý tehnıkýmyn bitirdi. 1973 jyly Petropavl pedagogıkalyq ınstıtýtyn syrttan oqyp aıaqtady. 1962-1973 jyldar «Lenın» keńsharynda elektr slesary, munaı bazasynyń meńgerýshisi, mehanızator mashına-traktor sheberhanasynyń meńgerýshisi, bas ınjeneri, Sovet aýdandyq «Qazselhoztehnıka» birlestiginiń basqarýshysy boldy, 1973 jyly Sovet aýdandyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary bolyp saılandy. 1976 jyldan - «Novonıkolskıı» keńsharynyń dırektory. Sharýashylyq eki ret qaıta qurlyp, 1992 jyly «novonıkolskoe» aýyl sharýashylyǵy qaýymdastyǵy, 1997 jyly «Zenchenko jáne kompanııa» komandıttik seriktestigine aınaldy, osy sharýashylyqta G.I.Zenchenko bas dırektory bolyp qyzmet etýde. 2008 jyly oǵan Qazaqstannyń eńbek Eri ataǵy berildi, eki ret «Otan» ordenimen, Eńbek Qyzyl tý ordenimen jáne kóptegen medaldarmen marapattalǵan, Soltústik Qazaqstan oblysynyń qurmetti azamaty. 70 jyl buryn (1946) áskerı qaıratker, avıatsııa general-maıory, 1 synypty áskerı ushqysh KÝZENıATKIN Bronıslav Mıhaılovıch dúnıege keldi. Qaraqalpaqstan Respýblıkasynyń Shymbaı qalasynda týǵan. Áskerı-áýe kúshteri ýchılışesin, ıÝ.Gagarın atyndaǵy áskerı-áýe akademııasyn bitirgen. 1967-1991 jyldary - KSRO áskerı-áýe kúshterinde ushqysh, aǵa ushqysh, zveno komandıri, eskadrılıa komandıriniń orynbasary, polk komandıriniń orynbasary, polk komandıri, Orta Azııa áskerı okrýgi Áskerı-Áýe kúshteri qolbasshysynyń orynbasary. 1991-1997 jyldary Avıatsııa korpýsy komandıriniń orynbasary, QR Áskerı-Áýe kúshteri basqarmasy qolbasshysynyń birishi orynbasary bolǵan. Kóptegen medaldarmen jáne qurmet gramotalarymen marapattalǵan. 61 jyl buryn (1953-2012) kınooperator, kınematografıst SÚLEEV Bolat Qalıuly dúnıege keldi. Jambyl oblysy Shý aýdanynyń Shý aýylynda týǵan. T. Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasy operatorlyq fakýltetiniń stýdentterine arnalǵan oqý-ádistemelik kómekshi quralynyń avtory. «Ánshi aýyl» derekti fılminiń (1984); «Mańǵystaý ejelgi qusy» mýltfılminiń (1984) stsenarıı avtory. «Nıtı» (1977), «Baqtaǵy úı» (1978), «Ómir palıtrasy» (A. Súleevpen birge, 1983), «Pod stýk koles» (1984), «Ata-meken» (A. Súleevpen birge, 1993), «Qazaqstan tarıhyna saıahat» (1997) jáne t.b. derekti fılmderdiń; «Kogda tebe 12 let» (1978), «Taına poıýşego ostrova» (A. Súleevpen birge, 1980), «Úsh kún mereke» (1981), «Ańshy» (1983), «Moı dom na zelenyh holmah» (1986), «Taýlardan bıik» (1988), «Qoshtasqym kelmeıdi» (A. Súleevpen birge, 1992), «Jambyldyń jastyq shaǵy» (1996), «Sıqyrly demeýshi» (2001), «Pryjok Afalıny» (2009) jáne taǵy baqa kórkem fılmderdiń qoıýshy operatory. QR Kınematograftar odaǵy kınooperatorlyq sektsııasynyń tóraǵasy, QR Kınematografıster odaǵynyń hatshysy bolǵan. QR Mádenıet, aqparat jáne qoǵamdyq kelisim mınıstrliginiń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 39 jyl buryn (1975) Qazaqstan Respýblıkasy Ádilet mınıstrligi Zııatkerlik menshik quqyǵy komıtetiniń tóraǵasy ESTAEV Abzal Qýanyshbekuly dúnıege keldi. Ál-Farabı atyndaǵy Ulttyq ýnıversıtetin bitirgen, saıasattanýshy jáne Orta Azııalyq ýnıversıtetin bitirgen, zańger. Almaty qalasy boıynsha baǵa jáne monopolııaǵa qarsy basqarmasynyń jetekshi mamany, bas mamany bolyp qyzmet atqarǵan (1997-1999 jj.); Qazaqstan Respýblıkasy Tabıǵı monopolııalardy retteý, básekelestikti qorǵaý jáne shaǵyn bıznesti qoldaý jónindegi agenttiginiń Almaty qalasy boıynsha departamentinde túrli laýazymdardy atqardy (1999-2004 jj.); Almaty qalasynyń Jetisý aýdandyq Ádilet basqarmasynyń bastyǵy (2004-2006 jj.); Qazaqstan Respýblıkasy Tabıǵı monopolııalardy retteý agenttiginiń Astana qalasy boıynsha basqarmasynyń bastyǵy (2006-2008 jj.); Qazaqstan Respýblıkasy Tabıǵı monopolııalardy retteý agenttiginiń Astana qalasy boıynsha departamentiniń dırektory (2008-2012 jj.). 2012 jyldyń 8 aqpanynan qazirgi qyzmetinde. «Astana qalasyna 10 jyl», «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 20 jyl» mereıtoılyq medaldarymen marapattalǵan.