31 tamyz. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
31 tamyz, JEK SENBІ
Qyrǵyz Respýblıkasynyń memlekettik meıramy - Táýelsizdik kúni. Qyrǵyzstan - Ortalyq Azııada ornalasqan memleket. Ákimshilik jaǵynan 6 oblysqa bólinedi. Astanasy - Bishkek qalasy. Resmı tili - qyrǵyz jáne orys tilderi. Aqsha birligi - som. 1991 jylǵy tamyzdyń 31-inde Qyrǵyzstan memleketiniń táýelsizdigi týraly Deklaratsııa jarııalandy. Qyrǵystan Respýblıkasy men Qazaqstan arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy qazannyń 15-inde ornatyldy.
Lıtva bostandyǵy kúni. 14 jyl buryn (1993) Lıtva aýmaǵynan Reseı áskeri shyǵaryldy. 1994 jylǵy tamyzdyń 31-inde Reseı áskerin Germanııa, Latvııa jáne Estonııa aımaǵynan shyǵarý aıaqtaldy.
Malaızııanyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni (1957). Malaızııa - Ońtústik-Shyǵys Azııada ornalasqan memleket. Ákimshilik jaǵynan 13 shtatqa jáne astanasy Kýala-Lýmpýr ornalasqan federaldyq aýmaqqa bólinedi. Memlekettik tili - malaı tili (malaıskıı). Aqsha birligi - rınggıt.
Trınıdad jáne Tobago Respýblıkalarynyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni (1962). Bul memleket Karıb teńizindegi Trınıdad jáne Tobago araldarynda ornalasqan.
Orys aqyny M.Tsvetaevany (1892-1997) eske alý kúni.
Baıkal kúni. Tamyz aıynyń sońǵy jeksenbisinde atap ótiledi.
ESTE QALAR OQIǴALAR
1 5 jyl buryn (1999) Almaty oblysy Kerbulaq aýdanynyń Qoıankóz aýylyndaǵy orta mektepke Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi Toqsyn Qulybekovtyń esimi berildi.
10 jyl buryn (2004) Ekibastuz qalasynyń «Shahter» mádenıet jáne demalys parkinde dańq alleıasy ashyldy. Mármár taqtaǵa «Shahter dańqy» qurmetti belgisimen marapattalǵan 300 kenshiniń aty-jóni jazylǵan.
10 jyl buryn (2004) Astanada TMD-ǵa qatysýshy memleketterdiń joǵary qarjylyq baqylaý organdary basshylary kezdesýi (Keńes) ótti. Keńestiń V sessııasy jumysyna Ázirbaıjan, Armenııa, Belarýs, Grýzııa, Qyrǵyzstan, Moldava, Reseı, Tájikstan, Ýkraına memleketterinen delegattar qatysty.
2 5 jyl buryn (1989) moldavan tili Moldavııanyń memlekettik tili dep jarııalanyp, latyn árpine kóshirildi.
20 jyl buryn (1994) shahmattan álem chempıony Garrı Kasparov Pentium kompıýterinen utylyp qaldy. Áıgili chempıondy jeńgen kompıýter Gınnester kitabyna endi.
7 jyl buryn (2007) Tarazda Abaı Qunanbaevqa eskertkish ornatyldy.
Granıt tuǵyrynda ashylǵan kitap ornalasqan. Bir betinde - uly aqyn, fılosoftyń músini, ekinshisinde - árbir qazaqty bir-birine dos retinde qaraýǵa shaqyratyn qara sózderi jazylǵan. Tórt metrlik eskertkish bir sımvol retinde kórinedi. Abaıdyń eńbekteri áli kúnge deıin «ashyq kitap» sııaqty, onyń shyǵarmalary ǵasyrdan astam ýaqyt ótse de áli suranysta.
7 jyl buryn (2007) Petropavlda 1100 oryndyq memlekettik tilde oqytatyn jańa mektep-ınternat ashyldy.
Munda balalar qazaq, orys jáne aǵylshyn tilinde keshendi bilim alatyn bolady. Jańa mektep-gımnazııada birneshe sport zaly, lıngafondyq kabınetter, júzý basseıni bar, sondaı-aq ınformatıkanyń 24 synyby Internetke qosylǵan.
5 jyl buryn (2009) Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Abyraly aýdanynda ıadrolyq synaqtar qurbandaryna arnalǵan eskertkish ashyldy.
1949 jylǵy 29 tamyzynda Semeı ıadrolyq polıgonynda birinshi jer betindegi jarylys boldy. Onyń aýmaǵynda qatal qupııalyq shartymen 500-ge tarta jer betindegi jáne jer astyndaǵy jarylystar ótkizilgen. 1991 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen polıgon jabylǵan.
Eskertkish burynǵy lagerdiń ornynda Qaınar aýylynyń mańynda ornalasqan, ótken ǵasyrdyń 40-shy jyldary ıadrolyq jarylys kezinde áskerı adamdar synaq úshin jergilikti 42 turǵyndy qaldyryp ketken. Ǵalymdar radıtsııa adam densaýlyǵyna qalaı áser etetin kórgisi keldi.
Eskertkishtiń avtory - jas sáýletshi Asqat Bákirov. Eskertkishte otbasylyq shańyraq oshaǵyn ıadrolyq jarylys qıratqan stella beınelengen.
ESІMDER
9 3 jyl buryn (1931) Qazaqstannyń halyq ártisi ShÁRІPOVA Zámzágúl Núsipbaıqyzy dúnıege keldi.
Almaty oblysy Jambyl aýdanynyń Uzynaǵash aýylynda týǵan. Almaty teatr ýchılışesin bitirgen. «Qazaqfılm» kınostýdııasy men Qazaq radıosynda jumys istedi. 1953 jyly Almatydaǵy Qazaq drama teatrynyń trýppasyna qabyldandy. «Meniń ákem kim» spektaklinde Laǵyldyń, Ǵabıt Músirepovtiń «Aqan seri-Aqtoqtysynda» - Aqtoqtynyń, Muhtar Áýezovtyń «Aıman-Sholpanynda» - Qaragózdiń jáne «Qaragózde» - Qaragózdiń, Sábıt Muqanovtyń «Shoqan Ýálıhanovynda» - Aıjannyń, Ýılıam Shekspırdiń «Otellasynda» - Dezdemonanyń jáne basqalarynyń rólderin somdady. Fılmderdi qazaq tiline dýblıaj jasaýǵa qatysty, radıoda kórkemsóz oqý sheberi boldy. «Ójet qyz» fılminde - Nurjamal, «Biz osynda turamyz» fılminde - Dına, «Ómir jolynda» - Hadısha, «Abaı» telefılminde - Qarlyǵash rólderin ekranǵa shyǵardy. Máskeýdegi qazaq ádebıeti men óneriniń onkúndigine qatysty.
«Qurmet belgisi» jáne «Halyqtar dostyǵy» ordenderimen marapattalǵan.
5 2 jyl buryn (1962) V shaqyrylǵan QR Parlamenti Májilisiniń tóraǵasy NYǴMATÝLIN Nurlan Zaırollauly dúnıege keldi.
Qaraǵandyda týǵan. Qaraǵandy polıtehnıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. Saıası ǵylymdarynyń doktory. Instıtýtty bitirgennen keıin «Qaraǵandyoblgaz» óndiristik birlestigi avtokolonnasynyń ınjeneri, bastyǵy bolyp jumys istegen. 1985-1990 jyldary Qazaqstan LKJO Lenın aýdandyq komıtetiniń birinshi hatshysy, Qazaqstan LKJO OK komsomol uıymdary bólimi meńgerýshisiniń orynbasary, Qazaqstan LKJO Qaraǵandy oblystyq komıtetiniń hatshysy, birinshi hatshysy boldy. 1990-1993 jyldary - Qazaqstan jastar uıymdary komıtetiniń tóraǵasy. 1993-1995 jyldary - «Tengrı» qazaq-amerıkan birlesken kásiporynynyń prezıdenti. 1995-1999 jyldar aralyǵynda - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiliginiń Uıymdastyrý-baqylaý bóliminiń memlekettik ınspektory, bólim meńgerýshisiniń orynbasary. 1999-2002 jyldary - Astana qalasy ákiminiń orynbasary. 2002-2004 jyldar aralyǵynda - Qazaqstan Respýblıkasynyń kólik jáne kommýnıkatsııa vıtse-mınıstri. 2004-2006 jyldar aralyǵynda - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiligi Basshysynyń orynbasary. 2006-2009 jyldar aralyǵynda - Qaraǵandy oblysynyń ákimi. 2009-2012 jyldar aralyǵynda - «Nur Otan» Halyqtyq Demokratııalyq partııasy Tóraǵasynyń Birinshi orynbasary qyzmetterin atqardy. 2012 jylǵy 20 qańtardan bastap besinshi saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń Tóraǵasy, «Nur Otan» Halyqtyq Demokratııalyq partııasy Tóraǵasynyń Birinshi orynbasary qyzmetin atqarýda. «Qurmet», II dárejeli «Barys» ordenderimen marapattalǵan.
5 2 jyl buryn (1962) QR Parlamenti Senatynyń Tabıǵatty paıdalaný jáne aýyldyq aýmaqtardy damytý komıtetiniń múshesi NYǴMATÝLIN Erlan Zaırollauly dúnıege keldi. Qaraǵandy qalasynda týǵan. Qaraǵandy kooperatıvtik ınstıtýtyn ekonomıst. Reseı-Qazaqstan Qazirgi zamanǵy Gýmanıtarlyq ýnıversıtetin, zańger mamandyqtary boıynsha bitirgen. Ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty. QR Parlamenti Májilisiniń II - III - IV shaqyrylymynyń depýtaty bolyp qyzmet istegen. QR Parlamenti Májilisiniń III - IV shaqyrylymynda Ekologııa máseleleri jáne tabıǵat paıdalaný komıtetiniń Tóraǵasy bolyp saılanǵan. Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy Parlamentaralyq Assambleıasynyń múshesi, Amerıka Qurama Shtatttary Kongresimen, Ázirbaıjan Respýblıkasy Mıllı Medjılısimen (Ulttyq Jınalysy) yntymaqtastyq tobynyń múshesi. «Qurmet» (2006), TMD PAA «Sodrýjestvo» (2008) ordenderimen, bes medalmen, sonyń ishinde «Shapaǵat» (2001) medalimen marapattalǵan. Reseı Federatsııasy Federaldy Jınalysy Memlekettik Dýmasynyń Tóraǵasynyń Ókimine sáıkes parlamentarızmniń damýyna jáne parlamentaralyq baılanysty nyǵaıtýǵa qosqan úlesi úshin Reseı Federatsııasy Memlekettik Dýmasynyń Qurmet gramotasymen marapattalǵan.
20 3 jyl buryn (1811-1872) frantsýz jazýshysy jáne synshysy GOTЬE Teofıl dúnıege keldi.
19 3 jyl buryn (1821-1894) nemis ǵalymy, fızıologııa, fızıka professory, kóptegen akademııalar men ǵylymı qoǵamdardyń múshesi GELЬMGOLЬTs German Lıýdvıg Ferdınand dúnıege keldi.
5 8 jyl buryn (1956) belgili japon saıqymazaqshysy, teleqoıylymshy, tenor-ánshi MASASI Tasıro dúnıege keldi.
1 40 jyl buryn (1874-1930) qoǵam jáne memleket qaıratkeri, Alash zııalysy, qazaqtan shyqqan tuńǵysh mal dárigerleriniń biri ESENǴULOV Túbek dúnıege keldi.
Úlken Almaty bolysynyń Vernyı ýezinde týǵan. Vernyı er balalar gımnazııasyn, Qazan mal dárigerlik ınstıtýtyn bitirgen. 1902-1922 jyldary Jetisý oblysynyń Jarkent ýezinde mal dárigeri bolyp qyzmet atqardy. 1913 jyly Áýlıe Stanıslav ordenimen marapattaldy. Aqpan tóńkerisinen keıin Alash qozǵalysyna aralasty. 1922-1927 jyldary Almaty mal dárigerlik basqarmasynyń bastyǵy boldy. 1927-1929 jyldary Túrksib qurylysynda jumys istedi.
1 10 jyl buryn (1904-1998) fılologııa ǵylymynyń doktory, ádebıettanýshy, synshy, aýdarmashy, Qaraqalpaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri, Qazaqstannyń eńbek sińirgen mádenıet qaıratkeri KEDRINA Zoıa Sergeevna dúnıege keldi.
Reseıdiń Máskeý qalasynda týǵan. Máskeý ádebıet jáne óner ınstıtýtyn bitirgen. 1931 jyly Qazaqstanǵa qonys aýdaryp, Almatydaǵy Ulttyq ortalyq kitaphanada qyzmet istedi. M.Áýezov, І.Jansúgirov, taǵy basqa jazýshylardyń eńbekterin zerttep, alǵashqy aýdarmalaryn, ǵylymı maqalalaryn jaryqqa shyǵarǵan. І.Jansúgirovtiń «Dala poemasyn», B.Maılın, T.Jarokov, taǵy basqa aqyndardyń óleńderin aýdaryp, Máskeýde shyqqan «Qazaqstan» atty jınaqta, «Sıbırskıe ognı» jýrnalynda bastyrdy. Abaı shyǵarmalary, І.Jansúgirov poezııasy týraly maqalalar jazyp, «Oktıabr», «Ádebıet maıdany» jýrnaldarynda jarııalady. Keıin Máskeýge qonys aýdaryp, «Novyı mır», «Oktıabr» jýrnaldary men «Lıteratýrnaıa gazeta» redaktsııalarynda, Máskeý memlekettik ýnıversıtetinde qyzmetter atqardy.
KSRO Ǵylym akademııasynyń, Ádebıet ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri boldy. Onyń qatysýymen qazaq, ázirbaıjan, tatar, ózbek, qyrǵyz ádebıetteriniń tarıhy, «Qazaqstan men Orta Azııa halyqtary ádebıetteriniń tarıhy», kóp tomdyq «Kóp ultty keńes ádebıetiniń tarıhy» orys tilinde basylyp shyqty. Ol HH ǵasyrdyń 30-shy jyldarynan bastap qazaq ádebıetiniń san alýan máselelerin zerttep, úzbeı jazyp otyrdy. «Abaı joly» epopeıasynyń orys tilindegi basylymdaryn aýdarýǵa kómektesip, olarǵa alǵysóz jazdy. 1973-1974 jyldary M.Áýezovtiń 5 tomdyq tańdamalylaryn, «Shatqalań», «Ósken órken», taǵy basqa týyndylaryn orys tilinde bastyryp shyǵarýǵa atsalysty. «Qazaq dalasynyń jyrlary» antologııasyn qurastyryp, kirispe jazyp, redaktorlyq etti. Jambyl Jabaevtyń «Tańdamalylaryna» alǵysóz jazyp, A.Jubanovtyń «Ǵasyrlar pernesi» monografııasynyń redaktory boldy.
«Eńbek Qyzyl Tý», «Qurmet belgisi» ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan.
9 4 jyl buryn (1920-1993) jazýshy, professor, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, Qazaq KSR Ǵylym Akademııasynyń korrespondent-múshesi LIZÝNOVA Evgenııa dúnıege keldi.
Ýkraınanyń Dnepropetrovsk qalasynda týǵan. S.M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (qazirgi ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti), Qazaq KSR Ǵylym Akademııasy Til jáne ádebıet ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen.
Qazaq KSR Ǵylym akademııasynyń M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda kishi, aǵa ǵylymı qyzmetkeri, bólim bastyǵy qyzmetterin atqarǵan.
Alǵashqy eleýli ǵylymı-zertteý eńbegi - «Qazaq tarıhy romanynyń damý joldary» monografııasy. «Naýka», «Masterstvo Mýhtara Aýezova», «Kazahskıe lıteratýrnye svıazı», «Kazahskaıa lıteratýra» atty shyǵarmalarynyń avtory.
5 8 jyl buryn (1956) «OıÝ» kórkemsýret galereıasynyń dırektory, jýrnalıst, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor ShALABAEVA Gúlmıra Kenjebolatqyzy dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. Qazaq. S.M. Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (1978), jýrnalıst; Qazaqstannyń ǴA Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen (1986). Fılosofııa ǵylymdarynyń doktory (1997). QR Áleýmettik ǵylymdar akademııasynyń múshesi-korrespondenti (1999). «Ulys. Mádenıet. Sana sezim» (1995), «Mádenıetti uǵyný:Qazaqstannyń dúnıetanymdyq paradıgmalary jáne tarıhı realıleri» (2001), «Qazaqstan: mádenı saıasattyń evolıýtsııasy» (2002), «Evgenıı Sıdorkın. Kórkemdik tásildiń ontologııasy» (2005), «Mádónıet: alasapyran men tártip arasynda» (2006), «Qazaqstan: ejelgi órkenıetten qazirgi zamanǵa deıin» (2007), «Eýrazııalyq beıneleý óneri prızmasy arqyly» (2010), «Óner entsıklopedııasy» (2010) kitaptarynyń avtory. «Gúlfaırýs Ismaılova. Keskindeme jáne teatr-dekoratsııalyq óneri» (2000), «Qazaqstannyń ǵasyrlar toǵysyndaǵy beıneleý óneri» (2000), «Shynaıylyqtyń qyrlary» (2004), «Qazaq órneginiń ǵaryshy» (2008) kórkem albomdarynyń baspageri. 1978 jyldan - QazKSR Memkıno bas redaktory. 1983 jyldan - Qazaqstan ǴA Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń aspıranty. 1986 jyldan - pedagogıkalyq ǵylymdar ǴZI aǵa ǵylymı qyzmetkeri. 1991 jyldan - QR jastar isi boıynsha Memlekettik komıtetiniń jetekshi mamany. 1993 jyldan - Abaı atyndaǵy Almaty memlekettik ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy. 1997 jyldan - Qazaqstan ǴA Fılosofııa ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri. 1998 jyldan beri - «OıÝ» kórkem galereıasynyń dırektory. 2009 jyldan beri - T. Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasynyń beıneleý óneri teorııasy jáne tarıhy kafedrasynyń professory. «Art Eurasia» Qoǵamdyq qorynyń prezıdenti (2007 jyldan). Qazaqstan-Brıtan tehnıkalyq ýnıversıtetimen birge halyq sýretshisi Evgenıı Sıdorkınniń eske alý kórmesin ótkizdi, Kórnekti materıalǵa baı sýretshiniń ómiri jáne shyǵarmashylyǵy jaıly «QazResGaz» kompanııasynyń demeýshiligimen albom-monografııany tartý etti. Sh. Ýálıhanov atyndaǵy syılyqtyń laýreaty (2001). «Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigine 10 jyl» medalimen marapattalǵan. Qazaqstannyń Eńbek sińirgen qaıratkeri