30 tamyz. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
30 tamyz, SENBІ
Qazaqstan Respýblıkasynyń Ata Zańy qabyldanǵan kún. 19 jyl buryn (1995) eldiń jańa Konstıtýtsııasy qabyldandy. Ata Zańymyzǵa sáıkes, Qazaqstan Respýblıkasynda prezıdenttik bılik jarııalandy. Tatarstan Respýblıkasynyń memlekettik meıramy - Respýblıka kúni. 1990 jyly Tatarstannyń táýelsizdigi týraly Deklaratsııa qabyldandy. Baıkal kúni. Tamyz aıynyń sońǵy jeksenbisinde atap ótiledi. ESTE QALAR OQIǴALAR 70 jyl buryn (1944) KSRO Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń 1944 jylǵy shildeniń 31-indegi №6279 qaýlysyna sáıkes túrik, kúrd, hemshılder Qazaqstanǵa jer aýdaryldy. 21 jyl buryn (1993) Almatyda Halyqaralyq ıadrolyq jarylysqa qarsy Kongress óz jumysyn bastady. 14 jyl buryn (2000) Óskemen qalasyndaǵy Lýgovaıa kóshesiniń ataýy D.Serikbaev atyndaǵy kóshe bolyp ózgerdi. 15 jyl buryn (1999) Almaty oblysy Jambyl aýdanyndaǵy Jambyl kesenesiniń janyndaǵy sazger Nurǵısa Tilendıev (1925-1998) qabiriniń basyna eskertkish ornatyldy. Nurǵısa Tilendıev (1925-1998) - ataqty kompozıtor, bilikti dırıjer ári dombyrashy, Qazaqstannyń Halyq ártisi, QR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, KSRO Halyq ártisi, Halyq Qaharmany. Abaı atyndaǵy memlekettik akademııalyq opera jáne balet teatrynyń (1953-1961), Qazaqtyń memlekettik Qurmanǵazy atyndaǵy halyq aspaptar orkestriniń (1961-1964) bas dırıjeri bolǵan. 1981 jyly Qazaq memlekettik folklorlyq-etnografııalyq «Otyrar sazy» orkestrin uıymdastyryp, ómiriniń sońyna deıin onyń jetekshisi boldy. «Altyn taýlar» operasynyń avtory (Q.Qojamıarovpen birlesip jazǵan), «Dostyq jolymen» baletiniń (L. Stepanovpen birlesip), orkestrge arnalǵan poemalar «Ata tolǵaýy», «Aqqý», 40-shaqty óleńder men romanstardyń avtory. Ol 100-ge tarta spektakl, kórkem jáne derekti, mýltıplıkatsııalyq fılmderge mýzyka jazǵan. 9 jyl buryn (2005) Sankt-Peterbordyń Vyborgsk keme jasaý zaýytynda «Qazaqstan» basty munaı quıatyn tankerin tapsyrý rásimi bolyp ótti. «Qazaqstan» kemesi shıki munaı men munaı ónimderin Kaspıı teńizinde tasymaldaýǵa arnalǵan. Tankerdiń uzyndyǵy - 149 metr, jyldamdyǵy - 10 teńizdik torap. 9 jyl buryn (2007) Almatyda Túrksib aýdany ákimshiligi ǵımaratynyń aldynda jańa sý burqaǵy saltanatty túrde ashyldy. 5 jyl buryn (2009) Astanada Elbasy - Qazaqstan Respýblıkasy Qarýly Kúshteriniń Joǵarǵy Bas qolbasshysy Nursultan Nazarbaevtyń qatysýymen Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasy kúni merekesine arnalǵan alǵashqy áskerı sherý bolyp ótti. Áskerı sherýge Qorǵanys mınıstrliginiń qurlyqtaǵy áskerleri, áýe qorǵanysy kúshteri, áskerı-teńiz kúshteri, sondaı-aq Іshki ister jáne Tótenshe jaǵdaılar mınıstrlikteriniń sarbazdary men Respýblıkalyq ulannyń ókilderi qatysty. Bular 2 myńnan astam sardarlar men kelisim shart boıynsha qyzmet etip júrgen áskerı qyzmetshiler jáne merzimdi qyzmettiń sarbazdary. Olar alańǵa áskerı tártippen sap túzep shyǵyp, merekege jınalǵan kópshilikke elimizdiń qorǵanys salasynyń zor múmkindikterin kórsetti. Merekelik sherýge Qarýly Kúshterdiń 96 áskerı tehnıkasy men 43 soǵys ushaqtary jáne tikushaqtary qatysty. Alańda aldymen áskerı tehnıkalar sap túzep, olardyń árqaısysynyń erekshelikteri men múmkindikteri jáne olardyń soǵys kezinde atqaratyn qyzmetteri jóninde baıandaldy. Áskerı tehnıkalardyń arasynda «BTR-80», «D-30» kólikteri men «MSTA» zeńbirekteri, «Ýragan», «Smerch», «Tochka-Ý» sııaqty asa qýatty qarýlar, sondaı-aq «S-125», «S-75», «S-200» tektes zenıtti-zymyrandy keshender tamashalandy. Áskerı sherýge qonaq retinde soǵys ardagerleri, joǵary shendi áskerı qyzmetkerler, elimizdiń mınıstrlikteri men vedomstvolarynyń basshylary, Parlament depýtattary qatysty. 5 jyl buryn (2009) Qaraǵandy oblysynyń Shahtınsk qalasynda keńestik jaýyngerlerdiń Aýǵanstannan shyǵarylýynyń 20 jyldyǵyna arnalǵan memorıaldyq kesheni ashyldy. Ol qalalyq saıabaqta ornatylǵan. Memorıaldyq keshenniń ashylý saltanatynda ınternatsıonalıst-jaýyngerlerge tósbelgiler tabys etildi. ESІMDER 80 jyl buryn (1934-2000) Qazaq KSR-niń eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen mádenıet qyzmetkeri, Qazaqstan Respýblıkasynyń dene shynyqtyrý mádenıetiniń úzdigi, joǵary dárejeli tóreshi BORISOV Mıhaıl Grıgorevıch dúnıege keldi. 1964-1994 jyldary konkı tebý sportynan memlekettik jattyqtyrýshy, KSRO Sport komıtetiniń Qazaq KSR-i boıynsha jattyqtyrýshysy qyzmetterin atqarǵan. 1974-1984 jyldary áıelder arasynda Eýropa birinshilikterin uıymdastyrýǵa qatysyp, tóreshilik jasaǵan. KSRO Sport komıtetiniń «Dene shynyqtyrý jáne sportty damytýǵa qosqany eńbegi úshin» belgisimen marapattalǵan. 79 jyl buryn (1935-1997) jazýshy ERKEBAEV Saıymjan Nurseıituly dúnıege keldi. Oral oblysynyń Taıpaq aýdanynda týǵan. Almaty shet tilderi ınstıtýtyn bitirgen. 1967-1971 jyldary - Qazaq radıosynda redaktor, korrespondent, redaktsııa meńgerýshisi. 1971-1974 jyldary Ózen geologııalyq-barlaý ekspedıtsııasynda redaktor jáne bólim meńgerýshisi. 1974-1977 - jyldary «Qazaqfılm» kınostýdııasynda. 1977-1980 jyldary - «QazKitap» birlestiginde redaktor. 1980-1993 jyldary «Qazaq ádebıeti» gazetinde, 1993-1997 jyldary «Parasat» jýrnalynda qyzmetter atqarǵan. Tuńǵysh áńgimesi «Murat» «Qazaqstan pıoneri» (qazirgi «Ulan») gazetinde jarııalanǵan. «Alǵashqy adym», «Jarylǵan búr», «Aýyl keshteri» povesiniń, «Joldar men shaqyrymdar» romanynyń, «Meniń Qojanásirim keledi de...» ázil-ospaq shyǵarmasynyń, «Jel ótinde» shyǵarmalarynyń avtory. Erkebaev orys jazýshysy M.E.Saltykov-Şedrınniń «Bir mujyq eki generaldy qalaı asyrady» ertegilerin, nemis jazýshysy O.Shnaıderattyń «Iogann Shtaýs jáne kórikti kógildir Dýnaıdaǵy qala» povesin, t.b. shyǵarmalardy qazaq tiline aýdarǵan. 78 jyl buryn (1936) qoǵamdyq-saıası qaıratker, pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty ABAEVA Nıkara Bákirqyzy dúnıege keldi. Semeı qalasynda týǵan. Semeı pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. Mektepte muǵalim, komsomol jumystarynda, Qazaqstan LKSM Ortalyq komıtetiniń hatshysy boldy. 1971-1975 jyldary - Semeı oblystyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary. 1975-1984 jyldary - Qazaq KSR Joǵary Keńesi tóralqasynyń hatshysy, Qazaq KSR halyq aǵartý mınıstri. 1984-1991 jyldary - Ybyraı Altynsarın atyndaǵy pedagogıka ǵylymdary ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory. Odan keıingi jyldary respýblıkanyń qoǵamdyq ómirine aralasty, KSR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty boldy. 1991 jyldan zeınetkerlik demalysta. Tórt márte «Qurmet belgisi» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 53 jyl buryn (1961) QR Parlamenti Májilisiniń Ekonomıkalyq reforma jáne óńirlik damý komıtetiniń hatshysy QAZBEKOVA Merýert Aıtqajyqyzy dúnıege keldi. Kókshetaý qalasynda týǵan. Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtyn, «Turan» ýnıversıtetin, RF Prezıdenti janyndaǵy Reseı memlekettik qyzmet akademııasyn bitirgen. Saıası ǵylymdardyń kandıdaty. 1973 - 1983 jyldary - Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtynyń stýdenti. 1983 - 1985 jyldary Ońtústik Qazaqstan oblystyq memlekettik saqtandyrýda ınjener-ekonomıst bolyp jumys istegen. 1986 - 1989 jyldary Kókshetaý qalalyq atqarý komıtetinde ınjener-ekonomıst, ekonomıst, aǵa ekonomıst bolyp jumys istegen. 1991-1992 jyldary - Kókshetaý qalasynda sharýashylyq eseptik-ekonomıkalyq top jetekshisi. 1992-2006 jyldary - «Tilektes» JShS-niń dırektory, «AVZ - 007» JShS-niń qarjylyq dırektory. 2006-2008 jyldary - «Qazaqstan temir joly» UK AQ Qarjy departamentiniń basqarma bastyǵy. 2008 jyldan bastap «Qazaqstannyń kásipker áıelder odaǵy» Qoǵamdyq birlestiginiń tóraıymy. 1998-2002 jyldary - Іsker áıelder qaýymdastyǵynyń Aqmola oblystyq bólimshesiniń tóraıymy (qoǵamdyq negizde). 2000 jyly AQSh-da taǵylymdamadan ótken. 2001 jyly AQSh-da «SABIT» baǵdarlamasy boıynsha taǵylymdamadan ótken. 2002-2006 jyldary - Áıelder kásipkerligin damytý ortalyǵynyń tóraıymy (qoǵamdyq negizde). 2012 jylǵy qańtardan bastap besinshi saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń Ekonomıkalyq reforma jáne óńirlik damý komıtetiniń hatshysy. 2002 jyldan «Aq jol» QDP-nyń múshesi. 2002 - 2005 jyldary «Aqjol» QDP-nyń Aqmola oblystyq bólimshesiniń tóraıymy. 2012 jyldan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisindegi «Aq jol» QDP fraktsııasynyń múshesi. «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 10 jyl» medalimen marapattalǵan. Qazaq jáne orys tilderin meńgergen. 154 jyl buryn (1860-1900) orys sýretshisi, realıstik peızaj sheberi LEVITAN Isaak Ilıch dúnıege keldi. 143 jyl buryn (1871-1937) aǵylshyn fızıgi, atom qurylysy jáne radıoaktıvtiligi týraly ilimdi jasaýshylardyń biri, Nobel syılyǵynyń laýreaty REZERFORD Ernest dúnıege keldi. 130 jyl buryn (1884-1971) shved hımıgi ári fızıgi, shved ǵylym akademııasynyń múshesi SVEDBERG Teodor dúnıege keldi. 1907 jyly Ýpsal ýnıversıtetin bitirip, sol jerde istegen. 1949 jyldan ıAdrolyq hımııa ınstıtýtynyń dırektory bolǵan. Ǵalymnyń negizgi ǵylymı eńbekteri kolloıdty hımııaǵa, molekýlalardyń kólemi men pishinin anyqtaýǵa arnalǵan. 1906 jyly A.Eınshteın men M.Smolýhovskıı jasaǵan broýndyq qozǵalys teorııasyn tájirıbe júzinde dáleldedi. 80 jyl buryn (1934-1982) teatr jáne kıno akteri Anatolıı SOLONITsYN dúnıege keldi. 60 jyl buryn (1954) Belarýs Respýblıkasynyń prezıdenti Aleksandr LÝKAShENKO dúnıege keldi. Vıtebsk oblysynyń Orshan aýdanynda Kopys kentinde týǵan. 1975 jyly Mogılev pedagogıkalyq ınstıtýtyn, al 1985 jyly Belarýs aýyl sharýashylyǵy akademııasyn bitirgen. Armııadaǵy qyzmetin ótegennen keıin komsomol jáne partııa jáne sharýashylyq jumystarynda boldy.1990 jyly depýtattyq qyzmetin bastap, úsh jyl boıy ýaqytsha parlamenttik komıssııada ókimet organdaryndaǵy sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúresti basqardy. 1994 jyly alǵashqy ret Belarýs Respýblıkasynyń Prezıdenti bolyp saılandy. 2001 jyly ekinshi merzimge saılandy 2004 jylǵy qazanda úshinshi referendým ótkizip, Konstıtýtsııadaǵy bir adamnyń memleketti basqarýǵa eki merzimmen shekteletin baby alynyp tastaldy. Bul Lýkashenkonyń taǵy da memleket basshysy qyzmetine saılaýǵa qatysý quqyǵyn berdi. 2006 jyly saılaýshylardyń 83 paıyzynyń daýysyn jınap, úshinshi ret joǵarǵy memlekettik oryntaqqa saılandy. 2010 jylǵy jeltoqsanda Lýkashenko tórtinshi ret Belarýs prezıdenttigine saılandy.