3 mamyr. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
3 mamyr, SENBІ Dúnıejúzilik baspasóz bostandyǵy kúni. 1991 jyly Namıbııa Respýblıkasynyń astanasynda qol qoıylǵan, barlyq eldiń úkimetin baspasóz bostandyǵy men onyń jarııalylyǵyn qamtamasyz etýge shaqyrǵan «Vındhýk deklaratsııasynyń» qurmetine oraı 1993 jylǵy jeltoqsannyń 21-indegi BUU Bas Assambleıasynyń sheshimimen atap ótiledi. Japonııa Monarhııasynyń Memlekettik meıramy - Konstıtýtsııa kúni (1947). Alǵash ret 1948 jyly Konstıtýtsııanyń qabyldanǵanyna 1 jyl tolý saltanatyna oraı atap ótildi. Japonııa - Shyǵys Azııa jaǵalaýlaryna taıaý mańdaǵy Tynyq muhıt araldarynda ornalasqan memleket. El 4 myńǵa jýyq araldarda ornalasqan. Olardyń eń úlkenderi -Hokkaıdo, Honsıý, Sıkoký, Kıýsıý, t.b. araldary. Astanasy - Tokıo qalasy. Resmı tili - japon tili. Aqsha birligi - ıen. Ákimshilik jaǵynan 47 prefektýraǵa bólinedi. Japonııa -kostıtýtsııalyq monarhııaly el. Qazaqstan Respýblıkasy men Japonııa arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy qańtardyń 26-da ornatyldy. Polsha Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - Konstıtýtsııa kúni. Polsha - Eýropanyń ortalyǵynda ornalasqan memleket. Soltústiginde Reseımen, shyǵysynda Lıtva, Belarýs, Ýkraınamen, ońtústiginde Chehııa, Slovakııamen, batysynda Germanııamen shektesip jatyr. Astanasy - Varshava qalasy. Resmı tili - polıak tili. Aqsha birligi - zlotyı. Ákimshilik jaǵynan 16-y voevodstvaǵa, 373 povıatqa jáne 2468 gmınge bólinedi. Eldi 5 jylǵa saılanǵan Prezıdent basqarady. Joǵary zań shyǵarýshy organy eki palataly parlament - Seım jáne Senat. Joǵary atqarýshy organy - Úkimet. Qazaqstan Respýblıkasy men Polsha arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jyly sáýir aıynda ornatyldy. Kún kúni. 1994 jyldan bastap Kún energııasy halyqaralyq qoǵamynynyń Eýropalyq bólimi jańartylǵan energııa kózin paıdalaný múmkindigine nazar aýdarý úshin erkindilik negizinde jyl saıyn Kún kúnin uıymdastyrady. Entýzıasttar men kásipqoı mamandar, qoǵamdyq uıymdar men búkil eýropanyń fırmalary ár túrli merekelik sharalar uıymdastyrady jáne kún energııasyn paıdalaný múmkindigi týraly demonstratsııa ótkizedi. ESTE QALAR OQIǴALAR 20 jyl buryn (1994) Almatyda «Túrki halyqtary mýzykasynyń» birinshi halyqaralyq sımpozıýmy bastaldy. 19 jyl buryn (1995) «Batys Qazaqstan - Qumkól» munaı qubyry iske qosyldy. 17 jyl buryn (1997) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Qazaqstan Respýblıkasynyń ákimshilik-aýmaqtyq ornalasýyn odan ári jetildirý sharalary týraly» Jarlyǵyna sáıkes Jezqazǵan, Kókshetaý, Semeı oblystary taratyldy. Sonymen qatar basqa oblystardyń shekarasy ózgertildi. Jezqazǵan Qaraǵandyǵa, Kókshetaý Soltústik Qazaqstanǵa, al Semeı oblysy Shyǵys Qazaqstan oblysyna qosyldy. Al Almaty oblysynyń quramyna budan burynyraq taratylǵan Taldyqorǵan oblysy qosylsa, Aqmola oblysyna Torǵaı oblysynyń Derjavın, Jaqsy, Jańadala, Esil aýdandarynyń, sondaı-aq Soltústik Qazaqstan oblysynyń Eńbekshilder, Zerendi, Şýche aýdandary men Kókshetaý qalasynyń aýmaǵy, Qostanaı oblysyna Torǵaı oblysynyń Arqalyq qalasy jáne Arqalyq, Amantoǵaı, Amangeldi, Jangeldın, Oktıabr aýdandary qosyldy. 13 jyl buryn (2001) Almaty qalasy kósheleriniń birine QR Taekvondo federatsııasynyń negizin qalaýshy jáne birinshi prezıdenti, taekvondo boıynsha álemniń 6 márte chempıony Mustafa Óztúriktiń esimi berildi. 9 jyl buryn (2005) Elbasy Nursultan Nazarbaev «Qazaqstan Respýblıkasy memlekettik qyzmetshileriniń ar-namys kodeksi týraly» Jarlyqqa qol qoıdy. 7 jyl buryn (2007) Tarazdyń shyǵys aýdanynda, qasıetti Tekturmas taýynyń etegindegi Talas ózeniniń bıik jaǵalaýynda musylmansha neke qııatyn Neke saraıy turǵyzyldy. Tekturmas taýy - Áýlıe Tekturmastyń kesenesine minájatqa kelýshiler turaqtaıtyn qasıetti oryn, qalyptasqan dástúr boıynsha jas jubaılar da osynda kelip ketedi eken. Neke saraıynyń ǵımaraty tarıhı orynda - kóne Tarazdyń shyǵys kópiriniń janynda ornalasqan. Kezinde Uly Jibek jolynyń kerýenderi Talas arnasynan tasyǵan kezde, tarazdyq bıleýshilerge salyq tólep, dál osy kópirden ótedi eken. 520 jyl buryn (1494) áıgili saıahatshy Hrıstofor Kolýmb ıAmaıka aralyn ashty. 110 jyl buryn (1904) amerıkandyq ónertapqysh Djordj Parker qalamsap oılap taýyp, patent aldy. ESІMDER 98 jyl buryn (1916-1964) ánshi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi ARTYQOVA Bıbi Sársenbaıqyzy dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Jambyl aýdanynda týǵan. Ol Qazaqtyń opera jáne balet teatry sahnasynda Jibek, Qadısha, Tana (E.Brýsılovskııdiń «Qyz Jibek», «Jalbyr» jáne «Er Tarǵyn» operalarynda) partııalaryn oryndaǵan. Sonymen qatar qazaqtyń halyq ánderin de jurtshylyqqa keńinen nasıhattaǵan. 78 jyl buryn (1936) Respýblıka bastaýysh mektepterindegi oqytý ádistemesin zertteýshi belgili ǵalym, pedagogıka ǵylymynyń doktory, professor, Halyq aǵartý isiniń úzdigi AIMAǴAMBETOVA Qazyna dúnıege keldi. Aqtóbe oblysynda týǵan. Qazirgi Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń geografııa fakýltetin bitirgen. 1958-1961 jyldary «Baldyrǵan» jýrnalynda, 1961-1970 jyldary Y.Altynsarın atyndaǵy Pedagogıkalyq ǵylymı zertteý ınstıtýtynda aǵa ǵylymı qyzmetker, 1970-1980 jyldary osy ınstıtýttyń mektepke deıingi tárbıe bóliminiń meńgerýshisi, 1980 jyldan bastap Qazaqtyń memlekettik qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtynda fakýltet dekany, jaratylys pánderi jáne bastaýysh bilim ádistemesi kafedrasynyń meńgerýshisi. Onyń 100-den astam eńbegi jaryq kórgen. Bastaýysh synyptarǵa arnalǵan oqýlyqtary men oqý quraldary respýblıka mektepteriniń qazaq, orys, uıǵyr synyptarynda qoldanylyp keledi. 70 jyl buryn (1944) «Alataý» sanatorııi» aktsıonerlik qoǵamynyń prezıdenti, medıtsına ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen dárigeri TÚKTІBAEV Orazgeldi Bedenuly dúnıege keldi. Ońtústik Qazaqstan oblysynda týǵan. Reseıdiń Kalının qalasyndaǵy Medıtsına ınstıtýtyn, Máskeýdegi Dárigerler bilimin jetildirý ortalyq ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen. 1965-1977 jyldary Ońtústik Qazaqstan oblysynda ýchaskelik emhananyń bas dárigerinen aýdandyq medıtsınalyq birlestiktiń bas dárigerine deıingi eńbek jolynan ótken. 1977-1984 jyldary «Saryaǵash» balnologııalyq kýrortynyń dırektory bolǵan. Qazirgi qyzmetinde 1984 jyldan beri isteıdi. Ǵalymnyń negizgi ǵylymı jumystary kýrortologııa máselelerine arnalǵan. Ol respýblıka turǵyndarynyń qaı ólkede turýyna baılanysty olarda bolatyn joǵary tynys joldarynyń patologııasyn sanatorııa-kýrort jaǵdaıynda emdeýdiń tıimdiligin dáleldep, oǵan ekonomıkalyq baǵa berdi. Qazaqstannyń arıdtik (qurǵaq) beldemde turatyn turǵyndarynyń densaýlyǵyn qorǵaýdyń áleýmettik-ekonomıkalyq aspektisin anyqtady. O.Túktibaev jumys istep turǵan kýrorttardyń jáne áli iske qosylmaǵan kýrorttyq jerlerdiń emdik qasıetteri týraly, medıtsınalyq turǵydan kýrort jumysyn durys uıymdastyrý máselelerin qarastyrýǵa baılanysty usynystar jasady. Qazaqstan Respýblıkasy boıynsha sanatorıılik-kýrorttyq qyzmet jáne densaýlyq saqtaý jumystaryn uıymdastyrý máseleleri boıynsha zańnamalyq aktilerdi jasaýǵa qatysty. Ol respýblıkalyq máni bar «Alataý» kýrorttyq kesheni qurylysynyń salynyp bitýine basshylyq jasady. Osy kýrorttyq keshenge Túktibaevtiń bastamasymen álemdik deńgeıdegi respýblıkada jalǵyz golf alańy men saýyqtyrý jáne oıyn-saýyq attraktsıondary bar jabyq akvapark salyndy. Ǵalymnyń 50-den astam ǵylymı jumysy men 3 monografııasy bar. «Qurmet», «Parasat» ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan. 66 jyl buryn (1948) zań ǵylymynyń doktory, professor BALTABAEV Qýanysh Jetpisuly dúnıege keldi. Aqmola oblysynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń zań fakýltetin, Qazaq KSR Ǵylym akademııasy Fılosofııa jáne quqyq ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen. Eńbek jolyn Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetiniń qylmystyq quqyq jáne protsess kafedrasynda oqytýshy bolyp bastap, dotsenti, kafedra meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. 1998-2001 jyldary - L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń qylmystyq quqyq jáne protsess kafedrasynyń dotsenti, kafedra meńgerýshisi. 2001-2002 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń Zańdar jáne quqyqtyq reforma jónindegi komıteti hatshylyǵynyń meńgerýshisi. 2002-2008 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııalyq Keńesiniń múshesi bolǵan. «Qurmet» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 64 jyl buryn (1950) Ulttyq kásipkerler palatasynyń QR Parlament Senatyndaǵy ókili, «Patrıottar» partııasynyń tóraǵasy QASYMOV Ǵanı Esenkeldiuly dúnıege keldi Atyraý qalasynda týǵan. KSRO Syrtqy ister mınıstrligi Máskeý memlekettik halyqaralyq qatynastar ınstıtýtyn bitirgen. Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Apparaty jáne Qazaqstan Respýblıkasy Mınıstrler Kabınetiniń halyqaralyq bóliminiń meńgerýshisi, Parıj qalasynda Qazaqstan Respýblıkasynyń saýda ýákili, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik Keden komıtetiniń tóraǵasy, Qarjy mınıstrligi Keden komıtetiniń tóraǵasy qyzmetterin atqarǵan. 1999 jyldyń qazan aıynan - Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty - ekologııa jáne tabıǵatty paıdalaný saýaldary boıynsha komıtet múshesi. 2000 jyldyń qańtarynan - Respýblıkalyq Ardagerler jáne Qazaqstan jastary sporty odaǵynyń tóraǵasy. 2000 jyldyń maýsymynan - Qazaqstan patrıottary partııasynyń tóraǵasy. 2007-2013 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Jarlyǵymen Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń depýtaty bolyp taǵaıyndalǵan - Halyqaralyq qatynastar, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń múshesi. 2013 jyldyń qazanyna bastap qazirgi qyzmetinde. 2-dárejeli «Dostyq», TMD PAA «Sodrýjestvo» ordenderimen bes medalmen marapattalǵan. Qazaqstan Respýblıkasynyń Dıplomatııalyq qyzmetiniń eńbek sińirgen qyzmetkeri. 54 jyl buryn (1960) Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń depýtaty - Ekonomıkalyq damý jáne kásipkerlik komıtetiniń múshesi BORTNIK Mıhaıl Mıhaılovıch dúnıege keldi. Pavlodar qalasynda týǵan. Pavlodar Indýstrıaldyq ınstıtýtyn bitirgen. Eńbek jolyn Aqtaý plastmas zaýytynda sheber bolyp bastaǵan. 1985-1989 jyldary - plastmas zaýyty komsomol komıtetiniń hatshysy, Shevchenko qalalyq komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy. 1989-1998 jyldary - ýchaske bastyǵy, zaýyttyń bas energetıgi orynbasary, bas energetık mindetin atqarýshy. 1999-2008 jyldary Mańǵystaý oblysy ákiminiń kommýnaldyq sharýashylyq, kólik, qurylys, bilim alý jáne densaýlyq saqtaý jónindegi orynbasary, Mańǵystaý oblysy ákiminiń qurylys, kólik, kommýnaldyq sharýashylyq jáne energetıka jónindegi orynbasary qyzmetterin atqarǵan. 2008 jyldan - Mańǵystaý oblysynan saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń depýtaty. «Qurmet» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 46 jyl buryn (1969-2005) jýrnalıst ÁBDІLDINA Janar Sákenqyzy dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. Almaty sáýlet-qurylys ınstıtýtyn, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janyndaǵy Ulttyq joǵary memlekettik basqarý mektebin bitirgen. Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik múlik komıtetinde, qarjy polıtsııasy organynda istegen. 2002-2004 jyldary - «Eýrazııa+ORT» jabyq aktsıonerlik qoǵamynyń ákimshilik máseleler jónindegi dırektory, bas dırektordyń orynbasary. 2004-2005 jyldary «Habar» agenttigi» aktsıonerlik qoǵamynyń bas dırektory, basqarma tóraǵasy bolǵan. Jyl saıyn «Habar» agenttigi men «Degdar» qaıyrymdylyq qory jýrnalıstıka fakýltetiniń stýdentteri arasynda «Jastar janary» atty dástúrli baıqaý ótkizip keledi. 36 jyl buryn (1978) ánshi QASPAQOVA Gaýhar dúnıege keldi. Jambyl oblysynyń Merki aýdanynda týǵan. Taraz qalasyndaǵy mádenıet jáne óner kolledjin, Almatydaǵy T.Júrgenov atyndaǵy Teatr jáne kıno ınstıtýtyn bitirgen. Ánshilik jolyn 1996 jyly bastaǵan. Sh.Qaldaıaqov atyndaǵy halyqaralyq «Meniń Qazaqstanym» án baıqaýynda ozyp shyǵyp, «Altyn qanat» atalatyn birinshi júldeni jeńip alǵan. 1998 jyly Azııa qurlyǵynyń mýzyka ónerindegi tanymal ánder men talantty oryndaýshylardyń halyqaralyq baıqaýy «Azııa daýysynyń» dıplomanty atanǵan. 1999 jyly «Ystyqkól» halyqaralyq án baıqaýynda birinshi oryndy ıelengen. 2000 jyly Jastar odaǵy syılyǵynyń eń jas laýreaty bolǵan. Ánshiniń repertýarynda qazaqtyń halyq ánderimen qatar orys, túrik, qytaı, qyrǵyz tilindegi ánder bar. Ol, ásirese, «Alǵashqy kóktem», «Qus joly», Ásettiń «Hısmet», qyrǵyz halqynyń «Jamǵyr», sondaı-aq «Men seni oılaıtynmyn», «Súıedi ekenmin» ánderin sheber oryndaıdy. 545 jyl buryn (1469-1527) ıtalıan oıshyly, áskerı teoretık, tarıhshy, jazýshy MAKIAVELLI Nıkolo dúnıege keldi. Ol kúshti memlekettik bılikti jaqtady. Onyń «Patsha» atty áıgili kitaby óz ýaqytynda kóptegen eýropalyq monarhtardyń álipbıi boldy. 73 jyl buryn (1941) grýzın shahmatshysy, KSRO-nyń eńbek sińirgen sport sheberi, dúnıe júziniń 5 dúrkin chempıony, áıelder arasynan shyqqan tuńǵysh halyqaralyq grosmeıster, erler arasyndaǵy halyqaralyq grosmeıster, shahmattan «Oskar» syılyǵynyń laýreaty, kóptegen halyqaralyq týrnırlerdiń jeńimpazy GAPRINDAShVILI Nona Terentevna dúnıege keldi. Grýzııanyń Zýgdıdı qalasynda týǵan. Tbılısıdegi shet tilder ınstıtýtyn bitirgen. 1980-1986 jyldary FIDE-niń áıelder komıssııasynyń tóraǵasy bolǵan. Ol shahmat oınaýmen 5 jasynan áýestenip, 12 jasynan túrli jarystarǵa qatysa bastaǵan.