3 qazan. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
3 qazan. JUMA
German Federatıvtik Respýblıkasynyń Memlekettik meıramy - Germanııa birligi kúni (1990). Germanııa - Ortalyq Eýropada ornalasqan memleket. Soltústiginde Danııamen, shyǵysynda Polsha, Cheh Respýblıkasymen, ońtústiginde Avstrııa, Shveıtsarııamen, batysynda Frantsııa, Lıýksembýrg, Belgııa jáne Nıderlandymen shektesedi. Astanasy - Berlın qalasy. Memlekettik tili - nemis tili. Memlekettik qurylysy - Federatıvtik Respýblıka. Memleket basshysy - Prezıdent. Úkimet basshysy - kantsler.
Qazaqstan Respýblıkasy men Germanııa Federatıvtik Respýblıkasy arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy aqpannyń 12-inde ornatyldy.
Halyqaralyq janýarlardy qorǵaý kúni.
Bul mereke 1931 jyldan beri tabıǵat qorǵaý qozǵalysy jaqtastary tarapynan Halyqaralyq kongreste qabyldandy. Sodan beri janýarlardy qorǵaý qoǵamy bul ataýly kúndi toılap keledi.
ESTE QALAR OQIǴALAR
1 31 jyl buryn (1883) Semeı oblystyq kitaphanasy ashyldy. Bul mekeme Semeıge patsha úkimeti jer aýdarǵan revolıýtsıoner demokrattardyń bastamasymen quryldy. Kitaphananyń qorynda alǵashqy kezde myń dana baspa ónimi boldy. Ol zamanda osynsha qor óte baı qazyna bolatyn. Kitaphanada orys klassıkteriniń shyǵarmalarymen qatar shet el klassıkteriniń, álemniń eń iri ǵalymdarynyń da tirshilik, tabıǵat, qoǵam ómirine baılanysty máselelerdi qarastyrǵan eńbekterin tabýǵa bolatyn edi. Atalmysh kitaphana Semeı zııalylarynyń ortalyǵyna aınalǵan. Turaqty oqyrmandary qatarynda E.Mıhaelıs, N.Dolgopolov, Abaı Qunanbaev boldy. Amerıkandyq jýrnalıst, pýblıtsıst Djordj Kennan, polıak revolıýtsıoneri A.ıAnýshkevıch, orystyń áıgili saıahatshysy P.Semenov Tıan-Shanskıı sııaqty iri tulǵalar da kitaphanaǵa bas suqqan.
6 8 jyl buryn (1946) Óskemen qalasynda 600 abonentke arnalǵan jartylaı avtomatty telefon stansasynyń birinshi kezeńi paıdalanýǵa berildi.
1 7 jyl buryn (1997) Almatyda Qazaqstannyń halyq jazýshysy Qalıjan Bekhojın turǵan úıge eskertkish taqta ornatyldy.
1 7 jyl buryn (1997) Almatyda akademık Muhamedjan Qarataev turǵan úıge eskertkish taqta ornatyldy.
9 jyl buryn (2005) Qazaqstannyń batys aýmaǵynda kúnniń tutylýy baıqaldy. Bul qubylystyń ereksheligi - kúnniń tolyq tutylmaýy. Kúnniń saqına tárizdi tutylýyna, Aıdyń Jerden eń qashyq núktede ornalasyp, onyń dıametri Kúndi tolyq jabýǵa jetpeýi sebep, ıaǵnı, Aıdy aınala Kúnniń otty sheńberi kórinedi.
8 6 jyl buryn (1928) Túrkııa latyn álibıine kóshti.
5 7 jyl buryn (1957) KSRO-da alǵash ret álemdegi jerdiń jasandy serigi «Spýtnık-І» ushyryldy. Sodan beri 4-10 qazan aralyǵynda Dúnıejúzilik kosmos kúni atalyp ótiledi.
2 4 jyl buryn (1990) eki el - GDR men FRG álemdik kartadan alynyp tastalyp, ornyna Germanııa memleketi paıda boldy. Berlınde bul kúni GDR-diń baıraǵy túsirilip, sol kúnnen bastap bul memlekettiń aty joıyldy.
9 jyl buryn (2005) Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń Grýzııaǵa resmı sapary barysynda Qazaqstan Respýblıkasy Úkimeti men Grýzııa Úkimeti arasyndaǵy 2006-2010 jyldarǵa arnalǵan Saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq baǵdarlamasyna, sonymen birge Áýe qatynasy jónindegi, jáne úkimetaralyq kelisimge ózgerister engizý týraly sáıkes Hattamaǵa qol qoıyldy.
7 jyl buryn (2007) Qazaqstan men Reseı Úkimetteriniń basshylary eki el jaǵalaýlaryn jalǵastyratyn Qıǵash ózeni arqyly kópirdi ashty.
5 jyl buryn (2009) Semeıde «Oralmandardy beıimdeý jáne áleýmettik yqpaldastyrý ortalyǵy» ashyldy. Ortalyqtyń negizgi jumysy - oralmandardy beıimdeý jónindegi qyzmet kórsetý, olardy kásiptik oqytý jáne qaıta mamandandyrý bolyp tabylady.
5 jyl buryn (2009) Petropavlda Sotsıalıstik Eńbek Eri, Uly Otan soǵysynyń ardageri Petr Zaharovıch Telıýkke arnalǵan memorıaldyq taqta ashyldy.
Petr Zaharovıch 17 jasynda maıdanǵa attanyp, aýyr jaralandy. Soǵystan keıingi jyldary ujymsharda jumys istedi, qoǵamdyq-saıası ómirge belsendi aralasty. Joǵary partııa mektebin bitirip, aýdandyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary, Qyzyljar aýdandyq partııa komıtetiniń hatshysy qyzmetterin atqarǵan. 1975 jyldan bastap Soltústik Qazaqstan oblystyq partııa komıtetiniń bólim meńgerýshisi bolǵan. І dárejeli Otan soǵysy, Lenın, «Qurmet Belgisi» ordenderimen jáne 13 medaldarmen marapattalǵan.
108 jyl buryn (1906) SOS halyqaralyq apat dabyly bolyp bekitildi.
ESІMDER
81 jyl buryn (1933) hımııa ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi SEMBAEV Dáýren Hamıtuly dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. D.Mendeleev atyndaǵy Máskeý hımııa-tehnologııalyq ınstıtýtyn bitirgen. 1956 jyldan A.Bekturov atyndaǵy Hımııa ǵylymdary ınstıtýtynda ǵylymı qyzmette boldy. Qazir atalmysh ınstıtýttyń bólimshe meńgerýshisi. 1994-1996 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademııasy tóralqasynyń múshesi jáne hımııa-tenologııa bólimshesiniń akademık hatshysy bolǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri organıkalyq qosylystardyń arasyndaǵy ózara qurylymdyq baılanystardyń erekshelikterin, olardyń oksıdti katalızator qatysynda katalızdik totyǵý jáne totyqtyrý ammonolızin anyqtaý, organıkalyq zattardaǵy ár túrli ortalyqtardyń reaktsııaǵa qabilettiligi men olardyń katalızdik reaktsııalarǵa qatysý múmkindikterin zertteýge arnalǵan. Sembaev zerthanasynda vanadıı-tıtandy katalızatorlar jasalyp, óndiriske engizildi. Osy katalızatorlar negizinde nıkotın qyshqylyn shyǵaratyn tájirıbelik-ónerkásiptik óndiris quryldy (Ýkraına, Ýman qalasy). Ǵalym 300-dan astam ǵylymı eńbektiń, 34 avtorlyq kýálik, 45 patenttiń avtory.
Birneshe medalmen marapattalǵan.
5 6 jyl buryn (1958) QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty, Halyqaralyq ister, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń múshesi BALIEVA Zaǵıpa ıAhııanqyzy dúnıege keldi.
Almaty oblysy Kegen aýdanynyń Jalańash aýylynda týǵan. S.M. Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin, T.Rysqulov atyndaǵy Qazaq ekonomıkalyq ýnıversıtetin bitirgen, ekonomıst-halyqaralyq maman. 1975-1976 j.j. SKTÝ-de laborant bolyp jumys istegen. 1981-1982 j.j. - Jambyl oblystyq qurylys bankinde zańger keńesshi. 1982-1986 j.j. - Jambyl qalalyq atqarý komıtetinde zańger. 1986-1992 j.j. - Almaty qalalyq atqarý komıtetiniń turǵyn úıdi esepke alý jáne bólý basqarmasynyń ınspektory, bólim meńgerýshisi. 1992-1994 j.j. - Almaty qalasy ákimshiliginiń basshysy apparatynyń Zań bóliminiń meńgerýshisi. 1994-1995 j.j. - XIII saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty, Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń Ekonomıkalyq reforma jónindegi komıteti tóraǵasynyń orynbasary. 1995-1996 j.j. -Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq saılaý komıssııasynyń hatshysy, tóraıymy. 2005-2009 j.j. - Qazaqstan Respýblıkasynyń Ádilet mınıstri. 2009-2011 j.j. - IV saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty, Zańnama jáne sot-quqyqtyq reforma komıtetiniń múshesi. 2012 jylǵy 20 qańtardan bastap - V saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty, Halyqaralyq ister, qorǵanys jáne qaýipsizdik komıtetiniń múshesi. «Nur Otan» partııasynyń múshesi, partııalyq tizim boıynsha saılanǵan. «Qurmet», «Parasat», «Kúmis alqa», ordenderimen, «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 10 jyl», «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasyna 10 jyl», «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 20 jyl» merekelik medaldarymen marapattalǵan.
14 4 jyl buryn (1870-1916) 1916 jylǵy Qarqaraly ult-azattyq kúresin uıymdastyrýshylardyń biri QANAIULY Serikbaı dúnıege keldi.
Almaty oblysynyń Raıymbek aýdanynda týǵan. 1916 jyly patsha úkimetiniń «maýsym jarlyǵyna» qarsy kóterilgen Qarqaraly turǵyndarynyń Ereýiltóbedegi jıynynda alǵashqy 400 adamnan quralǵan otrıadty Uzaq, Jámeńke batyrlarmen birge basqarǵan. Shildeniń 28-inde Qarqaralyǵa kelgen jazalaýshy otrıad ereýilshilerden birneshe adamdy tutqynǵa alǵan. Solardyń biri - Serikbaı. Jazalaýshylar olardy Jarkent abaqtysyna aıdap bara jatqan jolda atyp óltiredi. Serikbaı - M.Áýezovtyń «Qıly zaman» povesiniń, Bóltirik aqynnyń «El jaryla kóshkende» tolǵaýynyń basty keıipkeriniń biri.
11 4 jyl buryn (1900-1940) qazaqtyń halyq aqyny, ánshi, ártis, dombyrashy, kompozıtor. BAIZAQOV Isa dúnıege keldi.
Pavlodar oblysynyń Ertis aýdanynda týǵan. Orynbor qalasyndaǵy Qazaq halyq aǵartý ınstıtýtyn, Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyn (qazirgi Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıteti) bitirgen.
Jastaıynan sýyryp salma aqyndyq, ánshilik, dombyrashylyq ónerimen kózge túsedi. 1919-1920 jyldary el ishinde Baǵıt, Qudaıbergen degen aqyndarmen aıtysyp, jeńedi. Alǵashqy óleńderi 1924 jyly jarııalandy. 1926 jyly Qyzylordada qazaqtyń tuńǵysh teatry ashylǵanda, M.Áýezovtiń «Eńlik-Kebegi» men «Báıbishe-toqalynda» basty rólderde oınady. 40-tan astam halyq ánderiniń sózin jańa zamanǵa, ómir saltyna sáıkes qaıta jazdy. Repertýaryndaǵy halyq ánderiniń kópshiligi «Qyz Jibek», «Aıman-Sholpan», «Er Tarǵyn» operalaryna endi. 1931-1940 jyldary Almaty, Qaraǵandy, Semeı qalalarynda radıoda, Jazýshylar odaǵynda qyzmet etti. Ońtústik Qazaqstan oblysynda turyp aýyl-aýyldy aralap jalyndy óleńimen, asqaq ónerimen úgitshilik qyzmet atqardy. Onyń ataqty «Jeldirmeleri» (bes jeldirme) halyq arasyna keńinen taraldy. Shyǵarmalary birneshe ret jeke kitap bolyp basylyp, orys tilinde de jarııalandy. Jazýshy N.Anov «Án qanaty» romanynda, osy attas kınofılmde ánshi-aqynnyń kórkem beınesin jasady. Eńbek Qyzyl Tý ordenimen jáne medaldarmen marapattalǵan.
1980 jyly respýblıkalyq deńgeıde alǵashqy ret qazaqtyń halyq aqyny Isa Baızaqovtyń týǵan kúni atap ótildi. I.Baızaqovtyń 80 - jyldyq mereıtoıynda «Belovodskıı» ujymsharynyń ataýy Isa Baızaqov atyndaǵy aýyl bolyp ózgertildi. Ertis aýdanyndaǵy Mádenıet úıiniń aldynda Isa Baızaqovtyń bıýst eskertkishi ornatyldy. Onyń esimi aýdan ortalyǵynyń kóshelerine berildi. Isa Baızaqovtyń 100 jyldyq mereıtoıy saltanatty jaǵdaıda Astana, Pavlodar qalalarynda jáne Ertis aýdany men onyń týǵan jerinde atap ótildi. 2010 jyldyń tamyz aıynda Pavlodar oblysynda Isa Baızaqovtyń 110 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan saltanatty sharalar ótti.
10 9 jyl buryn (1905-1985) geolog-barlaýshy, geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń kandıdaty, Qazaq KSR Ǵylym Akademııasynyń korrespondent múshesi, Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen geolog-barlaýshysy SEIFÝLLIN Saıd Shaǵımerdenuly dúnıege keldi. Aqmola oblysynyń Atbasar qalasynda týǵan. Máskeýdiń geologııa-barlaý ınstıtýtyn bitirgen.
Eńbek jolyn 1929 jyly Jezqazǵan kenishinde bastap, 1956 jylǵa deıin Jezqazǵanda rýdnıktiń bas geology, geologııa-barlaý ekspedıtsııasynyń bas ınjeneri. 1956-1978 jyldary Qazaq KSR Ǵylym Akademııasynyń Geologııalyq ǵylymdar ınstıtýtynda zerthana meńgerýshisi, 1978-1985 jyldary ǵylymı keńesshi qyzmetterin atqarǵan. Onyń basshylyǵymen jer qyrtysyndaǵy mys keniniń ornalasý zańdylyqtaryn ashý jáne óndiriske geologııalyq-barlaý, ken paıdalaný jumystaryn josparlaý men tıimdi baǵyttaýǵa kómek kórsetý maqsatymen birqatar mys ken oryndarynyń qalyptasýynyń geologııalyq-qurylymdyq, mıneraldyq geohımııa jaǵdaılaryn odan ári zertteý jóninde ǵylymı jumystar atqaryldy. Jezqazǵan óńirinde jańa mys kenderin ashty. Ortalyq Qazaqstan jerinde qumdy taqtatastardy tabý jónindegi jumystarǵa basshylyq etti. «Geologo-strýktýrnye ýslovııa formırovanııa mestorojdenııa Jezkazgana» (birlesip shyǵarǵan), «Stratıformnye mestorojdenııa medı zapadnoı chastı Tsentralnogo Kazahstana» atty kitaptarynyń avtory.
Eki ret Eńbek Qyzyl Tý ordenimen jáne medaldarmen marapattalǵan.
5 9 jyl buryn (1955) Qostanaı oblysy Іshki ister departamentiniń bastyǵy, zań ǵylymdarynyń kandıdaty, mılıtsııa general-maıory BAIJASAROV Bolat Zeınollauly dúnıege keldi.
Qaraǵandy qalasynda týǵan. Qaraǵandy joǵary mılıtsııa mektebin, KSRO Іshki ister mınıstrliginiń akademııasyn bitirgen.
1978-1982 jyldary - Qaraǵandy oblysy Balqash qalasynyń ishki ister bóliminiń tergeýshisi. 1983-1993 jyldary - Almaty qalasy Alataý aýdanynyń ishki ister bóliminiń tergeý bólimshesiniń bastyǵy, Almaty qalasy Іshki ister basqarmasynyń tergeý basqarmasy bastyǵynyń orynbasary, Іshki ister bas basqarmasy bastyǵynyń orynbasary. 1993-1995 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik keńesshisiniń kómekshisi, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiliginiń bólim meńgerýshisiniń orynbasary. 1995-2001 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Іshki ister mınıstriniń orynbasary. 2001-2005 jyldary - Mańǵystaý, Aqmola oblystary Іshki ister basqarmalarynyń, Kóliktegi Ońtústik-Shyǵys Іshki ister basqarmasynyń jetekshisi. 2005-2007 jyldary - Shyǵys Qazaqstan oblysy Іshki ister departamentiniń bastyǵy qyzmetterin atqarǵan. Qazirgi qyzmetinde - 2007 jyldan bastap.
«Erligi úshin», «Astana», ІІ-shi jáne ІІІ-shi dárejeli «Úzdik qyzmeti úshin», «Kuqyq tártibin qamtamasyz etýde úzdik shyqqany úshin» medaldarymen, «Mılıtsııa úzdigi», «ІІM úzdik qyzmeti úshin», «QR ІІM Eńbek sińirgen qyzmetker», І-shi dárejeli «Qaısar» tós belgilerimen marapattalǵan.
7 3 jyl buryn (1941) jazýshy, aýdarmashy MOMYShULY Baqytjan dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. Almaty shet tilder pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. Eńbek jolyn Jambyl oblysynyń Jýaly aýdandyq gazetinde tilshi bolyp bastap, Jambyl oblystyq gazetinde, «Lenınskaıa smena» gazetinde eńbek etti. Shyǵarmashylyq jolyn aýdarmashylyqtan bastap, Sh.Murtazanyń «Tabylǵan teńiz», «Bultsyz kúngi naızaǵaı» povesterin, J.Moldaǵalıevtiń, D.Dosjanovtyń, O.Bókeevtiń, Q.Naımanbaevtyń, B.Bodaýbaevtyń, B.Toǵysbaevtyń, M.Aıymbetovtyń, K.Toqaevtyń, t.b. jazýshylardyń týyndylaryn aýdarǵan. Óziniń «Janymnyń jaryq juldyzy», «Qasymda sen barda», «Ákege qurmet», t.b. kitaptary jaryq kórgen.
6 8 jyl buryn (1946) QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty. Áleýmettik-mádenı damý komıtetiniń múshesi, jazýshy, Halyqaralyq «Alash» syılyǵynyń laýreaty, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri SMAIYL Aldan dúnıege keldi.
Qaraǵandyda týǵan. S.M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty. Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri. Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń laýreaty. Halyqaralyq «Alash» syılyǵynyń laýreaty. 1970-75 jyldary - Respýblıkalyq Qazaq radıosynyń redaktory. 1975-90 jyldary - Tselınograd (qazirgi Aqmola) oblystyq «Kommýnızm nury» gazetiniń bólim meńgerýshisi. 1990-95 jyldary - oblystyq «Til jáne mádenıet» qoǵamynyń tóraǵasy, oblystyq «Qaraótkel» gazetiniń bas redaktory. 1995-97 jyldary - Aqmola oblystyq teleradıokompanııasy tóraǵasynyń orynbasary. 1997-2002 jyldary - Qazaqstan teleradıokorporatsııasy Astana stýdııasynyń bas dırektory. 2002-2007 jyldary - Qazaqstan Jazýshylar odaǵy Astana fılıalynyń dırektory. 2007-2011 jyldary - ІV saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty. 2012 jyldan bastap - V saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty, QR Parlamenti Májilisindegi «Nur Otan» partııasy fraktsııasynyń múshesi. «Astananyń 10 jyldyǵy» (2007 j.), «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 20 jyl» (2011j.) medaldarymen marapattalǵan.
11 9 jyl buryn (1895-1925) HH ǵasyrdaǵy orystyń belgili aqyny ESENIN Sergeı Aleksandrovıch dúnıege keldi.
11 4 jyl buryn (1900-1938) amerıkan jazýshysy Tomas Kleıton VÝLF dúnıege keldi.
7 9 jyl buryn (1935) keńestik jáne reseı teatr jáne kıno akteri, pedagog, KSRO halyq ártisi DJIGARHANıAN Armen Borısovıch dúnıege keldi.