29 tamyz. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
29 tamyz, JUMA
ıAdrolyq qarýdan bas tartýdyń halyqaralyq kúni. 2009 jylǵy 30 qazanda BUU Bas Assambleıasynyń Birinshi komıtetine Qazaqstan 29 tamyzdy Búkilálemdik ıadrolyq qarýdan bas tartý kúni dep jarııalaýdy usyndy. Qazaqstan usynǵan qarardyń birlesken avtorlary 26 memleket boldy, onyń ishinde Armenııa, Belarýs, Brazılııa, Katar, Qyrǵyzstan, Mońǵolııa, Arab Ámirligi, Tájikstan, Túrikmenstan, Japonııa jáne basqa elder bar. Semeı ıadrolyq polıgonynyń jabylǵan kúni. QR Prezıdentiniń 1991 jylǵy 29 tamyzdaǵy Jarlyǵymen Semeı ıadrolyq polıgony jabyldy. 2008 jylǵy tamyzdyń 29-ynan 30-yna qaraǵan tún - 1429 hıjra jylynyń 26-27-shi erejebi. Mıǵraj túni. Paıǵambar jeti kókke kóterilgen tún. Slovakııa Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy. 1993 jyly 1 qańtarda Qazaqstan Respýblkasy men Slovak Respýblıkasy arasynda dıplomatııalyq qatynas ornatyldy. Italııadaǵy ónim meıramy - «Tomatına». Bul merekeni jyl saıyn tamyz aıynyń sońǵy sársenbisinde atap ótedi. Osy kúni Valensııaǵa taıaý ornalasqan Býnol qalashyǵy shaıqas alańyna aınalyp, kóshege myńdaǵan adam shyǵyp, qyzanaqpen atysady. Dástúrge aınalǵan qyzanaq atysy 60 jyldan astam ýaqyt jalǵasyn tabýda. 1959 jyly qyzanaq atysyna resmı túrde tyıym salyndy. Biraq qala turǵyndarynyń ótinishi boıynsha úkimet organdary ruqsat berýge májbúr boldy. ESTE QALAR OQIǴALAR 294 jyl buryn (1720) Óskemen qalasynyń negizi qalandy. Óskemen qalasy uly mártebeli І Petr patshalyq quryp turǵanda qamal-bekinis retinde salynǵan edi. 1868 jyly Óskemenge qala mártebesi berildi. Qalada saýda, aýyl sharýashylyǵy ónimderin óńdeıtin óndiris oryndary damı bastady, aılaq qurylysy bastaldy. Keıinnen jeńilónerkásip, temirjol qurylysy salyna bastady. Uly Otan soǵysy jyldary aýyr ónerkásip damydy. Óskemen Qazaqstannyń batys-shyǵys bóliginde Ertis pen Úlbi ózenderiniń saǵasynda ornalasqan; kólemi 54,4 myń ga jerdi alyp jatyr. Qazirgi Óskemen Qazaqstandaǵy tústi metaldar ortalyǵynyń birinen sanalady. Aımaqtyń jetekshi salalary - tústi metaldar óndirý, mashınajasaý. Shaǵyn jáne orta bıznes qamtylǵan. 65 jyl buryn (1949) Semeı polıgonynda Keńes Odaǵyndaǵy tuńǵysh ıadrolyq qarý synaqtan ótkizildi. 23 jyl buryn (1991) Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Nazarbaev «Semeı ıadrolyq synaq polıgonyn jabý týraly» Jarlyqqa qol qoıdy. Polıgon jabylǵannan keıin ondaǵy barlyq nysandar jáne úsh ıadrolyq reaktor Qazaqstan Respýblıkasynyń menshigine ótti. 20 jyl buryn (1994) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti N.Nazarbaevtyń «Ulttyq joǵary memlekettik basqarý mektebin qurý týraly» (qazirgi Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janyndaǵy Memleket qyzmet akademııasy) Jarlyǵy jarııalandy. 14 jyl buryn (2000) Qostanaı qalasyndaǵy № 9 mektepke aqyn Ǵafý Qaıyrbekovtyń esimi berildi. 12 jyl buryn (2002) N.Nazarbaev «Báıterek» monýmentiniń ashylý saltanatyna qatysty. El eńsesiniń bıiktigi «Báıterek» munarasymen beınelenedi. Qurylysty turǵyzý ıdeıasynyń avtory - elimizdiń Tuńǵysh Prezıdenti N.Nazarbaev. Arhıtektýralyq avtorlar tobynyń jetekshisi - A.Rústembekov. Qazaq ańyzdary boıynsha Báıterek - ómir men órkendeýdiń sımvoly. Qurylys bıiktigi - 97 metr. Bul uly kóshtiń jańa astanaǵa at basyn tiregen jylyn bildiredi. Jalpy bul aıbyndy asqaq ǵımarat-munarany salý barysynda 2812 tekshemetr quıma temirbeton, 999 tonna metall konstrýktsııalary jáne prokattary, 251 tonna ózektemir armatýra qoldanylǵan. Tóbesindegi shardyń dıametri 22 metr. Munda demalýshylarǵa arnalǵan dámhana, akvarıým, t.b. qosalqy qyzmet kórsetetin bólmeler bar. 11 jyl buryn (2003) Almatyda «Baltıka-Tranzıt» júrdek konteınerlik poıyzynyń tanystyrylymy ótti. Bul poıyz Eýropa elderinen Ortalyq Azııa memleketterine qysqa merzimde Baltyq porttary arqyly júk tasymaldaıdy. Sibiraralyq tasymaldaýlar Halyqaralyq Basqarýshy keńesi jáne Temir jol kóligi keńesi dırektsııasy «Baltıka-Tranzıt» júrdek konteıner poıyzyn qurastyryp Latvııanyń, Lıtvanyń, Estonııanyń, Reseıdiń, Qazaqstannyń jáne Ózbekistannyń temir joldarynda engizgen. 11 jyl buryn (2003) Almatyda qalalyq Jastar úıi ashyldy. 9 jyl buryn (2005) Almatyda «Prezıdent jáne halyq» jańa aptalyq gazetiniń alǵashqy sany jaryq kórdi. Respýblıkalyq qoǵamdyq-saıası gazet qazaq jáne orys tilderinde shyqty. Gazettiń bas redaktory - belgili jýrnalıst Marat Toqashbaev. Gazetke Elbasy qabyldaǵan sheshimder, elimizdiń jáne shetelderdiń negizgi oqıǵalary, bılik organdary qyzmetiniń materıaldary basyp shyǵaryldy. Kólemi segiz betten turatyn gazettiń alǵashqy sanynyń tırajy 10 myń danany qurady. 8 jyl buryn (2006) Astanada «Astana polıgrafııa» aktsıonerlik qoǵamynyń jańa ǵımaraty ashyldy. Jańa ǵımarattyń óndiristik alańy 4 myń sharshy metrdi quraıdy. Qural-jabdyǵy jańarǵan bul jerde 40-tan astam gazet túri basylady. 7 jyl buryn (2007) Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev jer betindegi beıbitshilikti nyǵaıtýǵa qosqan eleýli úlesi úshin AQSh-tyń «Nova» ýnıversıteti bekitken Halyqaralyq beıbitshilik syılyǵynyń tuńǵysh laýreaty atandy. Syılyqty AQSh-tyń Taıaý Shyǵys jáne ulttyq qaýipsizdik jónindegi uıymynyń hatshysy, atalǵan ýnıversıtettiń professory Sem Baronı tabys etti. 7 jyl buryn (2007) Shymkentte «Abaı» jańa mádenı gazetiniń alǵashqy sany jaryq kórdi. Respýblıkalyq tarıhı-tanymdyq, ádebı-kórkem gazet juma saıyn shyǵady, onda uly aqyn, oıshyl Abaı Qunanbaevtyń shyǵarmashylyǵyna arnalǵan maqalalar, onyń jáne basqa da ataqty qazaq avtorlarynyń shyǵarmalary jarııalandy. 5 jyl buryn (2009) Óskemende Abaı men Pýshkınge eskertkishteri saltanatty túrde ashyldy. Qazaq halqynyń uly oıshyly Abaı Qunanbaıulyna eskertkish Respýblıka alańynda, al Aleksandr Sergeevıch Pýshkınge onyń esimimen atalatyn oblystyq kitaphana ǵımaratynyń aldynda eskertkish músini ornatyldy. ESІMDER 153 jyl buryn (1861-1933) qazaqtyń halyq kompozıtory, kúıshi, qazaq dombyra mektebiniń negizin salýshylardyń biri ORAZALYULY Seıtek dúnıege keldi. Batys Qazaqstan oblysynda týǵan. Bala kúninen mýzykaǵa qabiletin baıqatty. Dombyra tartýdy óz aǵasy Sultanǵalıdan úırendi, kúı oryndaýdy Dáýletkereıdiń shákirtterinen úırendi. «Arpalys», «Orǵytpa», «Shárıpa», «Bes qyz», «Jantaza», «Qarashash», «Qanatym», «Kókala at» t.b. kúıleri bar. Erkindik ıdeıalary úshin qýǵynǵa ushyrady. Orda, Irkýtsk, Qarabaıly, Astrahan, Máskeý túrmelerine qamaldy. Revolıýtsııashyl orys jumysshylarmen baılanysy bar degen aıyppen saıası senimsiz adam retinde Sibirge aıdaldy. Osy kezde «Aıdaý», «Túńildim», «Arman» kúıleri týdy. 1905 jyly elge oraldy. «Joqtaý», «Ǵazız», «Meń-zeń» «Sary dala» kúıleri osy kezde týdy. 1905 jylǵy revolobıýtsııaǵa arnalǵan «Jiger», 1916 jyl oqıǵalaryna ún qosqan «16 jyl» kúıleri bar. Seıtek shyǵarmalarynyń shyńy «Zaman-aı» kúıi, Oktıabr revolıýtsııasy ony «17 jyl», «Erkindik», «Partsezd» kúılerin shyǵarýǵa jigerlendirdi. A.Zataevıch Seıtek kúılerin «Qazaq halqynyń 1000 áni» jınaǵyna engizdi. Táken Álimqulovtyń «Seıtek saryny» povesi Seıtektiń ómiri men shyǵarmashylyǵyna arnalǵan. Seıtektiń kóptegen kúıleri Qurmanǵazy atyndaǵy memlekettik akademııalyq halyq aspaptary orkestriniń repertýarynda. 104 jyl buryn (1910-1985) Qazaqstannyń eńbek sińirgen sáýletshisi, KSRO-nyń halyq sáýletshisi, sáýlet doktory, KSRO Kórkemsýret Akademııasynyń múshesi RÝBANENKO Borıs Rafaılovıch dúnıege keldi. Samara qalasynda týǵan. Sankt-Peterbor qalasyndaǵy kommýnaldyq qurylys ınjenerleri ınstıtýtyn, Kórkemsýret akademııasyn bitirgen. Almatydaǵy burynǵy qala ákimshiligi ǵımaratynyń jobasyn jasaýǵa qatysqan. 1954 jyldan pedagogıkalyq qyzmetpen (1968 jyldan - professor) aınalysty. KSRO Memlekettik syılyǵynyń ıegeri. Lenın ordenimen, Qazan tóńkerisi, Eńbek Qyzyl Tý ordenderimen jáne medaldarmen marapattalǵan. 76 jyl buryn (1938-1999) aýdarmashy TÓLEÝPOV Nurahmet dúnıege keldi. Qaraǵandy oblysynyń Balqash qalasynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetin bitirgen. Balqash teledıdarynyń redaktory, «Jazýshy» baspasy aýdarma redaktsııasynyń kishi redaktory, redaktory, aǵa redaktory, redaktsııa meńgerýshisi bolyp qyzmet istegen. L.Kokyshevtyń «Arına» romanyn, S.Ulyq-Zadeniń «Ózgergen óńir» romanyn, A.Ananevtiń «Toıtarys» romanyn, I.Drýtsenyń «Aq kóńilmiz júk aýyr» roman, povester jınaǵyn, B.Hýdaınazarovtyń «Qumdaǵy el» roman, povester jınaǵyn, T.Pýlatovtyń «Qaıyptyń qaıta oralýy» povestin, T.Sydyqbekovtyń «Áıelder» romanyn aýdarǵan. «Armıan jazýshylarynyń áńgimeleri», «Mońǵol jazýshylarynyń áńgimeleri», «Ýkraın jas jazýshylarynyń áńgimeleri», «Hırosıma qasireti» atty jalpy jınaqtardy tárjimalaýǵa qatysqan. 68 jyl buryn (1946) sýretshi ZÁÝІRBEKOVA Bátıma Esmuratqyzy dúnıege keldi. Jambyl oblysy Moıynqum aýdany Fýrmanov aýylynda týǵan. Gobelenshi, sándik-qoldanbaly óner ıesi. Qazaqstan Respýblıkasy Sýretshiler Odaǵynyń múshesi. Almaty kórkemsýret ýchılışesin, Abaı atyndaǵy Almaty memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. «Astyq jınaý», «Melodııa» sııaqty alǵashqy týyndylary ótken ǵasyrdyń 70-shi jyldary Máskeýdegi kórmede kórsetilip, joǵary baǵaǵa ıe boldy. Bul týyndylarynan tirshilik tynysy aıshyq boıaýlar arqyly kórsetilip, kúndelikti turmys kórinisi, dúnıeniń jarasymdylyǵy jan-jaqty baıqalys tanytty. Gobelen kilemderdiń boıaýlarynyń qanyqtyǵy men tazalyǵy avtordyń jan-dúnıesiniń náziktigin, ómirge degen shynshyl kózqarasy men mahabbatyn bildirip turady. San túrli qubylystardy áserleýge qurylǵan gobelenderdi toqýmen qatar sýret ónerin jete meńgergen Záýirbekova «Áıgerim» atty eńbeginde túr-tústerdi meılinshe qubyltyp kórsetse, «Qunarlylyq» dep atalatyn sýretinde ómirdiń sánin keltiretin áıel-anany asa joǵary dáripteıdi. Shyǵarmashylyq oı-qııalyn sharyqtaý shegine jetkize otyryp dúnıege keltirgen «Dala madonnasy» atty eńbeginde kórkemdik kórinisterdi jınaqtap kórsetýdiń eń joǵary úlgisin baıqatady. Záýirbekova kóptegen otandyq, halyqaralyq kórmelerge úzbeı qatysyp atalǵan eńbekterinen tys «Kóktem», «Jer-ana», «Keshki Almaty», «Qazaqstan kempirqosaǵy», «Astyq merekesi», «Bereke», «Jas Abaı», «Baqyt qustary», «Kúı», «Sazger» sııaqty asa iri, keń aýqymdy shyǵarmalary arqyly joǵary baǵalanyp, syılyqtar men laýreattyq ataqtardy ıelenip keledi. Onyń sýretkerlik óneri, tamasha týyndylary jaıly shyǵarylǵan albom-kitapta (avt. Sh.Toqtabaeva), Túrkııada shyǵarylǵan katalogta (1999), «Melodııa» atty derekti fılmde keńinen sóz bolǵan. Záýirbekova qazaq halqynyń turmys-tirshiligin ózi tańdaǵan sara óner gobelen arqyly keńinen tanytyp kele jatqan jańashyl sýretker, sheberlik pen shynaıy talant ıesi. Onyń jumystary AQSh-ta, Kanadada, Reseıde, Túrkııada, Frantsııada, Shveıtsarııada, Qazaqstanda jáne basqa elderde murajaılar men jeke kollektsııalarda saqtaýly. Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Qazaq KSR Memlekettik syılyqtyń laýreaty, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri. 51 jyl buryn (1963) Aqmola oblysynyń ákimi AITMUHAMETOV Qosman Qaıyrtaıuly dúnıege keldi. Aqmola oblysy, Ereımentaý aýdany, Bestóbe aýylynda dúnıege kelgen. 1986 jyly ınjener-qurylysshy mamandyǵy boıynsha Aqmola ınjenerlik-qurylys ınstıtýtyn, 2006 jyly Qazaq memlekettik zań ýnıversıtetin bitirdi, ıýrısprýdentsııa bakalavry sanatyna ıe boldy. Eńbek jolyn 1983 jyly Aqmola oblysynyń «Izobılnyı» keńsharynda bastady. 1986-1987 jyldary - Aqmola oblysy Qorǵaljyn aýylynyń AKTÝ-21 oqytýshy, «Bestóbe» kenishi Bestóbe ATK-da jabdyqtaý boıynsha ınjeneri bolyp jumys istedi. 1987-1991 jyldary - Tselınograd júkteý avtobasqarmasynyń materıaldyq-tehnıkalyq qamtamasyz etý bóliminiń ınjeneri, tehnıkalyq jaǵdaıdy baqylaýshy bolyp jumys istedi (Astana q.). 1991 jyldan bastap - «APS» ShJK dırektory (Astana q.). 1994 jyldan bastap - baılanys avtobazasynyń dırektory (Astana q.). 2001 jyldan bastap - «Gorkommýnhoz» MKK dırektorynyń orynbasary (Astana q.). 2003 jyldan bastap - «Gorkommýnhoz» MKK dırektory (Astana q.). 2006 jyldan bastap - «Astana Gorkommýnhoz» AQ basqarmasynyń tóraǵasy, «Kredıt Qurylys NS» JShS dırektorynyń orynbasary (Astana q.). 2008 jyldan bastap - «Astana Gorkommýnhoz» AQ basqarmasynyń tóraǵasy (Astana q.). 2009 jyldan bastap - Aqmola oblysy ákiminiń orynbasary. 2012 jyldyń aqpannan bastap - Aqmola oblysy ákiminiń birinshi orynbasary. 2013 jyldyń qańtardan bastap - Aqmola oblysynyń ákimi. «Astanaǵa 10 jyl» mereıtoılyq medalimen (2008 j.), «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 20 jyl» mereıtoılyq medalimen (2011 j.), «Qurmet» ordenimen (2012 j.) marapattaldy. 395 jyl buryn (1619-1683) belgili frantsýzdyq memleket qaıratkeri, Frantsııa akademııasynyń múshesi KOLЬBER Jan-Batıst dúnıege keldi. Ol Lıýdovık XIV-niń mınıstri boldy. 1665 jyldan qarjygerdiń bas ıntendanty bolyp, memleket bıligin túgelge jýyq (syrtqy saıasat pen áskerı vedomstvodan basqasyn) óz qolyna aldy. Kolberdiń ekonomıkalyq saıasaty - merkantılızmniń bir túri boldy. Ol eń aldymen saýda balansyn jandandyrý, frantsýz ónerkásibin órkendetý, ónerkásip buıymdaryn syrtqa kóbirek shyǵarý jáne shetel ónerkásip buıymdaryn ákelýdi qysqartý esebinen memlekettik kiristi kóbeıtýge kúsh saldy. Frantsýz saýdasy men jol qatynasyn damytýǵa, saýda jáne áskerı flottyń jandanýyna, otarlar jaýlap alýǵa (Kanada, Lýızıana, Gvıana t.b.) yqpal etti. Degenmen onyń saıasaty elde birneshe márte sharýalar kóterilisiniń oryn alýyna túrtki boldy. Kolber frantsýz mádenıetiniń damýyna zor yqpal etip, Jazba akademııasynyń, Ǵylym akademııasynyń, Sáýlet akademııasynyń negizin qalady. 211 jyl buryn (1803-1857) polıak halqynyń kórnekti demokrat-revolıýtsıoneri, kósemsózshi ıANÝShKEVICh Adolf dúnıege keldi. Aqsúıekter otbasynda týǵan. Vılno ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetine oqýǵa túsip, aqyn A.Mıtskevıchtiń basqarýymen qurylǵan stýdentterdiń «Jasyldar» atty ult-azattyq qozǵalysyn jaqtaıtyn jasyryn uıymǵa múshe bolǵan. 1930 jyly polıaktardyń ult-azattyq kóterilisine belsene aralasqan. Sol kóterilisterdiń birinde jeti ret jaralanyp, tutqynǵa túsken. 1932 jyly naýryzda áskerı sot úkimimen aqsúıek ataǵynan aıyrylyp, 25 jylǵa Sibirge jer aýdarylǵan. Ol aıdaýdyń alǵashqy 12 jylyn Sibirde ótkizgen. Keıinnen Tobylda, Esilde turǵan. Munda ol ózi sekildi aıdaýda júrgen otandasy, belgili aqyn G.Zelınskıımen kezdesip, jaqyn aralasqan. 1841 jyly Ombydaǵy shekaralyq basqarmaǵa aýysýǵa ruqsat alǵan. 1843 jyldan bastap qazaq dalasyna dúrkin-dúrkin saparǵa shyǵatyn ekspedıtsııalar quramyna engen. Osy saparlarda kórgenderi men bilgenderin kúndeligine túsirip, Polshadaǵy týystaryna hat arqyly joldap otyrǵan. Ony, ásirese, qazaq eliniń meımandostyǵy, ádet-ǵurpy, tili, salt-sanasy, aqyndyq, sheshendik ónerleri qatty qyzyqtyrǵan. Qazaqtyń sol kezdegi tulǵalary úısin Máýke bı, aǵa sultan Qunanbaı Óskenbaıuly, sultan Baraq, aqyndar Janaq pen Orynbaı jónindegi estelik, pikirleri asa qundy. Astana, Semeı jáne Aıagóz qalalarynda ıAnýshkevıch atyndaǵy kóshe bar. 152 jyl buryn (1862-1949) belgııa jazýshysy, Nobel syılyǵynyń laýreaty METERLINK Morıs dúnıege keldi. 99 jyl buryn (1915-1982) shved kınoaktrısasy BERGMAN Ingrıd dúnıege keldi. 56 jyl buryn (1958-2009) amerıkan ánshisi, bıshi jáne ánder avtory MAIKL DJEKSON dúnıege keldi. Tarıhtaǵy eń tabysty oryndaýshylardyń biri, 15 márte Gremmı syılyǵyn jáne júzdegen basqa da syılyqtarǵa ıe bolǵan. 13 ret Gınnesstiń rekordtar kitabyna engen, álemde mıllıardqa tarta albomdarynyń kóshirmesi taratylǵan. 2009 jyly 25 maýsymda qaıtys boldy.