29 qazan. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
29 qazan. SÁRSENBІ ATAÝLY KÚNDER Túrkııa Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - Respýblıka jarııalanǵan kúni (1923). Túrkııa - Ońtústik-Shyǵys Eýropa men Ońtústik-Batys Azııada ornalasqan memleket. Soltústik-batysynda Bolgarııa, Grekııamen, soltústik-shyǵysynda Grýzııa, Armenııamen, shyǵysynda Iranmen, ońtústiginde Irak, Sırııamen, sondaı-aq soltústiginde Qara teńizben, soltústik-batysynda Mramor teńizimen, ońtústiginde Jerorta teńizimen, batysynda Egeı teńizimen shektesedi. Astanasy - Ankara qalasy. Memlekettik tili - túrik tili. Aqsha birligi - túrik lırasy.
OQIǴALAR
95 jyl buryn (1919) qazannyń 29-31-i aralyǵynda 5-Qyzyl Armııanyń bólimderi Petropavl qalasyn Kolchak áskerinen azat etý úshin «Petropavl» operatsııasyn júrgizdi. 65 jyl buryn (1949) Óskemen qalasynda Úlbi metallýrgııa zaýyty quryldy. «Qazatomónerkásip» ulttyq kompanııasynyń quramynda basty kásiporyn retinde atom stansalary úshin ıadrolyq otyn óndiredi, berıllıı, tantal, osy metaldar men olardyń qosyndylarynan ondaǵan buıym ataýlaryn shyǵarady. 22 jyl (1992) buryn Almatyda Qazaqstan nemisteriniń alǵashqy kongresi ótti. 17 jyl buryn (1997) Sofııa qalasynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń bolgar tilinde shyqqan «Ǵasyrlar toǵysynda» kitabynyń tusaýkeser rásimi boldy. 15 jyl buryn (1999) Polshanyń Prezıdenti Aleksandr Kvasnevskıdiń Qazaqstan Respýblıkasyna birinshi resmı sapary boldy. Sapar barysynda polıaktar memleketi basshysynyń resmı sapary saltanaty, sosyn birikken málimdemege qol qoıýmen aıaqtalǵan N.Nazarbaev pen A.Kvasnevskıdiń kelissózderi ótti. 14 jyl buryn (2000) 2000 jylǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Kýbogyn ıelenip, astanalyq «Jeńis» fýtbol klýby elimizdiń chempıony atandy. 7 jyl buryn (2007) Elordada Esil ózeni boıymen Aqordadan bastap Telman kenti baǵytynda jalpy aýdany 200 gektardy quraıtyn saıabaqtyń qurylysy bastaldy. 7 jyl buryn (2007) Almatyda jańa «Jeńis muragerleri alleıasynda» eskertkish tasynyń irgesin qalaý rásimi saltanatty túrde ótti. Stella ornalasqan jerde 50 jas kóshetter otyrǵyzylǵan alleıanyń ashylýy ońtústik parkte «Biz - Jeńis muragerlerimiz» atty iri halyqaralyq aktsııaǵa qatysý úshin búkil TMD jáne gıtlerge qarsy koalıtsııa memleketterinen kelgen qonaqtardyń, Uly Otan soǵysy ardagerleri men «Jasyl el» qazaqstandyq jastar ekologııalyq qozǵalysy músheleriniń qatysýymen bolyp ótti. 7 jyl (2007) buryn Qazaqstan basqarýshy partııasynyń parlamentarızm Instıtýty jumysyn bastady. Instıtýt jumys istegen jyldary 200-den astam partııalyq joba men qujat ázirlegen.
4 jyl (2010) buryn beligili tarıhshy, arheolog jáne etnograf, akademık Álkeı Marǵulannyń jeke muraǵatyn ǵalymnyń qyzy Dánel Marǵulan Pavlodar memlekettik ýnıversıtetine syıǵa tartty.
4 jyl (2010) buryn Taldyqorǵanda «Mádenı mura» prezıdenttik baǵdarlamasyn júzege asyrý aıasynda halyq aqyny Súıinbaı Aronulyna eskertkish ashyldy. Bıiktigi shamamen on metr bolatyn monýment taza qoladan quıylǵan, avtorlary - tanymal qazaqstandyq sáýletshi Qazbek Jarylǵapov pen músinshi Merlan Ázmaǵambetov. 2 jyl (2012) buryn eýrodepýtattardyń Qazaqstanǵa kelgen sapary aıasynda Astanada «Qazaqstan Respýblıkasy - Eýropalyq Odaq» parlamenttik yntymaqtastyq komıtetiniń 11-otyrysy ótti. 1 jyl (2013) buryn QR Ulttyq banki nomınaly 100 teńgelik «Bokstan álem chempıonaty. Almaty-2013» atty estelik kúmis monetasyn aınalymǵa shyǵardy. 69 jyl buryn (1945) eń alǵashqy sharıkti qalamsaptar satýǵa tústi. «Sý astynda da jazýǵa qabiletti eń alǵashqy qalamsap» atty sátti jarnamasynyń arqasynda alǵashqy kúni-aq 10 000 danasy satylǵan.
45 jyl (1969) buryn ARPANET - ǵalamtordyń paıda bolýy jobasy aıasynda jeli arqyly eki kompıýter arasynda alǵash ret málimet alysý úrdisi júzege asty.
ESІMDER
98 jyl buryn (1916-1994) Qazaqstanda boks sportynyń negizin qalaýshylardyń biri, Qazaqstannyń úsh dúrkin chempıony, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy BÓLTEKULY Shoqyr dúnıege keldi. 1946 jyly Shoqyr Bóltekuly «Spartak» qoǵamy boıynsha bokstan KSRO chempıony atanyp, qazaq jastary arasynda birinshi bolyp sport sheberi dárejesine jetken. 200 ret rıngke shyǵyp, onyń 185-inde jeńis tuǵyryna kóterilgen. 91 jyl buryn (1923) aqyn, Qazaqstannyń halyq jazýshysy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen mádenıet qyzmetkeri, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń laýreaty ÁLІMBAEV Muzafar dúnıege keldi. Pavlodar oblysynyń Sharbaqty aýdanynda týǵan. Uly Otan soǵysyna qatysqan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 1948-1986 jyldary «Pıoner» jýrnalynda, «Qazaq ádebıeti» gazetinde bólim meńgerýshisi, bas redaktordyń orynbasary, «Baldyrǵan» jýrnalynyń bas redaktory boldy. Alǵashqy jınaǵy «Qaraǵandy jyrlary» degen atpen 1952 jyly jaryq kórdi. Aqynnyń 52 kitaby shyqqan. «Qurbyma», «Lırıka», «Meniń Qazaqstanym», «Joldar - jyrlar», «Júrek lúpili», «Óshpes ot», «Óleńder men poemalar», t.b. óleń kitaptary názik lırızm men azamattyq áýenge toly. Álimbaevtyń 300-deı óleńine án jazylǵan, birneshe án kitaptary shyqqan. Aqyn qazaq balalar ádebıetin damytýǵa kóp eńbek sińirdi. «Meniń oıynshyǵym», «Otpen oınama», «Oraq-olaq», «Shynyqsań - shymyr bolarsyń», t.b. kitaptary qazaq balalar ádebıetine qosylǵan eleýli úles boldy. Álimbaev maqal-mátelderdi jınaý, zertteý, basqa halyqtar maqaldaryn qazaq tiline aýdarý jumystarymen de aınalysyp keledi: «666 maqal men mátel», «Maqal - sózdiń máıegi», «Órnekti sóz - ortaq qazyna», «Maqalnama», «Marjan sóz», «Naqyldar», «Batamen er kógerer». «Halyq - ǵajap tálimger», «Naqyldyń tórkinnamasy», t.b.jınaqtar men zertteý eńbekteri bar. Syn-zertteý salasynda «Qalam qaıraty», «Kóńil kúndeliginen», «Ómir, óner, ónerpaz», «Tolqynnan tolqyn týady», «Kóńil kúndeligi», «Kórgenderim kóńilde» eńbekteri jaryq kórdi. Álem ádebıetiniń keıbir úzdik shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdardy. Álimbaevtyń óleńderi 38 tilge aýdarylǵan. Birneshe ordendermen marapattalǵan.
90 jyl buryn (1924-2002) jazýshy, aýdarmashy MYŃJASAROVA Roza dúnıege kelgen. Aqtóbe oblysy Shalqar aýdanynyń Qara Shoqat eldi mekeninde týǵan. Aqtóbedegi muǵalimder ınstıtýtyn, Respýblıkalyq partııa mektebiniń aýdarmashylar bólimin bitirgen. Oqý-aǵartý salasynyń jaýapty qyzmetteri, Shalqar aýdandyq komsomol komıtetiniń mektep jumysy jónindegi hatshysy, Taldyqorǵan, Almaty oblystyq jáne «Semırechenskaıa pravda» gazetterinde qyzmetter atqarǵan. 1971-1973 jyldary Baılanys mınıstrliginiń merzimdi baspasózdi taratý basqarmasynyń baspasózge jazylý bólimin basqarǵan. «Qyr qyzdary», «Áıel baqyty», «Tózim sheńberi» romandarynyń, «Ómir kórinisteri» áńgimeler men povester jınaǵynyń, birneshe ocherkter kitabynyń avtory. Kórkem aýdarma salasynda qazaq tiline tárjimalaǵan birqatar roman, povesteri men áńgimeleri jaryq kórgen.
89 jyl buryn (1925-1988) pedagog, KSRO-nyń halyq muǵalimi, KSRO-nyń halyq aǵartý isiniń úzdigi, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen ashylǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń kásibı áýletter kitabynyń» birinshi betine engizilgen pedagogıkalyq áýlettiń negizin qalaýshysy NURǴALIEV Qumash dúnıege keldi. Dúnıejúzilik Otan soǵysyna qatysqan. Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Marqakól aýdanynynda týǵan. Abaı atyndaǵy Almaty pedagogıkalyq ınstıtýty (qazirgi Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıteti) bitirgen. 1946-1957 jyldary - Marqakól aýdandaǵy Sorvenka ujymdyq mektebiniń muǵalimi, dırektory. 1947 jyly - aýyldastarynyń kúshimen birge óziniń alǵashqy mektebiniń qurlysyn bastaıdy. 1955-1957 jyldary - Alekseevsk orta mektep dırektorynyń birinshi orynbasary. 1957 jyldyń tamyz aıynda Boran orta mektebiniń dırektory bolyp taǵaıyndalady, ol sol jyly qazaq tilinde oqıtyn synypty ashýǵa óziniń zor úlesin qosady. 1957-1969 jyldary - ol muǵalimder men oqýshylardyń kúshimen turǵylyqty jerdiń materıalynan bes oqý ornynyń jáne 150 oryndyq ınternattyń qurlysyn bastaıdy. 1969 jyly oqýshylardyń sany 1300 adamǵa jetedi. Ol 1957 jyldan bastap Qazaqstan Kompartııasynyń Marqakól aýdandyq komıtetiniń múshesi bolyp saılanǵan. Jaýyngerlik Qyzyl Tý, Eńbek Qyzyl Tý, Lenın, І-shi dárejeli Otan soǵysy ordenderimen, jáne eki ret Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet Gramotasymen, KSRO Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet Gramotasymen marapattalǵan. Boran aýdandaǵy orta mektepke Nurǵalıevtiń esimi berilgen (1988). 60 jyl buryn (1954) general-leıtenant, Keńes Odaǵynyń Batyry, Aýǵan soǵysyna qatysýshy AÝShEV Rýslan Sýltanuǵly dúnıege keldi. Soltústik Qazaqstan oblysy Aıyrtaý aýdanynda týǵan. S.Ordjınıkıdze atyndaǵy joǵary jalpyáskerı komandalyq ýchılışesin, Frýnze atyndaǵy áskerı akademııany bitirgen. 2001 jylǵa deıin Ingýshetııa respýblıkasynyń prezıdenti bolǵan. TMD elderi basshylary keńesiniń janyndaǵy ınternatsıonal jaýyngerler jónindegi komıtetti basqardy. Lenın, eki márte Qyzyl Juldyz ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan.
358 jyl buryn (1656-1742) aǵylshyn astronomy jáne geofızıgi, London koroldik qoǵamynyń múshesi GALLEI Edmýnd dúnıege keldi. Ol 1676-1978 jyldary aspan sferasynyń ońtústigindegi 341 juldyzdar katalogyn jarııalaǵan. 20-dan astam quıryqty juldyzdyń orbıtalyq elementterin eseptep, olardyń Kúndi aınalatyndyǵyn dáleldegen. Sóıtip ol 1682 jyly óz esimimen atalatyn perıodty Galleı quıryqty juldyzyn ashqan. 1698-1700 jyldary Ońtústik Afrıka men Ońtústik Amerıka jaǵalaýlaryna jasalǵan ekspedıtsııalardyń qortyndysy boıynsha tuńǵysh geomagnıttik kartany qurastyrǵan. 76 jyl buryn (1938) Lıberııanyń 2006 jyldan beri 24-shi prezıdenti, Nobel beıbitshilik syılyǵynyń laýreaty Elen DJONSON-SERLIF dúnıege keldi. 64 jyl buryn (1950) túrik saıasatkeri, Túrkııanyń 2007 jylǵy 28 tamyzdan bergi on birinshi prezıdenti Abdýlla GÚL dúnıege keldi.