28 sáýir. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
28 SÁÝІR, DÚI SENBІ Eńbekti qorǵaýdyń dúnıejúzilik kúni. Álemniń 100-den astam elinde atap ótiledi. Atalmysh kúndi atap ótý ıdeıasy 1989 jyly amerıkandyq jáne kanadalyq jumysshylardyń qaza tapqan jumysshylardy eske alý maqsatynda ótkizgen kúnnen (the Workers Memorial Day) bastaý alady. 2001 jyly jyldan bastap jyl saıyn atap ótiledi.
Búkilálemdik jumys oryndaryndaǵy qaýipsizdik pen densaýlyq kúni. Halyqaralyq eńbek uıymynyń (HEU) usynysymen ótkiziledi. HEU málimetteri boıynsha álemde árbir 15 sekýndta jumystaǵy jazataıym oqıǵalardan nemese kásibı aýrýlardan 1 adam qaıtys bolady, 160 adam áldeqandaı baqytsyz jaǵdaıǵa dýshar bolyp jatady eken. Al, Standarttaýdyń Halyqaralyq Uıymy (ISO) standarttaryn engizý arqyly osyndaı kezdeısoq jaıttardyń aldyn alýǵa bolady.
ESTE QALAR OQIǴALAR
14 4 jyl buryn (1870) Tashkent qalasynda qazaq baspasóziniń tuńǵyshy - «Túrkistan ýálaıaty gazeti» jaryqqa shyqty. Gazet «Túrkistan vedomostaryna» qosymsha retinde aıyna eki ret eki tilde shyǵyp turdy.
5 6 jyl buryn (1958) Soltústik Qazaqstan oblystyq televıdenıe jáne radıo habarlaryn taratý komıteti quryldy.
1 5 jyl buryn (1999) Batys Qazaqstan oblystyq fılarmonııasyna ánshi, Qazaqstannyń halyq ártisi Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtiń esimi berildi.
1 4 jyl buryn (2000) Almaty qalasynda Túrkııa kınosynyń kúnderi ótti.
9 jyl buryn (2005) QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen Kásipkerler keńesi quryldy.
8 jyl buryn (2006) Almatyda Qydyráli Bolmanov pen Qaraqat Ábildınanyń «Aınalaıyn», «Arý ǵumyr» dep atalatyn jańa lazerli kúıtabaqtarynyń tusaýkeseri boldy. Bul «Mýlen Rýj» kesheni bazasynda 2005 jyldyń qarasha aıynda qurylǵan «Arman prodakshn» dybys jazý stýdııasynyń alǵashqy jobasy. Stýdııa qazaqstandyq áıgili estrada juldyzdary men jas mýzykanttarǵa kásibı dybys jazý men saz óńdeý qyzmetin usynady.
7 jyl buryn (2007) Halyq Qaharmany, Uly Otan soǵysynyń ardageri, jazýshy Qasym Qaısenovtyń Keńsaıdaǵy zıratyna eskertkish ornatyldy.
Qasym Qaısenov (1918-2006) - partızandar qozǵalysynyń kórnekti uıymdastyrýshysy, V.Chapaev atyndaǵy dıvızııa otrıadtaryn basqarǵan, Ýkraınanyń, Moldovanyń, Rýmynııanyń, Chehoslovakııanyń jerinde kóptegen operatsııalardy ótkizdi.
Uly Otan soǵysynyń І dárejeli, Bogdan Hmelnıtskııdiń, «Eńbek Eri», «Halyk kaharmany» ordenderimen, KSRO-nyń 25 medalimen jáne qurmet gramotalarymen marapattalǵan.
Qazaq ádebıetindegi partızan soǵysy taqyrybynyń negizin qalaýshy qalamger «Jas partızan», «Ilko Vıtrıak», «Pereıaslav partızandary», «Jaý tylyndaǵy bala», «Jaý tylynda», «Partızan shaıqastary» syndy áńgimeler, ocherkter men povester jazyp qaldyrǵan.
5 jyl buryn (2009) Taraz ınnovatsııalyq-gýmanıtarlyq ýnıversıtetinde «Sherhantaný» ǵylymı-zertteý ortalyǵy ashyldy.
Ortalyqtyń mindeti jerlesimiz Sher-aǵanyń shyǵarmashylyq muralaryn zertteý jáne nasıhattaý bolyp otyr. Sherhan Murtaza qazaq jazýshylarynyń ishinde birinshi bolyp saıasat jáne qoǵam qaıratkeri Turar Rysqulov (1894-1938) týraly roman jazdy.
5 jyl buryn (2009) Qyzylorda oblysynyń Shıeli aýdanynda óndiristik qýattylyǵy jylyna 750 tonna ýrandy jer astynan shaıyp shyǵaratyn jańa «Iirkól» keniniń saltanatty ashylý rásimi ótti.
Atom energetıkasy salasyndaǵy qazaqstan men qytaı yntymaqtastyǵynyń aıasyndaǵy óndiriske engizilgen birinshi ken bolyp tabylady.
4 jyl buryn (2010) Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq banki Uly Otan soǵysyndaǵy Jeńistiń 65 jyldyq mereıtoıyna oraı nomınaly 50 teńgelik shaqany aınalymǵa shyǵardy.
Shaqanyń bet jaǵynyń joǵarǵy bóliginde Qazaqstan Respýblıkasynyń eltańbasy beınelengen. Eltańba beınesiniń oń jaǵynda «QUB» degen abbrevıatýra ornalasqan. Tómengi bóliginde shaqanyń nomınalyn bildiretin «50 TEŃGE» degen jazý bar. Nomınaldyń sol jáne oń jaǵynda ulttyq oıý-órnek elementi beınelengen. Aınaldyra memlekettik tilde «QAZAQSTAN ULTTYQ BANKІ» degen jazý jáne shyǵyńqy jıek júrgizilgen.
Shaqanyń syrt jaǵynyń ortalyq bóliginde Jeńis sımvoldarynan kompozıtsııa ornalasqan. Kompozıtsııanyń oń jáne sol jaǵynda Uly Otan soǵysyndaǵy Jeńistiń jáne shaqanyń jylyn bildiretin «1945» jáne «2010» degen sandar bederlengen. Joǵary bóliginde aınaldyra memlekettik tilde «ULY JEŃІSKE 65 JYL», tómengi bóliginde orys tilinde «65 LET VELIKOI POBEDE» degen jazý bar. Aınaldyra shyǵyńqy jıek júrgizilgen. Taralymy - 50 myń dana.
4 jyl buryn (2010) Venadaǵy «Avstrııa bankiniń» saltanat zalynda 1941-1945 jyldary Avstrııa aýmaǵynda qaza tapqan qazaqstandyq jaýyngerlerdi eske alý kitaby tanystyryldy.
Uly Otan soǵysy batyrlarynyń eren erligine arnalǵan jáne Jeńis kúnine oraı basyp shyǵarylǵan eskertkish kitapty Qazaqstannyń Avstrııadaǵy Elshiligi Soǵys saldaryn zertteý jónindegi Lıýdvıg Boltsman atyndaǵy Soǵys ınstıtýtymen jáne Avstrııanyń Qara krest uıymymen birlesip ázirledi.
Avstrııa tarapynan qoldaýǵa ıe bolǵan dıplomatııalyq mıssııanyń bastamashylyǵy boıynsha úlken izdeý-zertteý jumystary júrgizilip, sonyń nátıjesinde Avstrııa aýmaǵynda fashızmmen kúreste óz ómirlerin qıǵan 980 jerlesimizdiń aty-jóni anyqtaldy, 200-den astam zırat tabyldy, muraǵat qujattary men fotomaterıaldardyń biregeı qory jınaldy.
2010 jylǵy mamyrdyń 6-7-sinde Eske alý kitaby Astanada Qazaqstan Respýblıkasynyń Syrtqy ister mınıstrliginde resmı tanystyryldy. Kitaptyń elektrondyq nusqasy Qazaqstan elshiliginiń saıtyna - www.kazakhstan.at - ornalastyryldy.
ESІMDER
12 3 jyl buryn (1891-1962) halyq aqyny BAITÝOV Jáken dúnıege kelgen.
Qaraǵandy oblysy Shet aýdany Sharýateńeý aýylynda týǵan. Aýyl moldasynan oqyp, hat tanyǵan. Maıasar, Bolman, Tuńǵyshbaı, Jalqybaı aqyndarmen aıtysqa túsken. Jáken aqynnyń «Qoıshy men qasqyrdyń», «Aq qoı men qara qoıdyń» aıtystary, «Narshókken», «Birinshi maıǵa» óleńderi, «Sarjan-Bodyq», «Bóri batyr», «Kók jaıdaq», t.b. dastandary bar. «Sal-sal», «Abylaı», «Naýryzbaı» dastandaryn jatqa aıtyp, el ishine taratqan.
1 10 jyl buryn (1904-1974) tarıh ǵylymynyń kandıdaty, Uly Otan soǵysynyń ardageri ÁDІLGEREEV Halel Muhamedjanuly dúnıege keldi.
Batys Qazaqstan oblysynda týǵan. Qazan shyǵys pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtynyń, shymkent muǵalimder ınstıtýtynyń dekany, dırektory, kafedra meńgerýshisi, dotsenti qyzmetterin atqarǵan. Ǵalym qazaq ádebıettanýshylary men tarıhshylarynyń turpaıy sotsıalıstik ádistemelerine qarsy shyǵyp, shoqantanýdy bastaýshylardyń, S.Aspandııarov týraly alǵash qalam tartqandardyń biri boldy. Kenesary Qasymov bastaǵan qazaq halqynyń ult-azattyq qozǵalysy jóninde tarıhshy E.Bekmahanovtyń tujyrymdamasyn qoldaǵany úshin saıası qýǵynǵa ushyraǵan.
8 6 jyl buryn (1928) opera ánshisi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi BAITOǴAEV Abaı dúnıege keldi.
Qostanaı oblysynda týǵan. Máskeý qalasyndaǵy Gnesınder atyndaǵy mýzykalyq-pedagogıkalyq ınstıtýtty bitirgen. Sol jyldan Qazaq akademııalyq opera jáne balet teatrynyń solısi bolǵan. Baıtoǵaev osy teatrda qoıylǵan A.Jubanov pen L.Hamıdıdiń «Abaı», E.Rahmadıevtiń «Qamar sulý», M.Tólebaevtyń «Birjan-Sara», Ǵ.Jubanovanyń «Eńlik-Kebek», S.Muhamedjanovtyń «Aısulý», «Jumbaq qyz», V.Motsarttyń «Don Jýan», Dj.Verdıdiń «Rıgoletto» operalaryna qatysyp, basty partııalardy oryndaǵan.
6 5 jyl buryn (1949) «Almeks» holdıngi toby» AQ basqarma tóraǵasy ESENBAEV Májıt Tóleýbekuly dúnıege keldi.
Pavlodar oblysynda týǵan. Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. 1981-1989 jyldary - Qaraǵandy pedagogıkalyq ınstıtýtynyń oqytýshysy, aǵa oqytýshysy, dotsenti, kafedra meńgerýshisi, Qaraǵandy oblystyq halyq depýtattary keńesi Atqarý komıtetiniń Bas josparlaý-ekonomıkalyq basqarmasy bastyǵynyń orynbasary. 1989-1994 jyldary - Qaraǵandy oblystyq halyq depýtattary keńesiniń Atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary - Qaraǵandy qalalyq ekonomıka jónindegi komıtetiniń tóraǵasy, Qaraǵandy oblystyq ákimdigi basshysynyń orynbasary - Qaraǵandy qalalyq ekonomıka jáne qarjy komıtetiniń tóraǵasy, Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstrligi Bas salyq ınspektsııasynyń bastyǵy - Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstriniń birinshi orynbasary. 1994-1997 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik salyq komıtetiniń tóraǵasy, Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstrligi Salyq komıtetiniń tóraǵasy. 1997-1999 jyldary - Qaraǵandy oblysynyń ákimi. 1999-2002 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy mınıstri. 2002-2003 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Ekonomıka jáne saýda mınıstri, Indýstrııa jáne saýda mınıstri. 2003-2004 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Kómekshisi. 2004-2008 jyldary - Aqmola oblysynyń ákimi. 2008-2012 jyldary - QR Básekelestikti qorǵaý agenttiginiń tóraǵasy. 2012-2013 jyldary - QR Qarjy mınıstrliginiń Kedendik baqylaý komıtetiniń tóraǵasy. Qazirgi qyzmetinde 2014 jylǵy aqpannan bastap isteıdi.
«Parasat», «Qazaqstan Respýblıkasynyń tuńǵysh prezıdenti N.Nazarbaev» ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan.
59 jyl buryn (1955) QR Ulttyq qaýipsizdik komıteti tóraǵasynyń orynbasary ÁBDІQAZYMOV Qabdolkárim Rataıuly dúnıege keldi.
V.I.Lenın atyndaǵy Qaraǵandy polıtehnıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń Torǵaı, Aqtóbe oblystary boıynsha basqarmalary bastyǵynyń orynbasary, UQK Astana qalasy jáne Aqmola oblysy boıynsha departamenti bastyǵynyń birinshi orynbasary, UQK Qaraǵandy oblysy boıynsha departamentiniń bastyǵy bolyp qyzmet atqarǵan. Qazirgi qyzmetinde 2010 jyldan beri.
5 8 jyl buryn (1956) kompozıtor, Qazaqstan kompozıtorlar odaǵynyń múshesi, dırıjer, Qazaqstan mádenıetine eńbegi sińgen qaıratker, Qazaqstan Respýblıkasy oqý-aǵartý isiniń úzdigi ALPYSBAEV Álı Demegenuly dúnıege kelgen.
Almaty oblysynyń Eskeldi aýdanynda týǵan. Shymkent mádenıet ınstıtýtyn (qazirgi M.Áýezov atyndaǵy Ońtústik Qazaqstan gýmanıtarlyq ınstıtýty), Almaty konservatorııasyn (qazirgi Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservaorııasy) bitirgen. 1979-1982 jyldary Sarqant mádenı-aǵartý ýchılışesinde, 1982-1995 jyldary Taldyqorǵan qalasyndaǵy mýzykalyq ýchılışede, pedagogıkalyq ýnıversıtette oqytýshy, sondaı-aq «Altyn dán» ult aspaptar ansambliniń negizin qalap, kórkemdik jetekshisi, dırıjeri bolǵan. 1995 jyldan Almaty oblystyq fılarmonııasynyń halyq aspaptar orkestriniń dırıjeri ári kórkemdik jetekshisi, sonymen qatar Taldyqorǵan qalasyndaǵy Mádenıet saraıynyń dırektory qyzmetin atqarady. 1997 jyly - M.Tólebaev atyndaǵy aımaqtyq fılarmonııa dırektory jáne orkestrdiń bas dırıjeri. 1999 jyldan - Іlııas Jansúgirov atyndaǵy Jetisý memlekettik ýnıversıtetiniń professory. «Nur Otan» Halyqtyq demokratııalyq partııasynyń múshesi bolyp tabylady. Qazirgi kezde Taldyqorǵan qalasynyń depýtaty.
Á.Alpysbaevtyń 100-den asa áni, jeke mýzykalyq aspaptarǵa arnalǵan birneshe shyǵarmasy bar. Reseı, Qytaı, Túrkııa elderin gastroldik saparmen aralap, Polshada ótken 8- dúnıejúzilik óner festıvaline qatysqan.
Astanada ótken «Elim meniń» respýblıkalyq sazgerler konkýrsynyń úsh márte laýreaty. 2007 jyly «Elge arnaý» kúı-poemasy úshin memlekettik granttyń ıegeri atandy. 2008 jyly Bolgarııada ótken «Sofııa kóktemi - 2008» baıqaýynda oǵan «Altyn alqa» joǵary marapaty tabys etildi. Halyqtyq mýzykany nasıhattaý maqsatynda birqatar halyqaralyq forýmdar men baıqaýlarda boldy. Qurmanǵazy atyndaǵy akademııalyq orkestrge, «Otyrar sazy» orkestrine, Astana qalasynyń akademııalyq orkestrine dırıjerlik etti.
«Astana» merekelik medalimen, «Qazaqstan Respýblıkasy táýelsizdigine 10 jyl», Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasyna 10 jyl» medalderimen marapattalǵan, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń alǵys hatynyń ıegeri.
5 5 jyl buryn (1959) Qazaqstan Respýblıkasynyń syrtqy ister mınıstri YDYRYSOV Erlan Ábilfaıyzuly dúnıege keldi.
Qaraǵandy oblysynda týǵan. Máskeý memlekettik halyqaralyq qatynastar ınstıtýtyn, KSRO Syrtqy ister mınıstrligi Dıplomatııalyq akademııasyn bitirgen. Qazaq KSR Syrtqy ister mınıstrligi konsýldyq bóliminiń ekinshi hatshysy, mınıstrdiń kómekshisi, bólim meńgerýshisi, halyqaralyq ekonomıkalyq qatynastar jónindegi keńesshi qyzmetterin atqarǵan. 1995-1996 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrliginiń basqarma bastyǵy, Erekshe tapsyrmalar jónindegi elshisi. 1996-1997 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń kómekshisi. 1997-1998 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstriniń birinshi orynbasary, syrtqy ister vıtse-mınıstri - 1-shi departament dırektory. 1998-1999 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy syrtqy ister birinshi orynbasary. 1999-2002 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy syrtqy ister mınıstri, mınıstrdiń birinshi orynbasary. 2002-2007 jyldary Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulybrıtanııa jáne Soltústik Irlandııa Qurama Koroldigindegi Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi, Qazaqstan Respýblıkasynyń Shved Koroldigindegi, Norvegııa Koroldigindegi, Irlandııa Respýblıkasyndaǵy Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi mindetin qosa atqarýshy qyzmetin atqarǵan. 2007-2012 jyldary QR-nyń Brazılııa Federatıvtik Respýblıksyndaǵy tótenshe jáne Ókiletti elshisi. Qazirgi qyzmetinde 2012 jylǵy qyrkúıekten beri, 2014 jylǵy sáýirde qaıta taǵaıyndaldy.
«ZQurmet», «Parasat» ordenderimen, «Astana» (1998), «Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigine 10 jyl» (2001), «Qazaqstan Konstıtýtsııasyna 10 jyl» (2005), «Qazaqstan Parlamentine 10 jyl» (2006), «Astananyń 10 jyldyǵy» (2008) medaldarymen marapattalǵan.
4 9 jyl buryn (1965) Jambyl oblysy boıynsha kedendik baqylaý departamentiniń bastyǵy KOChÝBEI Aleksandr Petrovıch dúnıege keldi.
Aqmola oblysy Ereımentaý aýdanynda týǵan. Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetin, Qazaq gýmanıtarlyq zań ýnıversıtetin bitirgen.
Tselına aımaqtyq kedeninde, Aqmola oblysy boıynsha bas kedendik baqylaý basqarmasynda, «Astana-jańa qala» kedeninde, Qazaqstan Respýblıkasynyń Qarjy Mınıstrliginiń kedendi baqylaý komıtetinde ınspektorlyq jáne jetekshilik qyzmetter atqarǵan. Aqtóbe oblsy boıynsha keden departamentiniń bastyǵy boldy.
«Keden organdaryndaǵy ozat qyzmeti úshin» 2-shi jáne 3-shi dárejedegi tós belgilerimen, «Keden qyzmetiniń eńbek sińirgen qyzmetkeri» qurmet belgisimen marapattalǵan.