26 maýsym. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
26 maýsym, SEISENBІ Nashaqorlyq pen esirtkiniń zańsyz aınalymymen halyqaralyq kúres kúni. 1987 jyly qabyldanǵan BUU Bas Assambleıasynyń sheshimi boıynsha ótkizilip keledi. Birikken Ulttar Uıymynyń azaptaý qurbandaryna qoldaý kórsetýdiń halyqaralyq kúni. 1997 jylǵy maýsymnyń 26-da azaptaý jáne basqa da adamshylyqqa jat jazalaý túrlerine qarsy Konventsııa kúshine endi. Ońtústik Afrıkanyń bostandyq úshin kúres kúni. 1960 jyldan beri Gvıneıanyń Konakrı qalasynda 1960 jylǵy 11-15 sáýir aralyǵynda ótken Azııa jáne Afrıka elderi halyqtarynyń birliginiń ІІ konferentsııasynyń sheshimimen atalyp ótiledi. ESTE QALAR OQIǴALAR 22 jyl buryn (1992) «Qazaqstan Respýblıkasynyń Halyqaralyq qarjy qoryna, Halyqaralyq qaıta qurý jáne damý bankine, Halyqaralyq qarjy korporatsııasyna jáne Halyqaralyq damý assotsıatsııasyna músheligi týraly» Zań qabyldandy. 22 jyl buryn (1992) «Qazaqstan» gazetiniń aǵylshyn tilindegi birinshi sany jaryq kórdi. Bas redaktory - Nurmahan Orazbekov. 18 jyl buryn (1996) Qazaqstannyń halyq jazýshysy, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń, Dj. Nerý atyndaǵy syılyqtyń laýreaty Ánýar Álimjanovtyń Almaty qalasynda turǵan úıine eskertkish taqta ornatyldy. 18 jyl buryn (1996) Tegranda Iran radıosynyń Qazaq redaktsııasy resmı túrde jumys isteı bastady. 18 jyl buryn (1996) QR Prezıdenti N.Á.Nazarbaev «QR Ulttyq qaýipsizdigi týraly» Zańǵa qol qoıdy. 8 jyl buryn (2006) Sultanmahmut Toraıǵyrov atyndaǵy Pavlodar memlekettik ýnıversıteti germandyq «Nıbelýngtar týraly jyr» epıkalyq týyndysyn qazaq tilinde basyp shyǵardy. Kitap 2004 jyldan beri ýnıversıtet qolǵa alǵan «Dala danalary» jobasy aıasynda jaryq kórdi. Ýnıversıtet ǵalymdary esimderi dala halyqtarynyń tarıhynda saqtalǵan ataqty kóshpeliler týraly qujattar men ańyz-jyrlardy jınaýmen aınalysady. Ejelgi germandyq «Nıbelýngtar týraly jyr» ańyzynyń keıipkerleriniń biri - ejelgi túrki mádenıetiniń ókili, ǵundardyń kóshbasshysy Attıla. Ǵun kóshbasshysynyń ómiri men qazasy týraly baıan etetin bul jyrda ejelgi túrki taıpalarynyń ádet-ǵuryptary, dinı rásimderi, salt-dástúrleri jarqyn kórsetilgen. Ortaǵasyrlyq eposty nemis tilinen qazaq tiline Sultanmahmut Toraıǵyrov atyndaǵy Pavlodar memlekettik ýnıversıtetiniń professory Aıjan Qalıeva men mádenıetaralyq kommýnıkatsııalar ǵylymı-tájirıbelik ortalyǵynyń ǵylymı qyzmetkeri Habdyhalel Maǵzumov aýdaryp shyqty. 5 jyl buryn (2009) Taldyqorǵanda «Ardager» klýbynyń jańa ǵımaratynyń tusaýkeser rásimi ótti. Klýb Uly Otan soǵysy jáne eńbek ardagerleri úshin qurylǵan. «Ardager» óziniń birinshi kúngi qyzmetinen bastap jastardy áskerı-patrıottyq sezimge tárbıeleýge atsalysyp keledi, áskerı oqıǵalar merekelerine, oqý oryndaryndaǵy kezdesýlerge arnalǵan sharalardy ótkizedi. 4 jyl buryn (2010) «Qazaqstannyń memlekettik nagradalary» serııasymen «Qurmet» ordeniniń belgisi» estelik monetasy aınalymǵa shyqty.
3 jyl buryn (2011) Reseıdiń Omby qalasynda Qajymuqan Muńaıtpasovtyń (1871-1948) týǵanyna 140 jyl tolýyna oraı «Móldir» qazaq mádenıetiniń aımaqtyq sibir ortalyǵynyń uıymdastyrýymen «Toı-dýman» merekelik sharasy boldy. Onda qazaq kúresinen jarystar, aqyndar aıtysy, toǵyzqumalaqtan saıys, ulttyq oıyndardyń tusaýkeseri ótti. Túrli qolóner sheberleriniń kórmesi boldy. Shara sońynda Omby oblysyndaǵy qazaq halqynyń ujymdary kontsert qoıdy.
3 jyl buryn (2011) Qazaqstan astanasynda Jýrnalıster alleıasy ashyldy. Ol Beıbitshilik jáne kelisim saraıy janyndaǵy saıabaqta ornalasqan.
2 jyl buryn (2012) QR Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń Aqparat jáne muraǵattar komıteti Astanada «Solaı bolǵan» jáne «Byl slýchaı» atty jýrnalıstik estelikter kitaptary serııasynyń tusaýyn kesti. Bul «Qazaqstandyq jýrnalısterdiń estelikterinen» serııasyndaǵy alǵashqy ujymdyq jınaq. Onda qazaqstandyq qalamgerlerdiń kásibı shyǵarmashylyq jolynan alynǵan erekshe oqıǵalar baıandalǵan. Basylym Baılanys jáne aqparat qyzmetkerleriniń kúnine arnaldy. Jınaqtardy QR bas redaktorlary klýbynyń ókilderi - belgili jýrnalıster qurastyrdy.
1 jyl buryn (2013) áıgili Euronews aqparattyq arnasy óziniń «Le mag» telejýrnalynda «Astana Opera» memlekettik opera jáne balet teatrynyń ashylýy jáne onda «Birjan-Sara» operasynyń tusaýkeseri ótkendigi týraly sıýjet kórsetti. Onda «Astana Opera» teatry qazirdiń ózinde álemniń eń úzdik óner ordalarymen - La Scala, San Carlo jáne Úlken teatrmen salystyrylyp otyr», delingen.
ESІMDER 108 jyl buryn (1906-1980) hımık-organık, hımııa ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri ShOMBALOV Taıyr Kókeshuly dúnıege keldi. Batys Qazaqstan oblysy Kaztalov aýdanynda týǵan. Máskeý aýyl sharýashylyǵy akademııasyn bitirgen. 1933-1934 jyldary - Almaty zootehnıkalyq-mal dárigerlik ınstıtýtynyń oqytýshysy. 1934-1979 jyldary Qazaq memlekettik ýnıversıteti organıkalyq hımııa kafedrasynyń dotsenti, meńgerýshisi, tabıǵı qosylystar hımııasy kafedrasynyń meńgerýshisi. Negizgi ǵylymı eńbekteri tabıǵı qosylystar hımııasyna arnalǵan. Ol organıkalyq hımııada jańa ǵylymı baǵyt - ósimdikter hımııasyn qalyptastyrǵan. Qazaqstannyń 300-den astam ósimdiginiń polıfenoldyq quramyn zerttep, kóptegen bıologııalyq aktıvti zattar, jańa emdik dáriler alǵan jáne olardy medıtsınaǵa engizgen. Ǵalymnyń 10 avtorlyq kýáligi bar. 108 jyl buryn (1906-1983) geolog, geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń doktory, Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen geolog-barlaýshysy, Qazaq KSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty BESPALOV Venıamın Fedorovıch dúnıege keldi. Reseıdiń Syzran qalasynda týǵan. Qazaq ken-metallýrgııa ınstıtýtyn bitirgen. Uly Otan soǵysyna qatysqan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń jáne Qazaq polıtehnıka ınstıtýtynyń dotsenti, Qazaq KSR-i Ǵylym akademııasynyń Geologııa ǵylymdary ınstıtýty tektonıka sektorynyń meńgerýshisi qyzmetin atqarǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri aımaqtyq geologııa men tektonıka máselelerine arnalǵan. Qazaqstannyń kóptegen taý-ken aımaqtarynyń, kórshi respýblıkalardyń geologııalyq kartalarynyń avtory jáne redaktory bolǵan. Eńbek Qyzyl Tý ordenimen jáne medaldarmen marapattalǵan. 90 jyl buryn (1924-2010) geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Aqtóbe qalasynyń qurmetti azamaty DALЬıAN Ivan Borısovıch dúnıege keldi. Ýkraınada týǵan. A.Gorkıı atyndaǵy Perm memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 1953 jyldan «Aqtóbe munaı-gaz geologııa» birlestigi Aqtóbe munaı men gaz geologııalyq barlaý ekspedıtsııasynyń bólim bastyǵy bolyp istegen. 1964 jyldan «Aqtóbe munaı barlaý» tresiniń bólim bastyǵy, «Dúnıe» ýnıversıtetiniń kafedra meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. Ǵalymnyń negizgi ǵylymı eńbekteri munaı men gaz geologııasy, Kaspıı mańy oıpatynyń munaılylyǵy men gazdylyǵyn anyqtaýǵa arnalǵan. Ol Aqjar, Jańajol, Keńqııaq, Bozoı, Qojasaı gaz kenderin ashýshylardyń biri. I.Dalıannyń 230-dan astam ǵylymı eńbegi, onyń ishinde 4 monografııasy jaryq kórgen. «Qurmet» belgisi ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 88 jyl buryn (1926) Qazaqstannyń halyq muǵalimi, KSRO-nyń jáne Qazaqstannyń bilim berý isiniń úzdigi, Kókshetaý qalasynyń qurmetti azamaty BALAHMETOV Qojahmet Balahmetuly dúnıege keldi. Soltústik Qazaqstan oblysy Aıyrtaý aýdanynda týǵan. Semeı pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. 1960-1968 jyldary - Kókshetaý oblystyq partııa komıteti mektep bóliminiń meńgerýshisi, qalalyq partııa komıtetiniń hatshysy, ekinshi hatshysy, oblystyq partııa komıteti úgit jáne nasıhat bóliminiń meńgerýshisi. 1968-1970 jyldary - Kókshetaý oblystyq halyqqa bilim berý bóliminiń meńgerýshisi. 1970-1974 jyldary - Qazaqstan Kompartııasy OK-iniń ǵylym jáne oqý oryndary bólimi meńgerýshisiniń orynbasary. 1974-1987 jyldary - Qazaq KSR-iniń Bilim mınıstri. 1988-1998 jyldary - Lenın atyndaǵy Keńestik balalar qory Qazaq respýblıkalyq bólimshesiniń (1992 jyldan bastap Qazaqstan balalar qory) basqarma tóraǵasynyń birinshi orynbasary, tóraǵasy. 1999-2000 jyldary - Halyqaralyq balalar qorlary qaýymdastyǵynyń vıtse-prezıdenti. 1998 jyldan bastap Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy Kókshetaý ýnıversıteti rektorynyń keńesshisi bolǵan. «Parasat», úsh márte Eńbek Qyzyl Tý ordenderimen, Y.Altynsarın, N.Krýpskaıa, K.Ýshınskıı atyndaǵy medaldarmen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 84 jyl buryn (1930-2010) Zań ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen zańgeri, prokýratýra qyzmetkeri SAPARǴALIEV Ǵaırat Saparǵalıuly dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysynda týǵan. Saratov zań ınstıtýtyn bitirgen. 1956-1992 jyldary - Qazaq KSR Ǵylym akademııasynyń qoǵamdyq ǵylymdar bólimshesiniń kishi ǵylymı qyzmetkeri, ǵylymı hatshysy, Fılosofııa jáne quqyq ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, bólim meńgerýshisi. 1992-1994 jyldary - Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýty zań fakýltetiniń dekany. 1995-2008 jyldary - Qazaq gýmanıtarlyq zań ýnıversıteti Memleket jáne quqyq ınstıtýtynyń dırektory qyzmetterin atqarǵan. Ǵaırat Saparǵalıev 1978 jylǵy Qazaq KSR Konstıtýtsııanyń, 1993 jáne 1995 jylǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııalardyń jobalaryn jasaýshylardyń biri, Qazaqstan Respýblıkasynyń kóptegen mańyzdy zańdaryn jazýǵa qatysqan. 2007 jylǵy 18 mamyrda Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentimen qabyldanǵan «1995 jylǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasyna ózgertýler jáne tolyqtyrýlar engizý týraly» zań jobasyn daıyndaý jumys tobynyń múshesi. 6 zań ǵylymdarynyń doktory men 40 astam zań ǵylymdarynyń kandıdatyn daıyndaǵan. 450-den asa ǵylymı eńbekterdiń avtory. «Qurmet» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 83 jyl buryn (1931) toqyma sýretshisi, Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń laýreaty ıAREMA Irına Zınovevna dúnıege keldi. Ýkraınanyń Lvov oblysynda týǵan. Lvov Memlekettik qoldanbaly jáne dekoratıvtik óner ınstıtýtyn bitirgen. Samarqand jibek-mata fabrıkasynda, Almaty qalasyndaǵy Qazaqstan Jergilikti ónerkásip mınıstrligi janyndaǵy eksperımentaldy ınstıtýtynda eńbek etken. Ol shyǵys taqyrybyna arnalǵan «Eski Samarqand», «Álisher Naýaı», «Regıstan» atty gobelender toptamasynyń, Qazaqstandaǵy jartastarǵa salynǵan sýretter jelisi boıynsha salynǵan «Alataý», «Ejelgi ańshylyq», t.b. sýretterdiń, sondaı-aq tabıǵat kórinisterine, ındýstrııaǵa arnalǵan kóptegen óner týyndylarynyń avtory. 80 jyl buryn (1934) mılıtsııa general-maıory, ishki ister salasynyń eńbek sińirgen qyzmetkeri ISABAEV Ábdiqaıym Nurqauly dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Raıymbek aýdanynda týǵan. Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtyn, KSRO Іshki ister mınıstrligi akademııasyn bitirgen. 1960-1985 jyldary - Almaty oblystyq ishki ister basqarmasynda, oblystyq eńbekpen tárbıeleý mekemesinde jaýapty qyzmetter atqarǵan. 1985-1989 jyldary - Semeı oblystyq ishki ister basqamrasynyń bastyǵy. 1989-1992 jyldary Qazaq KSR Іshki ister mınıstriniń orynbasary bolǵan. 1992 jyly zeınet demalysyna shyqqan. «Qyzyl Juldyz» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 78 jyl buryn (1936-2007) ǵalym, tehnıka ǵylymynyń doktory, Qazaqstan Respýblıkasy Mıneraldy resýrstar akademııasynyń korrespondent-múshesi, Qaraǵandy qalasynyń Qurmetti azamaty, Qazaqstan ónerkásibine eńbek sińirgen qyzmetker, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń ıegeri MUQANOV Dymkesh dúnıege keldi. Qaraǵandy oblysy Telman (qazirgi Buqar jyraý) aýdanynda týǵan. Lenıngrad (Sankt-Peterbýrg) elektrotehnıka ınstıtýtyn bitirgen. 1971-1980 jyldary - Búkilodaqtyq avtomatıka ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda dırektor, 1980-1992 jyldary «Chermetavtomatıka» ǵylymı-óndiristik birlestiginde bas dırektor, 1992-1999 jyldary «Kazchermetavtomatıka» AQ-nyń dırektory, 1999 jyldan Qazaqstan Respýblıkasy Shıkizatty keshendi óńdeý ulttyq ortalyǵynda dırektordyń orynbasary qyzmetterin atqarǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri qara metallýrgııa máselelerine arnalǵan. 200-den asa ǵylymı eńbektiń avtory. 40-qa jýyq avtorlyq kýálik pen patenttiń ıegeri. «Halyqtar dostyǵy» ordenimen marapattalǵan. 68 jyl buryn (1946) hımııa ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasy Joǵary mektep ǵylym akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń jáne Qanysh Sátbaev atyndaǵy syılyqtyń laýreaty MANSUROV Zulhaıyr Aımuhametuly dúnıege keldi. Almaty oblysy Sarqand qalasynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 1968-2001 jyldary osy ýnıversıtette ǵylymı-zertteý jumystarymen aınalysyp, túrli basshylyq qyzmetter atqarǵan. 2001 jyldan ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń birinshi prorektory bolǵan. Sonymen qatar QazUÝ janyndaǵy doktorlyq dıssertatsııa qorǵaý dıssertatsııalyq keńesiniń tóraǵasy. Ǵalymnyń 250 ǵylymı eńbegi, onyń ishinde 3 monografııasy, 3 oqý quraly jáne 20 avtorlyq kýáligi bar. 21 ǵylym kandıdatyn jáne 3 doktoryn daıarlaǵan. Ǵylymı jumystarynyń negizgi baǵyty kómirsýtekter janýynyń kınetıkasy men mehanızmin, sýyq jáne kúıe túzgish jalyndardyń qurylymyn, kómirsýtektiń túzilýi men onyń qoldanbaly aspektilerin zertteýge arnalǵan. Ol tabıǵı mıneraldy jáne ósimdik shıkizattaryn aýyspaly metall qatysynda kómirtektendirý arqyly nano-ólshemdi talshyqty kómirtegin alyp, onyń morfologııasy men qurylymyn tereń zerttedi jáne olardy sorbent, katalızator túrinde qoldanýdy engizdi. Sonymen qatar munaımen lastanǵan topyraqty termıkalyq ádispen óńdeý úshin arnaıy qondyrǵy qurastyrdy. Osy qondyrǵy arqyly munaıdy topyraqtan bólip alý jáne munaımen lastanǵan topyraqty jol qurylysynda sýyq asfaltty beton daıyndaý úshin qoldaný ádisterin usyndy. «Eurasian Chemico-Technological Journal» jáne «Janý jáne Plazmohımııa» jýrnaldarynyń bas redaktory, «Joǵary bilim berýdegi aqparattyq tehnologııalar» jýrnaly bas redaktorynyń orynbasary, «Jarylys jáne janý fızıkasy» (Reseı) jýrnaly redaktsııalyq keńesiniń múshesi, «Qazaqstan ǵylymdarynyń jańalyqtary», «QazUÝ jarshysy» (hımııa serııasy), t.b. jýrnaldar redaktsııalyq alqasynyń múshesi. «Qurmet» ordenimen, RF Joǵary mektep ǵylym akademııasynyń medalimen marapattalǵan. 64 jyl buryn (1950) ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, Halyqaralyq Ekologııa, adam jáne tabıǵat qaýipsizdigi ǵylymdary akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan Respýblıkasy áleýmettik ǵylymdar akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan Respýblıkasy ınjenerlik akademııasynyń korrespondent-múshesi, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik basqarý akademııasynyń qurmetti professory SERІKBAEV Amanqul Serikbaıuly dúnıege keldi. Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Ordabasy aýdanynda týǵan. P.Lýmýmba atyndaǵy Halyqtar dostyǵy ýnıversıtetin bitirgen. Qazaq KSR Ǵylym akademııasy fızıka-matematıka ǵylymdary bóliminiń ǵylymı hatshysy, Qazaq KSR Ǵylym akademııasy alqasy bas ǵylymı hatshysynyń orynbasary, Qazaqstan Kompartııasy OK ıdeologııa bólimi meńgerýshisiniń orynbasary, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti apparaty men Mınıstrler kabıneti ǵylym jáne jańa tehnologııalar jónindegi bóliminiń meńgerýshisi, Qazaqstan Respýblıkasynyń ǵylym men tehnıka jónindegi joǵary konsýltatıvtik keńesi tóraǵasynyń orynbasary, Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti ákimshiligi ishki saıasat bólimi sektorynyń meńgerýshisi, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik qyzmet akademııasynyń rektory, Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlamenti apparaty aqparattyq-taldaý ortalyǵy meńgerýshisiniń orynbasary, Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlamenti Májilisiniń apparaty aqparattyq-taldaý ortalyǵynyń meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. 2007 jyldan - «Nur Otan» HDP Parlamentarızm ınstıtýty dırektorynyń orynbasary. Ol memlekettik basqarý jáne memlekettik qyzmet salasyndaǵy túrli máselelerge arnalǵan 50-den asa ǵylymı eńbekterdiń avtory. 200-den asa ǵylymı, aqparattyq jáne oqý-ádistemelik eńbekteri jaryq kórdi. «Eren eńbegi úshin», «Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 10 jyldyǵy» medaldarymen marapattalǵan. 190 jyl buryn (1824-1907) aǵylshynnyń asa kórnekti fızıgi, termodınamıkanyń negizin qalaýshylardyń biri TOMSON Ýılıam dúnıege keldi. Ol 1892 jyly ǵylymǵa sińirgen eńbegi úshin lord Kelvın laýazymyna ıe boldy.