25 tamyz. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
25 tamyz, DÚISENBІ
Shyǵys Ýrýgvaı Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni (1825). Ýrýgvaı - Ońtústik Amerıka qurlyǵy ortalyq bóliginiń shyǵysynda ornalasqan memleket. Soltústigi jáne shyǵysynda Brazılııamen, batysynda Argentınamen, shyǵysy men ońtústiginde Atlant muhıtymen shektesedi. Astanasy - Montevıdeo qalasy. Memlekettik tili - ıspan tili. Aqsha birligi - ýrýgvaı pesosy. Paragvaıdyń Konstıtýtsııa kúni. Paragvaı - Ońtústik Amerıkada ornalasqan memleket. Soltústigi men soltústik-batysynda Bolıvııamen, shyǵysynda Brazılııamen, ońtústigi men ońtústik-batysynda Argentınamen shektesedi. Astanasy - Asýnson qalasy. Memlekettik tili - ıspan tili. Aqsha birligi - gýaranı. Brazılııa soldattarynyń kúni. Brazılııa armııasynyń bas qolbasshysy, marshal Lýıs Alves de Lıma e Sılvanyń týǵan kúnine oraı jyl saıyn atap ótiledi.
ESTE QALAR OQIǴALAR 9 jyl buryn (2005) Almatyda Qazaqstan energetıkteriniń alǵashqy keńesi bolyp ótti. Oǵan Qazaqstannyń barlyq óńirinen kelgen ónerkásiptik kásiporyndardyń 100-den astam ókilderi, jaqyn jáne alys shetelderden kelgen energetıkalyq jabdyqtardy shyǵaratyn kásiporyndar basshylary, sondaı-aq elimizdiń birqatar mınıstrleri qatysty. 9 jyl buryn (2005) Almatyda «Jeti Jarǵy» baspasy Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń 10 jyldyq mereıtoıyna oraılastyrǵan zańnamalyq aktiler jınaǵyn jáne Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń kádesyı jıyntyǵyn basyp shyǵardy. Zańnama aktiler jınaǵynyń qurastyrýshysy - belgili ǵalym, Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Ǵylym Akademııasynyń akademıgi Ǵaırat Saparǵalıev. Jınaq qazaq jáne orys tilinde jaryq kórdi, onyń taralymy - 2500 dana. Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń kádesyı jıyntyǵy qazaq jáne orys tilindegi kishkentaı kitapshadan turady, onyń taralymy - 2000 dana. Kádesyı jıyntyǵyna qazaq, orys jáne aǵylshyn tilindegi kitaptar kiredi, 1000 dana. «Jeti Jarǵy» baspahanasy zań ádebıetterin basyp shyǵarady. Onyń qyzmetiniń negizgi baǵyty - jańadan qabyldanǵan zańdardy, tolyqtyrýlar men ózgertýlerdi, buryn shyqqan zańnama aktilerine tolyqtyrýlardy jedel túrde shyǵarý jáne zańgerlerdiń praktıkalyq qyzmetinde qoldanylatyn normatıvtik-quqyqtyq aktiler jınaǵyn daıyndaý. 2002 jyly baspahana Frantsııa ónerkásibin qoldaıtyn qaýymdastyqtyń Altyn medalimen marapattaldy. 5 jyl buryn (2009) Astanada «Nur Otan» halyqtyq-demokratııalyq partııasynyń ortalyq apparatynda Qazaqstan áıelderi uıymdarynyń forýmy ótti. Atalmysh sharaǵa Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstri, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janyndaǵy Áıelder isi jáne otbasylyq-demografııalyq saıasat jónindegi ulttyq komıssııanyń tóraıymy Gúlshara Ábdihalyqova, sondaı-aq Parlament depýtattary, mádenıet, óner salasynyń maıtalmandary, áıelder uıymdarynyń ókilderi qatysty. «Nur Otan» partııasy men Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janyndaǵy Áıelder isi jáne otbasylyq-demografııalyq saıasat jónindegi ulttyq komıssııasy arasyndaǵy yntymaqtastyq jónindegi Memorandýmǵa qol qoıylyp, Qazaqstan áıelderi uıymdarynyń alıansyn qurý jónindegi qarar qabyldandy. 17 jyl buryn (1997) Túrkııanyń Іzmir qalasynda Túrki halyqtary Assambleıasynyń IV quryltaıy ótti. ESІMDER 96 jyl buryn (1918-1974) aqyn, ádebıet zertteýshisi JARMAǴAMBETOV Qaınekeı dúnıege keldi. Qostanaı oblysy Jangeldın aýdany Shıeli aýylynda týǵan. Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. 1941-1948 jyldary - Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq komıtetiniń nusqaýshysy, Qazaqstan Lenınshil kommýnıstik jastar odaǵy Ortalyq komıtetiniń hatshysy. 1948-1958 jyldary - Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtynyń aǵa oqytýshysy, dırektordyń orynbasary. 1958-1964 jyldary - «Juldyz», «Ara», «Shmel» jýrnaldarynyń bas redaktory, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń jaýapty hatshysy, ádebı keńesshisi. 1964 jyldan shyǵarmashylyq jumysta bolǵan. Aqyn qazaq poezııasyndaǵy ballada janrynyń damýyna eleýli úles qosqan. «Zaman bizdiki», «Adam týraly ańyz», «Balladalar», «Syrly tal», «Shyńdaǵy shamshyraq» jyr jınaqtarynyń, Á.Qashaýbaev ómiri týraly «Ánshi-azamat» povesiniń avtory. Kórkem aýdarma salasynda I.Shıller, A.Barto, B.Ershov shyǵarmalaryn qazaq tiline tárjimalaǵan. 3 márte «Qurmet belgisi» ordenimen marapattalǵan. 95 jyl buryn (1919-1987) jazýshy, Qazaq KSR-niń eńbek sińirgen mádenıet qaıratkeri MATsKEVICh Oleg dúnıege keldi. Reseıdiń Kalýga qalasynda týǵan. 1937 jyly Qazaqstanǵa qonys aýdarǵan. Almaty joǵary partııa mektebin bitirgen. «Pıoner Kazahstana», «Lenınskaıa smena» jáne «Kazahstanskaıa pravda» gazetterinde qyzmet atqarǵan. 1952 jyly natýralıst-jazýshy M.Zverevpen birigip, alǵashqy «Golýbaıa peşera» kitabyn jazǵan. 1959-1966 jyldary Almaty men Máskeýde shyqqan «Dorogı ı vstrechı», «Ognı Kazahstana», «Serdtse kamennyh gor», «Mangyshlak - polýostrov sokrovış», «Doroga cherez stoletııa» jáne taǵy basqa kitaptary bar. 1968-1985 jyldary «Pýt v straný Semı rek», «Stranıtsa jıznı generala Lýkacha», «Samye svetlye nochı», «Vechno jıvye rodnıkı», «Jajda otkrytıı», «Avtograf na pamıat», «Trı tsveta radýgı», «Rozy chernyh gor», taǵy basqa prozalyq kitaptary shyqqan. Birneshe medaldarmen jáne Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 91 jyl buryn (1923-1978) fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, professor, Uly Otan soǵysynyń ardageri AMANOV Tóleýbaı Ydyrysuly dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysynda týǵan. Semeı pedagogıkalyq ınstıtýtyn, KSRO Ǵylym akademııasy V.Steklov atyndaǵy matematıka ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen. 1953-1963 jyldary - Semeı pedagogıkalyq ınstıtýtynyń prorektory jáne joǵary matematıka kafedrasynyń meńgerýshisi. 1969-1970 jyldary - Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń Matematıka jáne mehanıka ınstıtýty dırektorynyń orynbasary jáne Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń kafedra meńgerýshisi. 1970 jyldan matematıka jáne mehanıka ınstıtýtynyń dırektory qyzmetin atqarǵan. Ǵylymı-zertteý eńbekterinde fýnktsıonaldyq klastardy ishtestirý teorııasy jáne onyń qoldanylatyn máseleleri qarastyrylǵan. Doktorlyq dıssertatsııasynda fýnktsııalardyń SB klasynyń tuıyq teorııasyn quryp, keıin sol klasqa baılanysty máseleler týraly monografııa jazǵan. Amanovtyń jetekshiligimen 10 ǵylym kandıdaty daıyndaldy. 50-den astam ǵylymı eńbektiń avtory. Semeı qalasynyń ortalyq kósheleriniń biri jáne ondaǵy №16 mektep, týǵan aýylyndaǵy orta mektep jáne bir kóshe Amanov atymen atalady. 76 jyl buryn (1938-1996) belgili jýrnalıst, jazýshy, respýblıkalyq buqaralyq aqparat quraldaryn uıymdastyrýshy ÁÝBÁKІROV Maqsutjan Qozybaıuly dúnıege keldi. Soltústik Qazaqstan oblysynyń Aqjar aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. Almaty oblystyq «Jetisý» gazetinde, Qazaqstan teledıdar jáne radıohabarlar jónindegi memlekettik komıtetinde «Qurdastar» baǵdarlamasynyń bas redaktory, komıtet tóraǵasynyń birinshi orynbasary, Qazaqstan Kompartııasy ortalyq komıtetinde istegen. 1994-1996 jyldary «Qazaqstan» baspasynyń bas redaktory qyzmetin atqarǵan. Ol «Óner» jáne «Qarjy-qarajat» baspalaryn uıymdastyryp, basqarýshylyq qyzmette bolǵan. Kitap shyǵarý isinde 10 jyldaı eńbek etken jáne kıno ónerine de mol úles qosqan. 60 jyl buryn (1954) sýretshi, Qazaqstan Sýretshiler odaǵynyń múshesi ILıAEV Sultan Ǵanıuly dúnıege keldi. Shymkent qalasynda týǵan. Shymkent pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. Qylqalam sheberiniń «Baq», «Januıa», «Keshki saryn», t.b. týyndylary, «Meniń aýylym» gobelenái bar. 130 jyl buryn (1884-1964) ıtalıandyq organshy, kompozıtor FERRARI-TREKATE Lýıdjı dúnıege keldi. Parma konservatorııasyn bitirgen. 1914 jyldan Rımını mýzykalyq mektebine basshylyq jasaǵan. 1929-1955 jyldary Parma konservatorııasynyń dırektory bolǵan. kompozıtordyń 13 operasy, onyń ishinde La Skala teatrynda qoıylǵan «Gırlıno», «Korol-aıý» operalary bar. 89 jyl buryn (1925) jazýshy, dramatýrg, Uly Otan soǵysyna qatysýshy ISABAI Qalmuqan dúnıege keldi. Pavlodar oblysyndaǵy Baıanaýylda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (qazirgi ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti. 1955-1985 jyldary «Sotsıalıstik Qazaqstan» gazetinde ádebı qyzmetker, «Juldyz» jýrnalynyń bólim meńgerýshisi, Qazaqstan jazýshylar odaǵy janyndaǵy ádebıetti nasıhattaý bıýrosynyń dırektory qyzmetterin atqarǵan. 1985 jyldan bastap shyǵarmashylyq jumyspen aınalysady. Alǵashqy áńgimeler jınaǵy «Baıan» atty áńgimesi 1959 jyly jaryq kórdi. Budan soń «Ajal qursaýynda», «Jumbaq úı», «Betpe-bet», «Sońǵy táýlik» povest, áńgime, ocherkter jınaqtary, «Cunqar samǵaýy», «Aıqyz», «Joldas komendant», «Kógildir qazyna», «Sert», «Arna» t.b. romandary basyldy. Qyzyl Juldyz, Eńbek Qyzyl Tý, І dárejeli Otan soǵysy, Qurmet ordenderimen, jáne kóptegen medaldarmen marapattalǵan. 84 jyl buryn (1930-1992) geolog-ǵalym, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri LIMANOV Esenǵalı dúnıege keldi. Soltústik Qazaqstan oblysynyń Shal aqyn aýdanynda týǵan. Máskeý geologııalyq barlaý ınstıtýtyn bitirgen. Lısakov, Adaı temir keninde jáne Alakól tıtan ken ornynda, Qazaq KSR Geologııa mınıstrliginde, Qazaq mıneraldy shıkizat ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda jumys istegen. 1967 jyldan ómiriniń sońyna deıin Qazaq polıtehnıka ınstıtýtynda qyzmet atqardy. Ǵylymı jumystarynyń baǵyty uńǵymalardy baǵyttap burǵylaýdyń teorııasy men praktıkasyna jáne burǵylaýdyń tıimdi ádisterin jasap, óndiriske engizýge arnalǵan. Onyń basshylyǵymen qoıtasty-maltatasty túzilimderdiń ónimdiligin 12-15 ese arttyrýǵa baǵyttalǵan pnevmosoqqyly burǵylaý jasalǵan. 200-den asa ǵylymı eńbektiń, onyń ishinde 19 monografııanyń, 38 avtorlyq kýáliktiń, 3 patenttiń avtory. «Qazan tóńkerisi», «Qurmet belgisi» ordenderimen jáne medaldarmen marapattalǵan. 78 jyl buryn (1936) aqyn QR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty AITQOJINA Marfýǵa dúnıege keldi. Qulja (QHR) qalasynda týǵan. Qulja áıelder gımnazııasyn, Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (qazirgi ál-Farabı atyndaǵy QUÝ), Máskeýde joǵarǵy ádebı kýrsty bitirdi. 40-tan astam jınaqtyń, onyń ishinde «Balquraq» (1962), «Shyndyqty jazý» (1964), «Jastyq» (1968), «Aqqýym meniń» (1971), «Qarakóz aıym» (1973), «Baıanjúrek» (1974), «Kózimniń qarasy» (1975), «Aq besigim» (1978), «Jarqyra, meniń juldyzym» (1980), «Qyran jetken» (1985), «Tandamaly» (1986), «Saǵynysh sazy» (1990), «Japyraq silkingen kesh», «Ańsaý» (2001), «Aqqý júrek» (2001), «Japyraqtar jaýǵanda» (2002), «Alataýdyń aq batasy» (2005), «Tańdamaly» (2 tom), «Tobylǵy búrlegende» (2008) kitaptarynyń avtory. Orys tilinde 7 kitaby jaryq kórgen: «Gorst zemlı» (Máskeý qalasy, 1975), «Ýtverjdenıe» (Máskeý qalasy, 1985), «Strýna stepeı» (Máskeý qalasy, 1978),«Ýkroşenıe konıa» (Máskeý qalasy, 1985), «Hýdojestvennaıa lıteratýra» (1985), «Letnıe rosy», «Sovetskıı pısatel». Óleńderi men poemalary 40-tan astam shet tilderine aýdarylyp, jarııalanǵan. Óleńderiniń kóbi Qazaqstan jáne basqa elderdiń kompozıtorlarymen mýzykaǵa salynǵan. Sheteldik jýrnaldardyń, antologııalar men almanahtardyń turaqty avtory, onyń ishinde «Molodaıa gvardııa» (Máskeý qalasy), «Poezııa antologııasy» (Parıj qalasy), «Lotos» halyqaralyq jýrnaly (Kaır qalasy, 1973); nemis, frantsýz, arab jáne basqa shet tilderindegi basylymdar. Qazaq, orys jáne túrik tilderin biledi. 1956-1958 jyldary - Qulja qalasyndaǵy qyzdar gımnazııasynyń oqytýshysy. 1961-1968 jyldary - «Qazaq ádebıeti», «Ýchıtel Kazahstana» gazetterinde jumys istegen. Álem qazaqtarynyń kóptegen halyqaralyq forýmdarynyń, konferentsııalarynyń, sezderiniń, májilisteriniń, baıqaýlarynyń, semınarlarynyń, quryltaılarynyń belsendi qatysýshysy. Memleket jáne qoǵam qaıratkeri. Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń basqarma múshesi. QR Prezıdenti apparatynyń janyndaǵy Respýblıkalyq áıelder quqyqtary jáne demografııalyq saıasat jónindegi keńesiniń basqarma múshesi (1995-1998). Respýblıkalyq Áıelder keńesiniń múshesi (1991 jyldan). «Dostyq» halyqaralyq qoǵamynyń basqarma múshesi (1977-1998). Almaty qalalyq Halyq depýtattary keńesiniń depýtaty (1981-1985). Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi (1968 jyldan). «Qurmet belgisi» (1986), «Parasat» (1998) ordenderimen; kóptegen medaldarmen jáne gramotalarmen; «Islamabad aspany» óleńder men romanstar tsıkly úshin Pákistan memleketiniń Qurmet gramotasymen (1998) marapattalǵan. «Kógildir Dýnaı» óleńder kitaby úshin Nıkolaı Vasparov syılyǵynyń (1979), «Ańsaý» óleńder jınaǵy úshin QR Memlekettik syılyǵynyń (2002) laýreaty. Qazaq ádebıetine qosqan qomaqty úlesi úshin Kembrıdj ýnıversıtetiniń «2007 jyldyń halyqaralyq kásipqoıy» ataǵyna ıe. 484 jyl buryn (1530-1584) búkil Reseıdiń alǵashqy patshasy (1533-84) IVAN IV GROZNYI dúnıege keldi. 178 jyl buryn (1836-1902) amerıkandyq jazýshy, Kalıfornııa týraly neoromantıkalyq novellalardyń, «Gabrıel Konroı» romanynyń avtory GART Frensıs Bret (Bret Gart) dúnıege keldi. 173 jyl buryn (1841-1917) shveıtsarııalyq dáriger, qazirgi aseptıkalyq qursaq qýysy hırýrgııasynyń negizin salýshylardyń biri, Nobel syılyǵynyń laýreaty KOHER Teodor dúnıege keldi. 152 jyl buryn (1862-1934) ataqty sabyn qaınatýshy, Procter & Gamble sabyn qaınatý manýfaktýrasynyń negizin qalaýshy PROKTER Ýılıam Kýper dúnıege keldi. 98 jyl buryn (1916) amerıkandyq vırýsolog, Nobel syılyǵynyń laýreaty, polıomıelıtke qarsy vaktsına jasaýshylardyń biri ROBBINS Frederık Chapmen dúnıege keldi. 72 jyl buryn (1942) Reseı aktrısasy, teatr jáne kıno rejısseri, RF halyq ártisi Margarıta TEREHOVA dúnıege keldi. 44 jyl buryn (1970) nemis top-modeli Klaýdııa ShIFFER dúnıege keldi. Klaýdııanyń sýreti jýrnaldardyń muqaba betinde 900 ret basylyp shyqty. Nemis BAQ-tary ony Germanııanyń eń baı adamdarynyń tizimine engizedi. 1995 jyly Paris Match jýrnalynyń nusqasy boıynsha ol álemdegi eń sulý áıel dep tanyldy. 1997 jyly Klaýdııa frantsýzdyń L'Oreal fırmasymen shashqa kútim jasaıtyn ónimderdi alǵa jyljytý jóninde kelisimshart jasasty. Model bıznesinen basqa birneshe fılmderge tústi, qoǵamdyq qyzmetpen aınalysady, Ulybrıtanııadan ıÝNISEF-tiń erikti elshisi.