25 mamyr. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
25 mamyr, JEKSENBІ
Almatyda sýburqaqtar merekesi. 2005 jyldan bastap jyl saıyn atap ótiledi. Almaty qalasy ákiminiń qaýlysymen bekitilgen. Afrıkanyń azattyq kúni. 1963 jyly Efıopııa astanasy Addıs-Abebada Afrıka elderi basshylarynyń І konferentsııasy bolyp ótti. Kezdesý nátıjesinde Afrıka elderiniń birligi uıymy quryldy. BUU-nyń sheshimimen bul kún - Afrıkanyń azattyq kúni dep jarııalandy. Ózin-ózi basqarmaıtyn aýmaqtar halyqtarmen yntymaqtastyq aptalyǵy (mamyrdyń 25-31-i aralyǵy).(BUU-nyń halyqaralyq kúni) Iordanııa Koroldiginiń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni. Iordanııa - Batys Azııada ornalasqan memleket. Shekarasy Irakpen, Izraılmen, Saýd Arabstanymen jáne Sırııamen shektesedi. Ákimshilik jaǵynan 8 aımaqqa bólinedi. Astanasy - Amman qalasy. Aqsha birligi - ıordan dınary. Resmı tili - arab tili. Iordanııa - Konstıtýtsııalyq monarhııa. Zań shyǵarýshy organy eki palataly ulttyq jınalys. Qazaqstan Respýblıkasy men Iordan Hashımıttik Koroldigi arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1993 jylǵy aqpannyń 8-inde ornatyldy. ESTE QALAR OQIǴALAR 83 jyl buryn (1931) Almaty okrýginiń aýmaǵynda Balqash aýdany quryldy. 22 jyl buryn (1992) Oral qalasynda Batys Qazaqstan oblystyq sýretshiler bólimshesi quryldy. 18 jyl buryn (1996) Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń Malaızııaǵa resmı sapary bastaldy. Osy sapar barysynda eki el arasynda birqatar mańyzdy qujattarǵa qol qoıyldy. 16 jyl buryn (1998) Almatyda Álibek Dinishev teatry uıymdastyrǵan 1-shi Halyqaralyq ánshiler baıqaýy ótti. 9 jyl buryn (2005) Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaev Baký-Tbılısı-Djeıhan munaı qubyrynyń ázirbaıjandyq ýchaskesin tapsyrý saltanatty rásimine qatysty. Sonymen qatar bul sharaǵa Túrkııanyń Prezıdenti Ahmet Nejdet Sezer, Grýzııanyń Prezıdenti Mıhaıl Saakashvılı jáne Ázirbaıjannyń Prezıdenti Ilham Álıev qatysty. 8 jyl buryn (2006) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Nursultan Nazarbaev Birikken Arab Ámirliginde Qazaqstan Respýblıkasynyń Elshiligin ashý týraly Jarlyqqa qol qoıdy. 8 jyl buryn (2006) Atasý-Alashańqaı munaı qubyryn toltyrý aıaqtaldy. Onyń qurylysy «QazMunaıGaz» ulttyq kompanııasy men Qytaı ulttyq munaı-gaz korporatsııasy arasynda 2004 jylǵy mamyrdyń 17-sinde jasalǵan Atasý-Alashańqaı munaı qubyryn salýdyń negizgi ustanymdary týraly Kelisimge sáıkes júzege asyryldy. Qubyrdy toltyrýǵa qajet tehnologııalyq munaıdyń kólemi 400 myńnan astam tonnany qurady. Munaı qubyryn toltyrý saltanaty 2005 jylǵy jeltoqsannyń 15-inde bastalǵan bolatyn. Ony Elbasy Nursultan Nazarbaev «QazTransOıl» aktsıonerlik qoǵamynyń Astanadaǵy ortalyq dıspetcherlik basqarý ǵımaratynan munaı qubyrlaryn avtomatty baqylaý jáne basqarý júıesi kómegimen iske qosty. Atasý-Alashańqaı munaı qubyrynyń uzyndyǵy - 962,2 shaqyrym, qubyr dıametri 813 mıllımetr. Onyń jobalyq ótkizý qabilettiligi - jylyna 20 mln.tonna, sonyń ishinde alǵashqy kezeńinde jylyna 10 mln. tonna munaı ótkize alady. Munaı qubyry Qaraǵandy, Shyǵys Qazaqstan jáne Almaty oblystaryn basyp ótip, QHR aýmaǵyndaǵy Alashańqaıǵa jetedi. Atasý-Alashańqaı munaı qubyryn salýdy aıaqtaý jáne ony paıdalanýǵa berý - Qazaqstan Respýblıkasynyń kóp salaly eksporttyq munaı tasymaldaý ınfraqurylymynyń taǵy bir mańyzdy kezeńi bolmaq. 5 jyl buryn (2009) Astanadaǵy Ulttyq akademııalyq kitaphanada «Ónegeli adamdardyń ómiri» serııasy boıynsha «Abaı» kitabynyń tanystyrylymy ótti. «Abaı» kitabynyń avtory - reseılik tanymal jazýshy, synshy, ádebıettanýshy, «Kýltýra» baspasynyń bas redaktory, M.V.Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Nıkolaı Arkadevıch Anastasev. N.Anastasev sondaı-aq, «Ónegeli adamdardyń ómiri» serııasy boıynsha jaryq kórgen qazaqstandyq ádebıettiń klassıgi, aqyn jáne aǵartýshy Abaıdyń shyǵarmashylyǵyn zertteýshi Muhtar Áýezov týraly bıografııalyq kitaptyń da avtory. Shara aıasynda N.Anastasevke «Qazaqstan Respýblıkasynyń mádenıet qaıratkeri» ataǵy berildi. «Ónegeli adamdar ómiri» serııasymen kórkem-ómirbaıandyq kitaptardy shyǵarýdyń negizin 1890 jyly orys aǵartýshysy F.Pavlenkov qalady. Keıin 1933 jyly M.Gorkııdiń bastamasymen bul serııa boıynsha kitaptar qaıta shyǵa bastady. 1938 jyly «Ónegeli adamdar ómiri» serııasy «Molodaıa gvardııa» basylymynyń ıeligine berildi. Bul serııa boıynsha jyl saıyn 20-30 ómirbaıandyq kitap shyǵarylady. Olardyń mazmuny HH ǵasyrdyń 50 jyldardynda jarııalanǵan basty úsh qaǵıdaǵa negizdelgen: ǵylymı dáldik, joǵary ádebı deńgeı jáne qyzyqtylyq. ESІMDER 111 jyl buryn (1903-1970) Qazaqstandaǵy mýzyka aspabyn jasaýshy sheber ROMANENKO Emmanýıl Iosıfovıch dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. 1932 jyly Almaty mýzyka drama teatrynyń sheberhanasynda qazaq mýzyka aspaptarynyń alǵashqy úlgilerin jasaǵan. 1942 jyly Qazaq memlekettik fılormonııasynyń sheberhanasyna aýysqan. Munda ol Qazaq akademııalyq halyq aspaptary orkestiri úshin dombyra men qobyzdyń túrlerin jasap shyǵarǵan. 1952 jyldan ómiriniń sońyna deıin Almaty konservatorııasynyń (qazirgi Qazaq ulttyq konservatorııasy) mýzykalyq-eksperımentaldik sheberhanasynda eńbek etken. Romanenko dombyra men qobyzdy jetildirýge mol úles qosqan. 108 jyl buryn (1906-1971) Ózbekstanda turatyn qazaq dıasporasynyń mýzykalyq-poetıkalyq murasyn jınap nasıhattaýshy, oryndaýshylyq dástúrdi jalǵastyrýshy, ánshi (barıton), aqyn, kompozıtor DÚRBAEV Qutbaı dúnıege keldi. Qyzylorda oblysynyń Jańaqorǵan aýdanynda týǵan. Onyń «Qutbaıdyń ózimen tanystyrýy», «Qutbaıdyń Nartaıǵa aıtqany» degen termelerin óner zertteýshi T.Bekhojına jazyp alyp, «Qazyna» atty etnografııalyq jınaǵynda jarııalaǵan. «Kenjeqojanyń termeleri», «Kenjeqojanyń aqyndarǵa bergen syny», t.b. termeler Qutbaıdyń oryndaýynda notaǵa túsken. Onyń repertýaryndaǵy «Aıý men adamnyń dostyǵy», «Mert bolǵan jolbarys» «Qazaqtyń 200 áni», «Qazaqtyń mýzykalyq folklory» jınaqtaryna engen. Onyń túrikmen halqynyń asa kórnekti aqyny Maqtymqulynyń sózine jazylǵan «Sulý» («Qalqa») atty áni halyqqa keń tanymal. 105 jyl buryn (1909-2007) Qazaqstan munaı ındýstrııasynyń ardageri, KSRO-nyń qurmetti munaıshysy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym jáne tehnıka qaıratkeri, Aqtaý qalasynyń qurmetti azamaty ÓTEBAEV Safı dúnıege keldi. Atyraý oblysynda týǵan. Baký munaı ınstıtýtyn bitirgen. Oqýyn aıaqtaǵannan keıin «Embimunaı» birlestigi Maqat, Qulsary, Komsomolsk munaı basqarmalarynyń ınjeneri, bastyǵy qyzmetterin atqarǵan. 1945-1951 jyldary - Qazaqstan Kompartııasy Jyloı aýdandyq komıtetiniń birinshi hatshysy. 1951-1957 jyldary - «Qazaqstanmunaı» birlestiginiń bastyǵy. 1957-1965 jyldary - Atyraý, Batys Qazaqstan halyq sharýashylyǵy keńesiniń tóraǵasy. 1965-1971 jyldary - «Qazaqstanmunaı», «Mańǵystaýmunaı» birlestikteriniń dırektory. 1971-1980 jyldary Qazaq KSR Memlekettik josparlaý komıteti Tehnıkalyq aqparat ǵylymı-zertteý ınstıtýty dırektorynyń orynbasary qyzmetin atqarǵan. Ol Qulsary, Prorva, Keńqııaq, Qaraton, Munaıly, Jetibaı, Ózen munaı ken oryndaryn ashqan. Munaı ónerkásibin damytý boıynsha 30-dan astam eńbektiń jáne 2 estelik kitaptyń avtory. I dárejeli «Barys», «Otan», «Lenın», «Qazan tóńkerisi», II dárejeli «Otan soǵysy», «Eńbek Qyzyl Tý», «Qurmet belgisi» ordenderimen marapattalǵan. 90 jyl buryn (1924-2013) áskerı qaıratker, armııa generaly, Keńes Odaǵynyń Batyry, «Halyq qaharmany», Almaty, Astana, Donetsk (Ýkraına) qalalarynyń, Aqmola oblysynyń, Aqkól aýdanynyń qurmetti azamaty NURMAǴANBETOV Saǵadat Qojahmetuly dúnıege keldi. Aqmola oblysynyń Aqkól aýdanynda týǵan. 1943 jyly Kýshka qalasyndaǵy Túrkistan pýlemet ýchılışesin bitirgennen keıin maıdanǵa jiberildi. Soltústik Kavkaz, 4-shi Ýkraın jáne 1-shi Belarýs maıdandarynda vzvod, rota jáne batalon komandıri bolyp, Polsha jerinde Pılıtsa ózeniniń sol jaǵalaýyndaǵy platsdarm úshin bolǵan urysta erekshe erlik kórsetti. 1949 jyly Máskeýdegi Áskerı akademııany bitirip, Túrkistan áskerı okrýgi shtabynda istedi. 1954-1958 jyldary - motoatqyshtar polkiniń komandıri. 1958-1961 jyldary - motoatqyshtar dıvızııasynyń shtab bastyǵy. 1962-1969 jyldary Qazaq KSR Azamattyq qorǵanys shtabynyń bastyǵy. 1969-1989 jyldary - Orta Azııa áskerı okrýgi qolbasshysynyń orynbasary, Ońtústik áskerı toby qolbasshysynyń birinshi orynbasary. 1991-1992 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik qorǵanys komıtetiniń tóraǵasy. 1992-1995 jyldary - Qazaqstannyń tuńǵysh Qorǵanys mınıstri. 1995-1996 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń keńesshisi qyzmetin atqardy. S.Nurmaǵanbetov Qazaqstannyń táýelsizdik alǵan alǵashqy jyldarynda aýmaqtyq tutastyqty qamtamasyz etýde, respýblıkanyń Qarýly kúshterin qurýda, ulttyq kadrlardy daıarlaýda úlken eńbek sińirdi. 1999 jyly naýryzda Astana qalasynda general Saǵadat Nurmaǵanbetov atyndaǵy «Jas ulan» respýblıkalyq mektebi quryldy. Táýelsiz elimizdiń qarýly kúshterinde qyzmet etetin bolashaq sarbazdar osy mektep qabyrǵasynan tárbıelenip shyǵady. «Lenın», 2 márte «Qyzyl juldyz», 1,2-shi dárejeli «Otan soǵysy», «Qurmet belgisi», «Qazan tóńkerisi», 2 márte «Eńbek Qyzyl Tý», «Otan» ordenderimen, medaldarmen, shet el orden-medaldarymen marapattalǵan. 86 jyl buryn (1928-2004) tehnıka ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń korrespondent múshesi, Qazaq KSR Mınıstrler keńesi syılyǵynyń laýreaty BALǴOJIN Shábden Ábdilǵapparuly dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. Qazaq taý-ken metallýrgııa ınstıtýtyn bitirgen. Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń oqytýshysy, professor bolǵan. 1974-2004 jyldary - Qazaqstan ǵylym akademııasy Taý-ken isi ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, dırektory, zerthana meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. 260-tan astam ǵylymı eńbektiń avtory. Ǵalymnyń negizgi ǵylymı eńbekteri kómir shahtalaryndaǵy ken qazbalaryn bekitý máseleleriniń teorııalyq negizderine, ken jumystaryn jappaı elektrlendirýdi jetildirýge arnalǵan. Ol Qaraǵandy shahtalarynan kómirdi alýdyń tıimdi ádisterin óndiriske engizýdi, shahtalardy metan gazynan tazalaý jáne ony energetıkalyq shıkizat kózi retinde paıdalaný joldaryn usyndy. «Eńbek Qyzyl Tý» ordenimen, medaldarmen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 86 jyl buryn (1928-1999) mýzykatanýshy, pedagog, ónertaný ǵylymynyń kandıdaty BAIǴASKINA Ásııa Esimqyzy dúnıege keldi. Tashkent qalasynda týǵan. Almaty konservatorııasyn bitirgen. 1948-1954 jyldary - Almaty horeografııalyq ýchılışesiniń oqytýshysy. 1954 jyldan ómiriniń sońyna deıin Almaty konservatorııasynyń (Qazirgi ulttyq konservatorııasy) oqytýshysy, aǵa oqytýshysy, dotsenti, garmonıo jáne solfedjıo kafedrasynyń meńgerýshisi, professory, aǵa ǵylymı qyzmetkeri bolǵan. 80 jyl buryn (1934) bıologııa ǵylymynyń doktory, professor QONAEVA Raýza Meńliahmetqyzy dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. M.Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. Qazaqstan Ǵylym akademııasy Botanıka ınstıtýtynyń kishi, aǵa ǵylymı qyzmetkeri, zerthana meńgerýshisi qymzetterin atqarǵan. 1983 jyldan Qazaqstan Ǵylym akademııasy M.Aıtqojın atyndaǵy Molekýlıarlyq bıologııa jáne bıohımııa ınstıtýtynyń zerthana meńgerýshisi bolǵan. 79 jyl buryn (1935-1990) jeńil atletıkadan KSRO-nyń eńbek sińirgen sport sheberi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen bapkeri QOSANOV Ǵusman Sıttyquly dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysynda týǵan. Qazaq memlekettik dene tárbıesi ınstıtýtyn (Qazaq memlekettik sport jáne týrızm akademııasy) bitirgen. 4h100 metrlik estafetashylar jarysynan 17-Olımpııalyq oıyndardyń kúmis júldegeri (Rım, 1960), KSRO chempıonatynyń 4h100 metrlik estafetashylar jarysynyń jeńimpazy (Kıev, 1960), 100 metrge júgirýden KSRO chempıonatynyń kúmis júldegeri (Dnepropetrovsk, 1966), KSRO - AQSh matchynyń 4h100 metrlik estafetashylar jarysynyń jeńimpazy (Kıev, 1965) boldy. 1967 jyldan jattyqtyrýshylyq qyzmetpen aınalysqan. Qosanov qurmetine arnalǵan jeńil atletıkadan «Qosanov Memorıaly» atty halyqaralyq jarys 1991 jyldan bastap ótkizilip keledi. Eńbek Qyzyl Tý ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 78 jyl buryn (1936) jazýshy JAŃBYROV Mamytbek dúnıege keldi. Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Arys aýdanynda týǵan. Tashkent nesıe-qarjy tehnıkýmyn, qarjy-ekonomıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. 1959-1961 jyldary - Arys qalasyndaǵy memlekettik banktiń ekonomısi. 1961-1965 jyldary - Arys, Túrkistan aýdandarynda baqylaýshy-tekserýshi. 1965-1968 jyldary - Túrkistan aýdandyq partııa komıteti uıymdastyrý bóliminiń ınspektory. 1968-1977 jyldary - Keles aýdanynda baqylaýshy-tekserýshi. 1977-1981 jyldary - Bógen aýdandyq qarjy bóliminiń meńgerýshisi. 1981-1990 jyldary - Shymkent qalalyq avtokólik mekemesiniń bas esepshisi. 1990-1998 jyldary - Qarjy baqylaý basqarmasynyń bas baqylaýshysy. 1998 jyldan bastap zeınet demalysyna shyqqan. Jazýshynyń «Ómir ótkelderi», «Taǵdyr», «Kenjebaı baba urpaqtary-qazaıaq kólegen shejiresi», «Arpalys» atty prozalyq kitaptary bar. 78 jyl buryn (1936) tarıhshy-arheolog, Qoja Ahmet ıAsaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti Arheologııa ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń dırektory JOLDASBAEV Sáıden dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Uıǵyr aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin, Qazaqstan ǴA Tarıh, arheologııa jáne etnografııa ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen. Qazirgi Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetinde, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde oqytýshy bolǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri XV-XVIII ǵasyrlardaǵy qazaq halqynyń materıaldyq mádenıetin, Jetisý ólkesiniń tarıhyn, paleo-etnografııalyq erekshelikterin zertteýge arnalǵan. 58 jyl buryn (1956) Qazaqstan Respýblıkasy Qaýipsizdik keńesi hatshylyǵy meńgerýshisiniń orynbasary, zapastaǵy polkovnık TÁŃІRBERGEN Saıdmurat Bapanuly dúnıege keldi. Ózbekstannyń Tashkent qalasynda týǵan. Qazaq polıtehnıka ınstıtýtyn bitirip, osy ınstıtýtta aǵa ǵylymı qyzmetker, oqytýshy bolǵan. 1983-1992 jyldary - Búkilodaqtyq armatýra jasaý ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń kishi, aǵa ǵylymı qyzmetkeri, ınjener tehnology, sektor, zerthana, bólim meńgerýshisi, «KEMPO» korporatsııasynyń bas mamany, bólim meńgerýshisi. 1992-1997 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Ekonomıka mınıstrliginiń Ekonomıka jónindegi memlekettik komıteti bóliminiń bastyǵy, Qorǵanys baǵdarlamalary basqarmasynyń bastyǵy, osy mınıstrlik janyndaǵy Memlekettik satyp alý jónindegi agenttiktiń dırektory. 1997-1999 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Strategııalyq josparlaý jáne reforma agenttiginiń Strategııalyq josparlaý departamenti dırektorynyń orynbasary, dırektory. 1999-2002 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Qorǵanys mınıstri apparaty Halyqaralyq áskerı yntymaqtastyq departamentiniń bastyǵy. 2002-2004 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Qaýipsizdik keńesiniń sektor meńgerýshisi, hatshylyq meńgerýshisiniń orynbasary. 2004 jyldan bastap Qazaqstan Respýblıkasy Qaýipsizdik keńesi hatshylyǵy syrtqy jáne áskerı qaýipsizdik bóliminiń meńgerýshisi bolyp qyzmet atqarǵan. Qazirgi qyzmetinde 2005 jyldyń naýryzynan bastap isteıdi. Qazaqstan Respýblıkasy Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 28 jyl buryn (1986) qazaqstandyq aýyr atlet, eki márte álem chempıony(2009, 2010), eki márte Eýropa chempıony (2004, 2005), Qazaqstan chempıony (2010, 2011, 2012), Azııa chempıony (2009) jáne Azııa oıyndarynyń chempıony (2010), 2011 jylǵy Álem Chempıonatynyń kúmis júldegeri PODOBEDOVA Svetlana Nıkolaevna dúnıege keldi.