25 qazan. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
25 qazan. SENBІ
Áıelderdiń beıbitshilik úshin kúresiniń halyqaralyq kúni. Halyqaralyq áıelderdiń demokratııalyq federatsııasy sheshimimen qarýsyzdaný aptalyǵy (qazannyń 24-31-i) sheńberinde 1980 jyldan bastap atap ótkiziledi.
Reseı Federatsııasy kedenshileriniń kúni. RF Prezıdentiniń 1995 jylǵy tamyzdyń 4-degi Jarlyǵyna sáıkes atap ótiledi.
Musylmandardyń jańa jyly. Búgin Musylman jyl sanaýynyń bastaýy bolǵan alǵashqy qasıetti aı - Muharram aıy bastaldy.
Muharram degen sóz «qasıetti», «tyıym salynǵan» degen maǵynalardy bildiredi. Bul - Quranda aıtylǵan qasıetti aılardyń biri.
Muhammed Mustafanyń (Allanyń sálemi men ıgiligi jaýsyn!) jáne sahabalarynyń Mekke shaharynan Mádına qalasyna qonys aýdarǵan sátinen bastaý alady.
Musylmansha kúntizbedegi alǵashqy aı bolyp sanalatyn muharram aıy soǵys pen jaýlasýǵa tyıym salynǵan tórt aıdyń biri bolyp tabylady. Muharram aıynyń máni men mańyzy qasıetti Quran men hadısterde aıtylǵan. Sol sebepti, ár musylman bul aıda Jaratqan Iege barynsha jaqyndap, razylyǵyn alý úshin kóp qulshylyq etýi tıis. Imam Ǵazalı «Ihıa» dep atalatyn eńbeginde muharram aıyn ǵıbadatpen ótkizgen adamnyń jyl boıy berekege keneletinin jazyp ketken.
Múslımnen jetken sahıh hadıste bylaı aıtylǵan: «Ramazannan keıin eń qundy oraza mýharram aıynda tutylǵan oraza bolyp tabylady». Tabaranıden jetken ózge hadıste: «Muharram aıynda bir kún oraza ustaǵan jan 30 kún oraza tutqandaı saýap alady» dep aıtylǵan. Al, taǵy bir hadıste muharram aıynyń beısenbi, juma jáne jeksenbi kúnderi oraza ustaǵan adamnyń dárejesi kóterilip, mol saýapqa keneletini sóz bolǵan.
ESTE QALAR OQIǴALAR
42 jyl buryn (1972) Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń № 512 qaýlysy negizinde Taldyqorǵan pedagogıkalyq ınstıtýty quryldy. 1977 jyly qazannyń 10-da atalmysh bilim ordasyna qazaqtyń kórnekti aqyny, jazýshy Іlııas Jansúgirovtiń esimi berildi. 1994 jyly Taldyqorǵan memlekettik ýnıversıteti, al 1999 jyly І.Jansúgirov atyndaǵy Jetisý memlekettik ýnıversıteti bolyp qaıta quryldy.
24 jyl buryn (1990) Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi «Qazaq KSR-iniń Memlekettik egemendigi týraly» Deklaratsııa qabyldady.
20 jyl buryn (1994) Qazaqstanda úndi ádebıetiniń kúnderi ótti.
17 jyl buryn (1997) Almatyda Keńes Odaǵynyń Batyrlary Á.Moldaǵulova men M.Mámetovaǵa eskertkish ashyldy.
1 4 jyl buryn (2000) Astanada Prezıdenttik mádenıet ortalyǵy ashyldy.
3 6 jyl buryn (1978) Taraz qalasynyń Abaı men Kırov kósheleri qıylysynda kórnekti ǵalym Konstantın Ivanovıch Skrıabınge (1878-1972) eskertkish ashylyp, onyń 1907-1911 jyldar aralyǵynda turǵan úıine memorıaldyq taqta qoıyldy. Ǵalym burynǵy Áýlıe Atada óziniń gelmıntter týraly ǵylymı izdenisterin bastap, sol taqyryptaǵy alǵashqy eńbekterin jarııalaǵan bolatyn.
10 jyl buryn (2004) 25-26 qazanda Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Nazarbaevtyń Shvetsııa Koroldigine resmı sapary boldy.
9 jyl buryn (2005) «Qazaq» teplohody sýǵa jiberildi. Kemeniń quny 9 mıllıon dollardy quraıdy. Keme jalpy, orman, bıdaı jáne iri aýmaqtyq júkterdi sonymen qatar halyqaralyq standartqa saı konteınerlerdi tasymaldaýǵa arnalǵan. Kemeniń tolyq zapastarmen sapar shegý qashyqtyǵy 4 myń mılge jetedi. Keme Reseı Teńiz Keme qatynasy tirkelimi qadaǵalaýymen jobalanyp qurylǵan. «Qazaq» kemesiniń júk kóterilimdiligi 5,4 myń tonnany quraıdy. Onyń uzyndyǵy - 108,33 metr, eni - 16,5 metr, al búıiriniń bıiktigi - 5,5 metrdi quraıdy.
7 jyl buryn (2007) Varshavada «Nursultan Nazarbaev: Qazaqstan kóptegen ulttardyń ortaq úıi» (Nursułtan Nazarbajew - Kazachstan wspólny dom wielu narodów), kitaby polıak tilinde jaryq kórdi. Polıak oqyrmandarynyń basty nazary Qazaqstandaǵy rýhanı jáne ultaralyq kelisimge aýdarylǵan. Kitapta Beıbitshilik jáne kelisim saraıynda ótken álemdik dinderdiń ІІ sezi týraly materıaldar, sondaı-aq Elbasy Nursultan Nazarbaev pen Ispanııa Koroli H.Karlos І-shi 2007 jylǵy maýsymnyń 1-inde ashqan Astanadaǵy «Qazaqstan halyqtarynyń dostyǵy» monýmentiniń sýreti basylǵan. Basylymda Qazaqstanda turatyn 130 ulttyń tizimi berilip, olardyń qoǵamdyq-mádenı ómiri sýrettermen bezendirilgen.
4 jyl buryn (2010) Belgııa Koroldigine jasaǵan resmı saparynyń aıasynda Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev «Egmond Palas» koroldik saraı aýmaǵyndaǵy ıadrolyq synaq, ekologııalyq jáne tehnogendik apat qurbandaryna arnalyp salynǵan eskertkishti ashty.
Avtorlyq toptyń jetekshisi, Qazaqstan Sýretshiler odaǵynyń múshesi, Astana sýretshiler keńesiniń tóraǵasy Qońyr Muhamedıev atap ótkendeı, eskertkish qara jáne jasyl tastardan salynǵan. Qara tas atom bombasynyń belgisi bolsa, jasyl tús - ómir belgisi.
Tasqa Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 1991 jylǵy «Semeı synaq ıadrolyq polıgonyn jabý týraly» Jarlyǵy qashalyp jazylǵan. Budan basqa eskertkishke BUU Bas Assambleıasynyń tamyzdyń 29-yn Halyqaralyq ıadrolyq synaqtarǵa qarsy is-qımyl kúni dep jarııalaý týraly qarary qashalyp jazylǵan. Eskertkishtiń joǵary jaǵynda halyqtyń birligi men beıbitshilikke umtylysy kórinis tapqan. Eskertkishtiń tómengi jaǵynda ómirdi beıneleıtin aǵash butaǵy «óskini» beınelengen.
Bir jyl buryn (2013) Tarazda qazaq tarıhynyń beldi tulǵalarynyń biri - Tóle bıdiń 350 jyldyǵyna oraı eskertkish qoıyldy.
ESІMDER
91 jyl buryn (1923-1994) Qazaqstannyń halyq jazýshysy, Uly Otan soǵysynyń ardageri AHTANOV Tahaýı dúnıege keldi.
Aqtóbe oblysynyń Shalqar aýdanynda týǵan. 1953-1957 jyldary «Juldyz» jýrnalynyń redaktory, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń hatshysy qyzmetterin atqarǵan. Alǵashqy óleńderi maıdandyq gazetterde jarııalandy. Óleńderi soǵystan keıin baspadan shyqqan «Jastar daýysy» atty ujymdyq jınaqqa engen. 1956 jyly «Qaharly kúnder» romany jaryq kórdi. Bul roman birneshe ret qaıta jarııalanyp, orys, nemis, t.b. halyqtar tiline aýdaryldy. Romanda ekinshi dúnıejúzilik soǵys maıdandarynda qarapaıym jaýyngerdiń kórsetken erligi shynshyldyqpen beınelenedi. Jazýshynyń «Mahambet muńy», «Dala syry» kitaptary, «Boran», «Shyraǵyń sónbesin» romandary, «Tańdamaly shyǵarmalary», 5 tomdyq shyǵarmalar jınaǵy jaryq kórdi. «Boran» romany úshin 1966 jyly Qazaqstannyń Memlekettik syılyǵy berildi. Bul roman orys, ózbek, qyrǵyz, tájik, túrikmen, grýzın, ýkraın, belarýs tilderine aýdaryldy. Shyǵarma sol kezeńde qazaq ádebıetindegi oqshaý týyndy retinde baǵalandy. Qalamgerdiń «Sáýle», «Boran», «Kútpegen kezdesý», «Mahabbat muńy», «Áke men bala», «Ant», «Joǵalǵan dos», «Kúshik kúıeý» pesalary da qazaq teatrlary sahnalarynda birneshe ret qoıyldy. Kórkem aýdarma salasynda A.Pýshkınniń «Altyn átesh týraly ertegisin», A.Tolstoıdyń «Azapty saparda» trılogııasyn, S.Babaevskııdiń «Altyn juldyzdy jigit» romanyn, I.Týrgenevtiń, A.Gorkııdiń áńgimelerin qazaq tiline aýdardy.
1-2-shi dárejeli «Otan soǵysy», «Eńbek Qyzyl Tý», «Halyqtar dostyǵy», «Qurmet Belgisi» jáne 2 márte «Qyzyl Juldyz» ordenimen marapattalǵan.
5 5 jyl buryn (1959) bokstan KSRO eńbek sińirgen sport sheberi, Qazaq týrızm jáne sport akademııasynyń qurmetti professory QONAQBAEV Serik Kerimbekuly dúnıege keldi.
Pavlodar qalasynda týǵan.
Jambyl gıdromelıoratıvti-qurylys ınstıtýty, Halyqaralyq Q.A.ıAssaýı atyndaǵy qazaq-túrik ýnıversıtetin bitirgen.
Jattyqtyrýshysy - ıÝ.Tshaı. 1979-1981 jyldary - Eýropa chempıony. Álem kýbogynyń ıegeri, 1980 jylǵy Moskvadaǵy Olımpıadalyq oıyndar fınalısi. 1982 jyly - álem chempıony, 1979-1980 jyldary jáne 1984 jyly - KSRO chempıony. 2 márte ıA.Polýs atyndaǵy «Zolotoı poıas» júldesin jeńip alǵan, KSRO-AQSh qurama komandalary arasyndaǵy oıyndarda 6 ret jeńimpaz atanǵan. 1978 jyly Bolgarııada, 1979 jyly ıÝgoslavııada, 1982 jyly Fınlıandııada ótken Halyqaralyq týrnırlerdiń jeńimpazy, 1982 jyly Avstrııalyq «Folksshtıme» gazetiniń júldegeri. 1990 jyldan - kásipqoı boks federatsııasynyń prezıdenti, Qyrǵyzstan, Túrkmenııa, Ózbekstan kásipqoı boks klýbtaryn biriktirý, Orta Azııalyq boks qaýymdastyǵyn qurý bastamashysy. 1995 jyldyń naýryzynda Pekın qalasynda quramyndaǵy 9 eldiń qataryna Qazaqstannyń kásipqoı boks qaýymdastyǵy da kiretin PAB - Pan-Azııalyq boks qaýymdastyǵy quryldy. Qonaqbaev PAB chempıonatyn ótkizetin komıssııa tóraǵasy bolyp atqarý komıtetiniń múshesi quramyna engen. 1995 jyldan Shymkent qalasynda Qonaqbaev júldesine Halyqaralyq týrnır ótýde.
«Qurmet» ordenimen jáne medaldarmen marapattalǵan.
8 9 jyl buryn (1925-2000) jazýshy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen mádenıet qaıratkeri SYZDYQOV Nııaz dúnıege keldi.
Soltústik Qazaqstan oblysynyń Esil aýdanynda týǵan. S.M. Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (qazirigi ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti) bitirgen.
Eńbek jolyn 1946 jyly Soltústik Qazaqstan oblystyq «Lenın týy» gazetinen bastap, alǵashqy kezde ádebı qyzmetker, bólim meńgerýshisi, redaktordyń orynbasary bolyp istegen. Taldyqorǵan oblystyq «Sovettik Jetisý» jáne Almaty oblystyq «Kommýnızm tańy» gazetiniń jaýapty hatshysy boldy. 1962-1968 jyldary - Qazaqstan Kompartııasynyń Ortalyq Komıteti úgit jáne nasıhat bóliminiń nusqaýshysy, baspasóz jáne televızııa men radıohabarlary jónindegi sektordyń meńgerýshisi. 1968-1972 jyldary - Respýblıkalyq radıo habary basqarmasynyń bastyǵy, «Qazaq sovet entsıklopedııasy» bóliminiń meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. 1972 jyldan Qazaqstan Kompartııasy OK janyndaǵy Partııa tarıhy ınstıtýtynda V.I.Lenın shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵyn qazaq tilinde shyǵarý jónindegi bas redaktsııasy bas redaktorynyń orynbasary boldy.
Orys jazýshylary S.Smırnov, T.Tomash, O.Gonchar, ıÝ.Bondarev, L.N Tolstoı, F.Dostoevskıı roman, povesterin qazaq tiline aýdarǵan.
«Qurmet belgisi» ordenimen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet Gramotasymen jáne medaldarymen marapattalǵan.
8 4 jyl buryn (1930-1984) kınostsenarıst, jazýshy, aýdarmashy SERÁLIEV Násireddın dúnıege keldi.
Qyzylorda oblysynyń Qarmaqshy aýdanynda týǵan. Qyzylorda pedagogıkalyq ınstıtýtyn (qazirigi Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda memlekettik ýnıversıteti) bitirgen. 1952-1958 jyldary - oblystyq «Lenın joly» gazetinde tilshi. 1958-1962 jyldary - «Úgitshi bloknoty», «Aq jelken», «Baldyrǵan» jýrnaldarynda ádebı qyzmetker. 1962-1965 jyldary - «Ońtústik Qazaqstan» gazetiniń Qyzylorda oblysyndaǵy menshikti tilshisi. 1965-1984 jyldary - Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń keńesshisi, jaýapty hatshysy qyzmetterin atqarǵan.
«Ushtalmaǵan qaryndash», «Namys», «Áńgelek», «Aqbópe» degen shyǵarmalarynyń avtory. Ol I.Kotlıarovskıı, A.Gaıdar, S.Barýzdınniń shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdarǵan. Sonymen qatar «Eńlikgúl» kórkem fılmi stsenarııiniń avtory.
Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet Gramotasymen jáne medaldarymen marapattalǵan.
8 3 jyl buryn (1931-1969) voleıbolshy, sport sheberi, Qazaqstannyń jáne KSRO-nyń eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy JARYLǴAPOV Oktıabr Qydyrbaıuly dúnıege keldi.
Ózbekstannyń Tashkent oblysynda týǵan. Almaty mal dárigerlik ınstıtýtyn, Almaty dene shynyqtyrý ınstıtýtyn bitirgen. 1955 jyldan voleıboldan Qazaqstannyń qurama komandasynda oınap, keıinirek aǵa jattyqtyrýshy bolǵan. Onyń jetekshiligimen Qazaqstan voleıbolshylary halyqaralyq kezdesýlerde jeńiske jetken. 1965-1968 jyldary respýblıkada sport jáne dene tárbıesin, onyń ishinde voleıboldy damytýǵa úlken úles qosqan.
8 3 jyl buryn (1931-1979) balalar aqyny, aýdarmashy DÚISENBIEV Ánýarbek dúnıege keldi.
Almaty oblysynyń Jambyl aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin jáne BLKJO Ortalyq komsomol mektebin bitirgen. 1956-1958 jyldary - Qazaq memlekettik kórkem ádebıet baspasynyń redaktory. 1958-1970 jyldary - «Baldyrǵan» jýrnalynyń jaýapty hatshysy. 1971-1979 jyldary «Jalyn», «Jazýshy» baspalarynyń aǵa redaktory bolǵan. Aqynnyń balalarǵa arnalǵan óleńderi 50-shi jyldan jarııalana bastaǵan. Onyń «Syılyq», «Ne deý kerek», «Bátińke, shujyq, balqaımaq», «Ana júregi», «Gúlzar», «Aýyl áýenderi», «Jańbyrly jaz», t.b. óleńderi men poemalary, «Aq qozy» ertegi-povesi jaryq kórgen. Birqatar shyǵarmalary shet el tilderine aýdarylyp, kóptegen óleńderine án shyǵarylǵan. M.Lermontov, A.Koltsov, Dj.Rodarı, ıA.Kolas, S.Marshak, S.Mıhalkov, M.Jalıl, Toqtaǵul týyndylaryn qazaq tiline aýdarǵan.
5 7 jyl buryn (1957) QR Qarýly kúshter shtabynyń bastyǵy, general-polkovnık JASUZAQOV Sáken Ádilhanulydúnıege keldi.
1957 jylǵy 25 qazanda Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Shaldar keńsharynda týǵan. 1978 jyly Almaty joǵary jalpyáskerı komandalyq ýchılışesin bitirgen. Respýblıka Qarýly Kúshteriniń qalyptasýy men damýyna, sondaı-aq táýelsiz Qazaqstannyń qorǵanys qabiletiniń nyǵaıýyna laıyqty úles qosa otyryp, leıtenanttan bastap generalǵa deıingi áskerı qyzmettiń barlyq satylarynan ótken. 1987 jyldyń qyrkúıegi men 1990 jyldyń maýsymy aralyǵynda M.V. Frýnze atyndaǵy áskerı akademııada tyńdaýshy. Odan soń Almaty qalasy, Alataý aýdandyq azamattyq qorǵanys bastyǵynyń orynbasary - shtab bastyǵy laýazymynda boldy. 1994 jylǵy shildede RF QK Bas shtabynyń Áskerı akademııasyna oqýǵa tústi. 1996 jyly atalǵan akademııany bitirip, Qazaqstan Respýblıkasy Qarýly Kúshteri Bas shtaby bastyǵynyń orynbasary boldy. Jedel josparlaý departamentin basqardy. Odan soń Qazaqstan Respýblıkasy Qarýly Kúshteri Bas shtaby bastyǵynyń jedel jumystar jónindegi orynbasary laýazymynda boldy. Keıinirek armııa korpýsynyń shtab bastyǵy, Utqyr kúshterdiń qolbasshysy laýazymdarynda boldy. 2003 jyly Bas shtab bastyǵy - Qazaqstan Respýblıkasy Qarýly Kúshteri Qurlyq áskerleri bas qolbasshysynyń birinshi orynbasary qyzmetine taǵaıyndaldy. Odan soń «Shyǵys» óńirlik qolbasshylyǵy áskerleriniń qolbasshysy boldy. 2007 jylǵy sáýir aıynda QR QM Shtabtar bastyqtary komıteti tóraǵasynyń birinshi orynbasary laýazymyna taǵaıyndaldy. 2009 jyly sáýir aıynda Memleket basshysynyń Ókimimen Qazaqstan Respýblıkasy Qarýly Kúshteri Qurlyq áskerleriniń bas qolbasshysy bolyp taǵaıyndaldy. 2010 jylǵy naýryz aıynan bastap Qorǵanys mınıstriniń birinshi orynbasary - Qazaqstan Respýblıkasy Qorǵanys mınıstrligi Shtabtar bastyqtary komıtetiniń tóraǵasy. 2013 jylǵy qańtar aıynan beri Qorǵanys mınıstriniń birinshi orynbasary - Qazaqstan Respýblıkasy Qarýly Kúshteri Bas shtabynyń bastyǵy qyzmetin atqarady. «Qyzyl Juldyz», ІІІ dárejeli «QSRO QK-degi Otanǵa qyzmeti úshin», II dárejeli «Danq», II dárejeli «Áýlıe knıaz Aleksandr Nevskıı» jáne ár túrli dárejedegi 21 medalmen nagradtalǵan. 1981-1983 jyldar aralyǵynda ADR jaýyngerlik qımyldarǵa qatysqan. 1993-1994 jyldary Tájikstan Respýblıkasynda bitimgerlik mıssııa atqardy.
17 6 jyl buryn (1838-1875) frantsýz kompozıtory Jorj BIZE (Aleksandr Sezar Leopold Bıze) dúnıege keldi.
13 3 jyl buryn (1881-1973) frantsýz sýretshisi PIKASSO Pablo dúnıege keldi.
1 31 jyl buryn (1883-1939) keńestik áskerı qolbasshysy, Keńes Odaǵynyń Marshaly EGOROV Aleksandr Ilıch dúnıege keldi.
8 8 jyl buryn (1926-2012) keńestik jáne reseı opera ánshisi, teatr rejısseri, pedagog, KSRO halyq ártisi VIShNEVSKAıA Galına Pavlovna dúnıege keldi.
8 3 jyl buryn (1931-2011) frantsýz teatr jáne kıno akteri Annı JIRARDO dúnıege keldi.