24 MAMYR. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
24 mamyr, SENBІ
Slavıan jazýy men mádenıeti kúni (Qasıeti Kırıll men Mefodıı kúni). Bul meıram slavıan halqynyń alǵashqy ustazdarynyń qasıetti teń apostoly aǵaıyndylar Kırıll men Mefodıı (ІH ǵ.) qurmetine arnalǵan. Qazirgi reseı kúntizbesindegi Ekinshi memlekettik-shirkeýlik meıramy (Rojdestvodan keıin). Meıramnyń shyǵý tarıhy shirkeý dástúrlerinen taraıdy, H-HІ ǵasyrlarda Bolgarııada bolǵan. Qasıetti aǵaıyndylar qurmetine arnalǵan meıramdy atap ótý, ótken zamanda da barlyq slavıan halyqtarynda óz orny bolǵan, sodan keıin tarıhı jáne saıası jaǵdaılardyń yqpalymen óziniń maǵynasyn joǵaltty. HІH ǵasyrdyń basynda slavıan halqynyń jańǵyrtylýy men slavıandardyń alǵashqy ustazynyń oıy da ózgerdi. 1863 jyly mamyrdyń 11-i (mamyrdyń 24-i jańa túrde) orys jerindegi qasıetti Kırıll men Mefodııdiń qurmetine arnalǵan meıramdy toılaýǵa úkim shyǵardy.
Eýropalyq Saıabaqtardyń kúni. Eýropalyq ulttyq jáne tabıǵı saıabaqtar federatsııasy jarııalaǵan.Atalmysh eýropalyq uıym Eýropanyń 36 elindegi qorǵalatyn tabıǵı aımaqty biriktiredi. Eń alǵashqy ret 1999 jyly ótkizilgen bul kún endi búkil Eýropada jyl saıyn mamyrdyń 24-inde merekelenedi.
Halyqaralyq qoryqtar kúni Jyl saıyn Halyqaralyq tabıǵatty qorǵaý odaǵynyń bastamasymen atalyp ótiledi.
ESTE QALAR OQIǴALAR
8 1 jyl buryn (1933) «Qazaqtyń kórkem ádebıeti» baspasy quryldy. 1964 jyly ataýy «Jazýshy» bolyp ózgerdi.
1 9 jyl buryn (1995) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik shekara jónindegi memlekettik komıtetin qurý týraly» Jarlyǵy jaryq kórdi.
1 8 jyl buryn (1996) Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń Jarlyǵymen Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq akademııalyq agrarlyq zertteýler ortalyǵy quryldy.
9 jyl buryn (2005) Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Nazarbaev qol qoıǵan «Sot saraptamasy týraly» Zańyna ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý týraly», «Ujymdyq qaýipsizdik týraly shart Uıymyna múshe memleketterdiń aýmaqtaryn jedel jabdyqtaý, áskerı ınfraqurylym obektilerin birlesip paıdalaný týraly kelisimdi bekitý týraly», «Eýrazııalyq ekonomıkalyq qoǵamdastyqtyń zańnamasy negizderiniń mártebesi, olardy ázirleý, qabyldaý jáne iske asyrý tártibi týraly shartty bekitý týraly» Zańdar basylym betterinde jarııalandy.
8 jyl buryn (2006) qazaqstandyq munaıdyń alǵashqy úlesi Qazaqstan-Qytaı munaı qubyry arqyly qytaılyq shekara beketine jetti. Munaıdyń Shynjańnyń Dýshantszy qalasyndaǵy munaı óńdeý zaýytyna jetkizilýi - qazaqstan-qytaı munaı qubyrynyń resmı paıdalanýǵa berilýiniń bastamasy. Quny 700 mıllıon dollar, ótkizý múmkindigi 20 mıllıon tonnalyq 962 shaqyrym qubyrdyń qurylysy 2004 jyldyń qyrkúıek aıynda bastalyp, 2005 jyldyń jeltoqsan aıynda aıaqtalǵan bolatyn. Onymen qatar, Qytaı aýmaǵynda 252 shaqyrymdyq Alashańqaı-Dýshantszy qubyry da tóselip bitken edi.
7 jyl buryn (2007) Gradets Kralove qalasyndaǵy Kongress-ortalyqta Qazaqstan Respýblıkasynyń Chehııadaǵy Qurmetti konsýldyǵynyń ashylý rásimi ótti. Konsýldyq okrýg Cheh Respýblıkasynyń Kralovogradetsk jáne Pardýbıtssk ólkelerin qamtıdy.
7 jyl buryn (2007) «Nur Otan» halyqtyq-demokratııalyq partııasynyń ortalyq apparatynda Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń qazaq tilinde basylyp shyqqan «Qazaqstan joly» atty kitabynyń tanystyrylymy bolyp ótti.
7 jyl buryn (2007) Profile books brıtan baspasy «V poıske Kazahstana - zemlıa, kotoraıa ızchezla» atty kitabyn satýǵa shyǵardy.
Bul Qazaqstan týraly Batystaǵy kólemi 320 bettik ádebı-áńgime janrynda jazylǵan birinshi avtorlyq týyndy.
Kitaptyń avtory batystaǵy tanymal jazýshy jáne jýrnalıst Krıstofer Robbıns.
Ulybrıtanııadan basqa, bul kitap 2008 jyldyń kókteminde belgili amerıkandyq «Atlas Býks» baspasynan da jaryq kórgen bolatyn. Sonymen qatar, brıtandyq baspa kitaptyń arnaıy veb-saıtyn (www.insearchofkazakhstan.co.uk) ashyp, ol jerden oqyrmandar tapsyrys berip jáne kitap pen onyń avtory týraly aqparat alatyn múmkindikter qarastyrǵan.
ESІMDER
9 3 jyl buryn (1921) kompozıtor, qazaq fortepıanolyq aspaptyq mýzykasynyń negizin qalaýshy, Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen óner qaıratkeri MEŃDІǴALIEV Naǵym dúnıege keldi.
Batys Qazaqstan oblysynyń Jańaqala aýdanynda týǵan. Almaty memlekettik konservatorııasyn fortepıano jáne kompozıtsııa klastary boıynsha bitirgen. Onyń shyǵarmalary negizinen fortepıano aspabyna arnalǵan kontsertter men mınıatıýralar, sımfonııalyq poemalar, sıýıtalar, 300-den astam aspaptyq pesa, án-romanstar, spektaklderge arnalǵan mýzykalar. Onyń «Dombyra týraly ańyz» atty kontserttik pesasy qazaqtyń fortepıanolyq mýzykasynyń tanymal týyndysy.
90 jyl buryn (1924) geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty NIKITIN Igor Fedorovıch dúnıege keldi.
Reseıdiń Máskeý qalasynda týǵan. Sankt-Peterbor taý-ken ınstıtýtyn bitirgen. 1946-1976 jyldary Qazaqstan ǵylym akademııasy Geologııa ǵylymdary ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri, zerthana meńgerýshisi bolǵan.
Ǵalymnyń negizgi ǵylymı eńbekteri Qazaqstannyń geologııa, stratıgrafııa jáne paleontologııa salalaryn zertteýge arnalǵan. Ol Qazaqstannyń birneshe orta masshtabty memlekettik geologııalyq kartalaryn jasaǵan. 100-den astam ǵylymı eńbektiń avtory.
Medaldarmen marapattalǵan.
90 jyl buryn (1924-1974) Dańq ordeniniń tolyq ıegeri, Uly Otan soǵysynyń ardageri TASTANDIEV Taıyr Búrkitbaıuly dúnıege keldi.
Jambyl oblysynda týǵan. 1942 jyly tamyzda ásker qataryna alynǵan. Ol 1-shi jáne 2-shi Baltyq boıy, 4-shi Ýkraın maıdanynyń quramynda eldi nemis basqynshylarynan azat etý urystaryna qatysqan. Donetsk qalasynyń janyndaǵy keskilesken urysta óziniń bólimshesimen jaýdyń kúshti bekinisin alyp, asa jaýapty jaýyngerlik tapsyrmany oryndaǵany úshin 3-shi dárejeli, jaý DZOT-yn granatamen jarǵany úshin 2-shi dárejeli, Dnepr jaǵalaýyndaǵy keskilesken urysta kórsetken erligi úshin 1-shi dárejeli Dańq ordenimen marapattalǵan. T.Tastandıevtiń maıdandaǵy erligi orys jazýshysy K.Sımonovtyń «Shel soldat» derekti fılminde birshama ashylyp kórsetilgen. Jergilikti qalamger Á.Aıtoqov ol týraly kitap jazǵan. Soǵystan keıingi jyrlary T.Tastandıev óz aýylynda halyq sharýashylyǵy salasynda eńbek etip, 1953-1974 jyldary Aqtóbe aýdandyq keńesiniń tóraǵasy boldy.
7 8 jyl buryn (1936) tehnıka ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan ǴA-nyń korrespondent múshesi ÁDІLOV Qaıyrjan Náýkebaıuly dúnıege keldi.
Qaraǵandy oblysynyń Buqar jyraý aýdanynda týǵan. Qaraǵandy polıtehnıkalyq ınstıtýtyn, Máskeý taý-ken ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen. 1968-1983 jáne 1986-1987 jyldary - Qaraǵandy polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń oqytýshysy, dotsenti, professory. 1983-1986 jyldary - Kabýl polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń (Aýǵanstan) oqytýshysy. 1987-1994 jyldary - Qazaq ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtetiniń kafedra meńgerýshisi. 1994 jyldan Qaraǵandy Jer qoınaýyn keshendi ıgerý ınstıtýtynyń zerthana meńgerýshisi. Negizgi ǵylymı eńbekteri kómir kenderiniń óndiristik tehnologııasyn jetildirýge arnalǵan. Ol jer astynan ken óndirýdiń aǵyndy tehnologııasyn jobalaý teorııasyn jasap, ken óndirý úderisi men júıeleriniń beriktigin jáne qarqyndylyǵyn zerttedi. Shahtalar men kenishterdi kúkirtti gazdardan aryltý tehnologııasynyń fızıkalyq-hımııalyq ólshemderin anyqtap, jer asty ken jumystarynyń ekologııalyq qaýipsizdigin negizdedi.
7 4 jyl buryn (1940) medıtsına ǵylymdarynyń doktory, professor, Halyqaralyq psıhologııa ujymynyń akademıgi, S.D.Asfendııarov atyndaǵy Qazaq ulttyq medıtsına ýnıversıtetiniń hırýrgııalyq stomatologııa kafedrasynyń professory, doktorlyq, kandıdattyq qorǵaıtyn arnaıy keńes tóraǵasynyń orynbasary, aprobatsııalyq keńestiń tóraǵasy TÓLEÝOV Qaldan Tóleýuly dúnıege keldi.
Qyzylorda oblysynda týǵan. Perm medıtsınalyq ınstıtýtyn, Almaty memlekettik medıtsına ınstıtýtynyń hırýrgııalyq stomatologııa kafedrasynyń klınıkalyq ordınatýrasyn, Máskeýdegi Lenın Ordendi ortalyq dárigerler bilim jetildirý ınstıtýtynyń «Jaq-bet jáne plastıkalyq hırýrgııa» kafedrasynyń aspırantýrasyn bitirgen.
Almaty memlekettik medıtsına ınstıtýtynyń hırýrgııalyq stomatologııa kafedrasynyń assıstenti, dotsent, stomatologııa fakýlteti dekanynyń orynbasary, S.D.Asfendııarov atyndaǵy Qazaq ulttyq medıtsına ýnıversıtetiniń hırýrgııalyq stomatologııalyq propedevtıka kafedrasynyń meńgerýshisi, Respýblıkalyq stomatologııalyq emhananyń bas dárigeri qyzmetterin atqarǵan.
100-den asa ǵylymı eńbekterdiń, 20-dan astam avtorlyq kýálikterdiń, stomatologııalyq fakýltet stýdentterine arnalǵan oqýlyq pen monografııanyń avtory.
5 8 jyl buryn (1956) aqyn, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi, «Domalaq ana» atyndaǵy jyr baıqaýynyń bas júldegeri TURLYBEK Sabyrbek dúnıege keldi.
Shymkent qalasynda týǵan. Shymkent kooperatıvtik tehnıkýmyn bitirgen. Alǵashqy «Jol azaby» atty týyndysy 1967 jyly jaryq kórgen. Aqynnyń jyrlary birneshe ujymdyq jyr jınaqqa engen. «Taıqazan» atty jeke jyr kitaby bar.
4 9 jyl buryn (1965) QR Іshki ister mınıstrliginiń Krımınaldyq polıtsııa komıtetiniń tóraǵasy, polıtsııa general-maıory QOJAHMETOV Qanat Ospanuly dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. 1988 jyly KSRO ІІM-niń Qaraǵandy joǵary mektebin bitirgen, mamandyǵy zańger.
Eńbek jolyn 1987 jyly Shyǵys Qazaqstan oblysynyń ІІB-de vedomstvolyq emes kúzet qyzmetiniń mılıtsıoneri bolyp bastady, keıinnen osy ІІB-de qylmystyq izdestirý qyzmetiniń jedel ýákili, aǵa jedel ýákili laýazymdaryn atqardy. Odan arǵy qyzmetin Qazaqstan Respýblıkasy ІІM-niń Qylmystyq izdestirý basqarmasynda jalǵastyrdy. 1991 jyldan bastap Qazaqstan Respýblıkasy ІІM-de, MTK-da (Memlekettik tergeý komıteti), Almaty qalasynyń ІІBB-de ár túrli basshylyq laýazymdardy atqardy.Almaty qalasynyń Áýezov AІІB-niń bastyǵy, Almaty oblysynyń ІІD bastyǵynyń birinshi orynbasary bolyp qyzmet atqarǵan.
2005-2006 jyldary - Almaty oblysynyń ІІD bastyǵy. 2006 jylǵy tamyz - 2008 jylǵy jeltoqsan aralyǵynda - Qaraǵandy oblysy Іshki ister departamentiniń bastyǵy. 2009-2011 jyldary Esirtkige qarsy Ortalyq Azııa óńirlik aqparattyq-úılestirý ortalyǵynyń Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy ókiletti ókili (OAÓAÚO).
2012 jylǵy aqpannan bastap - Qazaqstan Respýblıkasy ІІM Krımınaldyq polıtsııa komıtetiniń tóraǵasy.
Birqatar vedomstovolyq jáne úkimettik nagradalary bar.
3 8 jyl buryn (1976) QR Kólik jáne kommýnıkatsııa mınıstrliginiń Kólik jáne qatynas joldary komıteti tóraǵasy MEIІRBEKOV Erkin Nurmahanbetuly dúnıege keldi.
Tynyshpaev atyndaǵy Qazaq kólik jáne kommýnıkatsııa akademııasyn «Avtomobıl joldary jáne aerodromdar qurylysy», Qazaqstan-Reseı ýnıversıtetin Quqyqtaný mamandyqtary boıynsha támamdaǵan. Eńbek jolyn 2001 jyly "MTS Agrotehservıs" óndiristik kooperatıviniń menedjeri bolyp bastaǵan. 2003-2008 jyldar aralyǵynda QR Kólik jáne kommýnıkatsııa mınıstrligi Qatynas joldary komıtetiniń Temir jol kóligin damytý basqarmasynyń mekemelerdiń qyzmetin memlekettik retteý bóliminiń jáne ınfraqurylymdy damytý bóliminiń bas mamany, ınfraqurylymdy damytý bóliminiń bastyǵy bolyp qyzmet etti. 2009-2012 jyldar aralyǵynda QR Kólik jáne kommýnıkatsııa mınıstrligi Kólik jáne qatynas joldary komıtetiniń ınfraqurylymdyq jobalar basqarmasynyń bastyǵy, Infraqurylymdy damytý basqarmasynyń bastyǵy laýazymyn atqardy. 2012 jylǵy sáýirde QR Kólik jáne kommýnıkatsııa mınıstrligi Kólik jáne qatynas joldary komıtetiniń tóraǵasy qyzmetine taǵaıyndaldy.
2 6 jyl buryn (1988) aýyr atletıkadan Beıjińdegi HHІH Olımpıadalyq oıyndardyń chempıony, London olımpıadasynyń chempıony, álemniń úsh dúrkin chempıony ILЬIN Ilıa Aleksandrovıch dúnıege keldi.
2001 jylǵy jeltoqsanda Semeıde ótken el chempıonatynda Qyzylordaa qalasynyń mektep oqýshysy 13 jasar aýyr atletshi arnaıy júldege ıe boldy.
2005 jyly 17 jasynda jasóspirimder arasyndaǵy álem chempıony boldy.Osy jylǵy 15 qarashada Katardyń Doha qalasynda 2005 jylǵy chempıonattyń tańdaýly qultemirshisi atandy.
2006 jyly Qytaıda jastar arasyndaǵy álem chempıony atandy. Osy jyly Santo-Domıngoda 94 keli salmaq sanatynda álem chempıony boldy. 2006 jyldyń jeltoqsanynda Katardaǵy Azııa oıyndarynda 94 keli salmaqta 401 keli nátıjemen chempıon atandy. 2008 jyly Beıjiń Olımpıadasynda jeńimpaz bolyp, altyn medaldy jeńip aldy. 2010 jyly Qazaqstannyń jáne Azııa oıyndarynyń chempıony.
2011 jyly Parıjde úsh dúrkin álem chempıony atandy.
«Qurmet» jáne «Barys» ordenderimen marapattalǵan.
10 9 jyl buryn (1905-1984) keńestik jazýshy, Nobel syılyǵynyń laýreaty ShOLOHOV Mıhaıl Aleksandrovıch dúnıege keldi.
Qazirgi Rostov oblysy Veshensk aýdanynda týǵan. Orys jazýshysy, KSRO ǴA-nyń akademıgi (1939), Sotsıalıstik Eńbek Eri (1967). Aýqatty sharýa otbasynda dúnıege kelgen. Shirkeý-prıhod mektebinde jáne gımnazııada oqyǵan. Azamat soǵysy jyldary azyq-túlik mekemelerinde istedi. 1922 j. Máskeýge kelip, ár túrli jumystar atqardy. 1923 - 24 jyldary alǵashqy áńgimeleri men feletondary baspasóz betine jarııalanyp, keıinnen 1926 jylda shyqqan "Don áńgimeleri" jáne "Munarly dala" jınaqtaryna endi. Bul áńgimelerdiń taqyryby - Dondaǵy azamat soǵysy, orys derevnıasyndaǵy áleýmettik ózgerister, adam sanasynyń ózgerýi, t.b. máseleler boldy. 1925 jyly ol týǵan jerine qaıtyp oralyp, qalǵan ómirin sonda ótkizdi. Sol jerde Sholohov "Tynyq Don" romanyn (1 - 2 kitaptar, 1928; 3 kitap, 1929 - 32; 4 kitap 1937 - 40.) jaza bastady. Bul roman avtordy dúnıe júzine tanytty. Romanda búkil bir revolıýtsııalyq dáýirdiń tarıhı oqıǵalary keń qamtylyp, orys ádebıeti jańa bıikke kóterildi. Munda adam faktory men tarıh máselesi qatar órilgen. Romandaǵy G. Melehov obrazy - dúnıe júzi ádebıetine úlken jańalyq bolyp endi. Ol ár jaǵynan tolyq, tereń jáne barlyq qyr-syrymen ashyldy. Kelesi romany "Kóterilgen tyń" (1 kitap, 1932; 2 kitap, 1960) 1920 - 30 jyldary bolǵan orys derevnıasy ómirindegi ózgeristerdi kórkem baıandap berdi. 2-dúnıejúzilik soǵysjyldarynda Sholohov "Pravda" gazetiniń maıdandaǵy tilshisi boldy. Ol gazette kóptegen áńgimeler, ocherkter jarııalandy. Soǵys jyldary "Olar Otan úshin shaıqasty" romanynyń keıbir taraýlary (1943 - 44) jarııalandy. 1949 - 69 jyldary qalǵan taraýlary jazylǵanmen bul roman tolyq aıaqtalmaı qaldy. Sholohovtyń soǵys taqyrybyna jazǵan "Adam taǵdyry" áńgimesi dúnıe júzi ádebıetindegi eleýli qubylys sanalady. Onda soǵys kezindegi jeke adamnyń tragedııaly tarıhy baıandalady. Áńgimeniń ıdeıasy - soǵystyń surapyl sumdyǵyn kórsetýmen birge jaqsylyqqa sendirý, erlikti pash etý. Keńes ókimeti jyldarynda jáne onan keıingi kezeńde de onyń shyǵarmashylyǵy jóninde kóptegen monografııalar, kitaptar shyǵaryldy. Sholohovtyń shyǵarmalary sahnaǵa jáne kınoǵa kóp shyqty ári KSRO men shet el halyqtarynyń barlyq negizgi tilderine aýdaryldy. Sonyń ishinde qazaq tilinde de jazýshynyń kóptegen shyǵarmalary aýdarylyp, jaryq kórgen: "Don áńgimeleri", "Tynyq Don", "Adam taǵdyry", t.b. Sholohov 40 jyldan asa ýaqyt Qazaqstanmen, qazaq jazýshylarymen dostyq qarym-qatynasta boldy. Ol M. Áýezovtiń shyǵarmalaryn óte joǵary baǵalady, S. Muqanovpen jaqyn dos boldy. 1954 jyly Qazaqstan jazýshylarynyń 3-sezine qatysyp, qazaq halqyna jáne qazaq ádebıetine óziniń baýyrmaldyq kóńilin bildirdi. Ádebıettegi jetistikteri úshin Sholohovqa KSRO Memlekettik syılylyq (1941) jáne Lenındik syılyq (1960), al 1965 jyly Nobel syılyǵy berilgen. Kóptegen orden-medaldarmen marapattaldy.