24 qazan. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
24 qazan. JUMA
«Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynda qaza tapqan synaqshylardy eske alý kúni. 1955 jylǵy aqpannyń 12-inde KSRO Úkimeti «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵyn salý týraly sheshim qabyldady.
1960 jylǵy qazannyń 24-inde M.ıAngel qurastyrǵan R-16 atty jańa kontınentaralyq ballıstıkalyq zymyran synaq barysynda apatqa ushyrady. Elektrlik synaq júrgizý sátinde janarmaımen jabdyqtalǵan zymyrannyń 2-inshi satydaǵy qozǵaltqyshy júıege ruqsatsyz qosylyp ketken. Osynyń nátıjesinde órtten jáne janarmaıdan ýlanǵan 76 áskerı qyzmetker men ónerkásip ókilderi opat boldy. Olardyń ishinde artıllerııanyń bas marshaly M.Nedelın, polıgonnan synaq jetekshileri polkovnıkter A.Nosov pen E.Ostashev bar. Búginde olardyń esimderi Baıqońyr qalasyndaǵy kóshelerge berilgen.
Birikken Ulttar Uıymy kúni. 1945 jyly 51 memleket qol qoıǵan jáne bekitken BUU Jarǵysy kúshine endi. Búginde BUU-ǵa 192 memleket kiredi. AQSh osy uıym bıýdjetiniń tórtten birin qamtamasyz etedi.
Búkilálemdik damý maqsatyndaǵy aqparat kúni. BUU Bas Assambleıasynyń sheshimimen atap ótiledi.
Qarýsyzdaný aptalyǵy. Búkilálemdik beıbitshilik keńesi men Qarýsyzdaný jónindegi BUU Bas Assambleıasynyń arnaıy sessııasynyń sheshimimen qazannyń 24-i men 31-i aralyǵynda jyl saıyn atap ótiledi.
Zambııa Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik jarııalaǵan kúni (1964). Zambııa - Ortalyq Afrıkanyń ońtústiginde ornalasqan memleket. Soltústiginde Kongo Demokratııalyq Respýblıkasymen, Tanzanııamen, shyǵysynda Malavımen, ońtústik-shyǵysynda Mozambıkpen, ońtústiginde Zımbabve, Botsvana, Namıbeımen, batysynda Angolamen shektesedi. Astanasy - Lýsaka qalasy. Memlekettik tili - aǵylshyn tili. Aqsha birligi - kvacha.
ESTE QALAR OQIǴALAR
1 8 jyl buryn (1996) Almatyda jazýshy Balǵabek Qydyrbekulynyń turǵan úıine eskertkish taqta ornatyldy.
1 4 jyl buryn (2000) Pavlodarda Sultanmahmut Toraıǵyrovqa eskertkish ashyldy.
8 jyl buryn (2006) Qaraǵandyda «EkoMurajaı» qoǵamdyq birlestiginde qazaqstandyq óner qaıratkerleri men tabıǵat qorǵaý belsendileriniń «Kıiksiz dalalyq jer - kelinsiz toı tárizdes» jobasy aıasynda «Bóken týraly saga» mýltfılmi jáne «Qazaqstan dalasynyń keremetteri» oqý quralynyń tusaýkeseri bolyp ótti. Ekologtardyń málimeti boıynsha qazaq dalasynda jıyrma jyl buryn bir jarym mıllıon kıik ómir súrgen bolatyn, al 2005 jyly bar álemde olardyń sany nebary 55 myńdy quraǵan.
9 jyl buryn (2005) Pavlodar memlekettik pedagogıka ınstıtýtynda jańa jaıly qonys - Stýdentter úıi ashyldy. Bul elimizdiń joǵary oqý oryndaryndaǵy páter úlgisindegi birden-bir jataqhana. Jataqhanada turýǵa ruqsatty oblys ákimi grantynyń ıegerleri birinshi bolyp aldy. Olar Stýdentter úıinde tegin turady.
7 jyl buryn (2007) Almatyda «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda «Álemdik klassıka» serııasymen jaryq kórgen «Ekonomıka» jáne «Adamzat aqyl-oıynyń qazynasy» serııasymen jaryq kórgen «Psıhologııa» atty qos 10 tomdyqtyń tanystyrylymy ótti.
5 jyl buryn (2009) «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynda ottegi-azot zaýyty iske qosyldy. Ol zymyrantasyǵyshtardy ushyrý úshin otyn komponentterin óndirýmen aınalysatyn bolady.Zaýyt jylyna eki ret - kúzdiń ekinshi jartysynda jáne qystyń aıaǵynda iske qosylady.
5 jyl buryn (2009) Astanada halqymyzdyń kórnekti qalamgeri, Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, «Qurmet» ordeniniń ıegeri, professor-ǵalym Aqseleý Seıdimbekke arnalǵan memorıaldyq taqta ornatyldy.
Aqseleý qaı baǵytqa izin salsa da, óziniń ereksheligimen, utqyr oılarymen, bıik parasattylyǵymen aıryqsha kózge túsetin. Jan-jaqty, qarymdy qalamger bolatyn. Onyń qalamynan 30-dan astam kórkem, ǵylymı-tanymal monografııalar men kitaptar jaryq kórgen.
Kórnekti qoǵam qaıratkeri ár jyldary «Jas Alash», «Ortalyq Qazaqstan», «Egemen Qazaqstan» gazetterinde jumys istegen. «Zerde» jýrnalynyń jáne «Álem» almanahynda bas redaktor bolǵan. M. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda bólim meńgerýshisi, Y. Altynsarın atyndaǵy Bilim berý ınstıtýtynyń dırektory, Qazaq ulttyq bilim berý akademııasynyń birinshi prezıdenti, Prezıdenttik mádenıet ortalyǵy dırektorynyń orynbasary qyzmetterin atqarǵan. Ómiriniń sońyna deıin L. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń professory boldy.
5 jyl buryn (2009) Astanadaǵy № 54-shi qazaq mektep-lıtseıi kórnekti ǵalym, belgili qaıratker, marqum Aqseleý Seıdimbektiń esimimen atalǵan.
№54 mektep-lıtseıi Elbasynyń «100 mektep, 100 aýrýhana» baǵdarlamasy boıynsha boı kótergen alǵashqy mektep jáne ol barlyq jaǵynan zamanaýı talaptarǵa sáıkes keledi.
5 jyl buryn (2009) Býrabaıda Abylaı han atyndaǵy «Býrabaı» memlekettik ulttyq parkiniń ekspozıtsııa kesheniniń ashylýy barysynda Tarıhta «Shańdy joryq» degen ataýmen qalǵan oqıǵa Býrabaıdaǵy Abylaı han murajaıynyń bir qabyrǵasyna bezendirildi Abylaı han alańyndaǵy aıtýly keshen taqyryptyq jazýlardan, «Áskerı keńes» sáýlet kompozıtsııasynan, aqparattyq stendiden turady. Igilikti istiń uıytqysy bolǵan QR Prezıdentiniń Іs basqarmasy men «Nur Otan» halyqtyq -demokratııalyq partııasy. Keshenniń basty maqsaty - keń kólemdi, tanymdyq, ıdeologııalyq jáne otansúıgishtik rýhtaǵy tárbıelik jumystardy atqarýdy kózdeıdi.Sonymen qatar jas býyndy Qazaqstannyń baı tarıhynan, mádenıetinen habardar etip, óńirde týrıstik klasterdi keńinen óristestýge baǵyttalǵan.
2 jyl buryn (2012) Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev pen Chehııa Respýblıkasynyń Prezıdenti Vatslav Klaýs Qazaqstan-Chehııa bıznes-forýmynyń ashylýyna qatysty.
Óz sózinde Memleket basshysy Chehııa Qazaqstannyń Ortalyq jáne Shyǵys Eýropadaǵy mańyzdy saýda seriktesi ekenin atap ótti.
Bir jyl buryn (2013) Qazaqstanda qazaq tiline aýdarylatyn ózekti 100 kitapty anyqtaý úshin onlaın daýys berý júrgizildi.
«100 kitap - 100 knıg» jobasy - bul memlekettik tilge aýdarylýǵa usynylatyn ózekti kitaptardy anyqtaý baıqaýy. Baıqaý maqsaty - qazaq tiline aýdarý úshin qazaqstandyq oqyrmandar arasynda tanymal kem degende júzdegen kitaptardyń tizimin qurý.
Bir jyl buryn (2013) Mınskide Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev Joǵary Eýrazııalyq ekonomıkalyq keńes pen Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy memleket basshylarynyń kezekti otyrysynyń jumysyna qatysty.
Eýrazııalyq ekonomıkalyq keńes aıasynda Qazaqstan Kedendik odaqty damytýdyń ózekti máseleleri men perspektıvalaryn sóz etti. Eýrazııalyq ekonomıkalyq alqasynyń qyzmetkerleri men oǵan qatysty músheleriniń mańyzdy sheshimderine, sonymen birge 2012 jylǵa arnalǵan komıssııa bıýdjetiniń oryndalýyna qol qoıyldy. Otyrys qorytyndysy boıynsha, mańyzdy kelisimderge, jekeleı alǵanda, qupııa aqparatty qorǵaý, sondaı-aq, sybaılas jemqorlyqqa qarsy áreket etý boıynsha Memleketaralyq keńestiń bilim alýy týraly kelisimderge qol qoıyldy.
178 jyl buryn (1836) Fıllıps sirińkege patent aldy.
12 8 jyl buryn (1886) Mendeleev atyndaǵy Reseı hımııalyq qoǵamy quryldy.
ESІMDER 119 jyl buryn (1895-1983) Balalar ádebıetiniń negizin salýshylardyń biri Saparǵalı BEGALIN dúnıege kelgen. Qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy Degeleń aýylynda týǵan.
1915 jyly Semeı qalasyndaǵy orys-qyrǵyz (qazaq) ýchılışesin bitirgen. 1929 - 1935 jyldary Degeleń oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy, Qarqaraly ýezdik atqarý komıtetiniń múshesi. Bólim meńgerýshisiniń orynbasary, aýdandyq halyq sýdıasy boldy. Qazaq eginshilik halyq komıssarıatynda, Túriksib basqarmasyna jaýapty jumystar atqardy. 1935-1956 jyldary «Temirjolshy» gazetinde, Qazaq KSR ǴA-nyń Til jáne ádebıet ınstıtýtynda (qazirgi Ádebıet jáne óner ınstıtýty), Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda qyzmet etti.
Alǵashqy óleńi - «Qazaq boz-balalaryna» 1914 jyly «Aıqap» jýrnalynyń N2 9 sanynda basyldy. «Qyran kegi» (1943), «Tsımlıan teńizi» (1953), «Tańdamaly» (1956), «Syrly qaınar» (1963), taǵy basqa óleńder men poemalar, «Kóksegenniń kórgenderi» (1948), «Ermektiń almasy» (1955, 1985), «Sátjan» (1947,1973,1978), «Jas butaq» (1953),«Jetkinshekter» (1960), «Mektep túlekteri» (1961), «Shoqan asýlary» (1971), «Qyran týraly ańyz» (1976), «Eki tomdyq shyǵarmalar» (1976), taǵy basqa áńgime, povester jınaqtary, «Zamana belesteri» (1975) romany jaryq kórdi.
Pýshkınniń, Lermontovtyń, Shevchenkonyń jekelegen týyndylaryn, D. N. Mamın-Sıbırıaktyń, L. V. Solovevtiń keıbir áńgimeleri men povesterin qazaq tiline aýdarǵan. Begalın Abaı shyǵarmalaryn nasıhattaýǵa mol eńbek sińirgen. Aqynnyń ónegeli ómiri, murasy, zamandastary jaıly tyń derekter beretin «Qııaspaı» (Pıoner, 1956, №4), «Saýyq kesh» (Qazaq ádebıeti, 1971, 10 jeltoqsan), «Nazıpa Quljanova» (Qazaqstan áıelderi, 1973, № 10) taǵy basqa maqalalaryn jarııalaǵan. Abaı rýhyna arnalǵan «Urpaqtarǵa» («Sovhoz týy», 1964, 5 maı) atty óleń jazǵan. Abaıdyń týǵanyna 70 jyl tolýyna oraı 1915 jyly ádebı keshti uıymdastyrýǵa qatysqan.
Halyq aqyndarynyń shyǵarmalaryn suryptal jınaq etip shyǵardy («Halyq aqyndary », 1953; «Ómir jyry», 1953), óner sańlaqtary jóninde («Sahara sandýǵashtary»,1976), jyr alyby J.Jabaev týraly monografııa jazdy. Kóptegen týyndylary shetel tilderine tárjimelendi.
Ol "Qurmet belgisi", "Halyqtar dostyǵy" ordenderimen marapattalǵan.
6 6 jyl buryn (1948) aqyn, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi Mahambet atyndaǵy syılyqtyń laýreaty, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri JYLQYShIEV Qoıshyǵul dúnıege keldi.
Atyraý oblysynyń Inder aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetin bitirgen. Qazaq KSR Mádenıet mınıstrliginde, Qazaq teledıdarynda qyzmet istegen. Qazir «Ónerpaz» qoǵamdyq qaıyrymdylyq qorynyń prezıdenti. Respýblıkalyq «Mahambet» qorynyń tete-prezıdenti. Aqynnyń «Tuńǵysh», «Muń-kitap», «Asaýker» atty jyr jınaqtary jaryq kórgen. M.Ótemisuly týraly pýblıtsıstıkalyq maqalalary úshin Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń A.Baıtursynov atyndaǵy syılyǵyn alǵan. «Tamasha» oıyn-saýyq otaýyn ashqany úshin (L.Esenovpen birge) avtorlyq kýálik berilgen.
90 jyl buryn (1924-1993) Qazaqstannyń eńbek sińirgen muǵalimi MYRZATAEVA Márııam Nuǵymanqyzy dúnıege keldi.
Soltústik Qazaqstan oblysy Jambyl aýdany Qaraqamys aýylynda týǵan.
Almaty qalasyndaǵy Qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen.
1948-1953 jyldary - Esil aýdany Eńbek orta mektebiniń qazaq tili jáne ádebıeti pániniń muǵalimi, dırektordyń oqý isi jónindegi orynbasary. 1953-1955 jyldary - M.Jumabaev atyndaǵy aýdany Eńbekshiqazaq mektebiniń muǵalimi. 1955-1982 jyldary 2-qazaq mektep-ınternatynyń muǵalimi, dırektordyń oqý isi jónindegi orynbasary qyzmetterin atqarǵan.
«Qurmet belgisi» ordenimen, «Qazaqstannyń aǵartý isiniń úzdigi» belgisimen marapattalǵan.
10 4 jyl buryn (1910-1987) ǵalym, bıologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Ǵylym Akademııasynyń akademıgi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri DARQANBAEV Temirbaı Baıbosynuly dúnıege keldi.
Qostanaı oblysynyń Qarabalyq aýdanynda týǵan. M.V. Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetin jáne KSRO Ǵylym Akademııasy janyndaǵy bıohımııa ınstıtýtynyń (qazirgi Mıkroorganızmderdiń fızıologııa jáne bıohımııa ınstıtýty) aspırantýrasyn bitirgen.
1941-1946 jyldary - KSRO Ǵylym Akademııasynyń Qazaq bólimshesinde aǵa ǵylymı qyzmetker, zerthana meńgerýshisi. 1946-1970 jyldary - Qazaq memlekettik ýnıversıtetinde oqý isi jónindegi prorektory, kafedra meńgerýshisi jáne rektory. 1972-1983 jyldary - Qazaqstan Ǵylym Akademııasynyń bıologııalyq ǵylymdar bóliminiń akademık-hatshysy. 1983-1987 jyldary - Molekýlalyq bıologııa jáne bıohımııa ınstıtýtynda dándi daqyldar zerthanasynyń meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan.
Ol Qazaqstan bıdaıynyń taǵamdyq mańyzy men tehnologııalyq qasıetterine baǵa berip, olardyń quramyndaǵy beloktardyń túzilý jáne kebý zańdylyqtaryn anyqtady. Ol bıdaı dáninde amılaza fermentiniń jasyryn túrde kezdesetinin dáleldep onyń bıosıntezin zerttegen. Amılaza fermentiniń, glıadındermen qatar, bıdaı sorttarynyń sapalyq kórsetkishi bola alatyndyǵyn anyqtaǵan.
Lenın, Eńbek Qyzyl Tý, eki ret «Qurmet belgisi» ordenderimen marapattalǵan.
7 3 jyl buryn (1941) KSRO-nyń jáne Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý isiniń úzdigi ÚRMÚRZINA Gúlshara Ǵazızqyzy dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. Almaty memlekettik medıtsına ınstıtýtyn bitirgen. Uzaq jyldar boıy densaýlyq saqtaý salasynda jemisti eńbek etip, Almaty qalalyq klınıkalyq aýrýhanalarynda dáriger-ordınator, bólimshe meńgerýshisi, bas dárigerdiń orynbasary, bas dárigeri bolǵan. 1986-1987 jyldary - Qazaq KSR Qyzyl krest jáne Qyzyl jarty aı qoǵamy Ortalyq komıtetiniń tóraǵasy. 1987-1991 jyldary - Qazaq KSR Densaýlyq saqtaý mınıstriniń orynbasary. 1991-1995 jyldary - Almaty qalalyq densaýlyq saqtaý basqarmasynyń bastyǵy. 1995-1998 jyldary - Mindetti medıtsınalyq saqtandyrý qory Almaty qalalyq bólimshesiniń dırektory. 1999-2006 jyldary «Hospıs» RMQK-nyń dırektory. 2006 jyldan bastap zeınet demalysyna shyqqan.
50 jyl buryn (1964) QR Ulttyq ekonomıka mınıstriniń orynbasary Qaıyrbek Aıtbaıuly ÓSKENBAEV dúnıege kelgen. KSRO Іshki ister mınıstrliginiń Qaraǵandy Joǵary mektebin, L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń Dıplomatııalyq akademııasyn bitirgen. Ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty. Indýstrııa jáne saýda, týrızm jáne sport mınıstrlikterinde basshylyq qyzmetter atqardy. 2007-2011 jyldary QR Týrızm jáne sport vıtse-mınıstri, 2013-2014 jyldary Óńirlik damý mınıstrliginiń birinshi orynbasary, qazirgi qyzmetinde 2014 jyldyń tamyz aıynan bastap. «Astana», «Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 10 jyldyǵyna oraı» medaldarymen marapattalǵan.
521 jyl buryn (1493-1541) dáriger jáne alhımık PARATsELЬS (Fılıp Aýreol Teofrast Bombast fon Gogengeım) dúnıege keldi.
38 2 jyl buryn (1632) nıderlandy natýralısi, mıkroskop jasaýshy, ǵylvymı mıkroskopııanyń negizin salýshy Antonı van LEVENGÝK dúnıege keldi.
13 2 jyl buryn (1882) vengr kompozıtory, keń taralǵan operettalardyń avtory KALЬMAN Imre (Emmerıh)dúnıege keldi.
10 3 jyl buryn (1911-1987) keńestik estrada jáne teatr akteri, rejısser, stsenarıst, syqaqshy, KSRO halyq ártisi RAIKIN Arkadıı Isaakovıch dúnıege keldi.