23 SÁÝІR . QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
23 SÁÝІR, SÁRSENBІ Búkildúnıejúzilik kitap jáne avtor quqyǵyn qorǵaý kúni. Bul merekeni 1996 jyly ıÝNESKO Ýılıam Shekspır (1564-1616), Mıgel de Servantes (1547-1616) jáne jazýshy - tarıhshy Inko Garsılaso de la Vegany (1539-1616) eske alý maqsatynda bekitti. Bul úsh jazýshyny biriktirip turǵan olardyń ómirden qaıtqan kúnderi - 1616 jylǵy sáýirdiń 23-i. Qazir barlyq órkenıetti elderde kitap jármeńkeleri, kórmeler men festıvaldar ótkiziledi. Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq kitaphanasy - Búkildúnıejúzilik kitap kúnin ótkizýdi uıymdastyrýshylardyń biri. Túrkııa Respýblıkasynyń ulttyq merekesi - Táýelsizdik kúni. Qazaqstan Respýblıkasy men Túrkııa arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy naýryzdyń 2-de ornatyldy. Bermýd araldarynda burysh kúni. Bul dámdeýish Bermýd araldarynyń ekonomıkasynda úlken rólge ıe. ESTE QALAR OQIǴALAR 57 jyl buryn (1957) Qostanaı oblysyndaǵy Rýdnyı eldi mekeni qala mártebesin aldy. 18 jyl buryn (1996) Elbasy N.Nazarbaevtyń «HHI ǵasyr tabaldyryǵynda» atty kitabynyń jaryq kórýine oraı baspasóz máslıhaty ótti. 9 jyl buryn (2005) Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.A.Nazarbaev «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııalyq zańyna ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý týraly «Qazaqstan Respýblıkasynyń saılaýy týraly», «Qazaqstan Respýblıkasynyń lıtsenzııalaý máseleleri boıynsha keıbir zańnamalyq aktilerge ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý týraly» Konstıtýtsııalyq Zańdaryna qol qoıdy. 5 jyl buryn (2009) Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy merekeler týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna ózgerister engizý týraly» Zańǵa qol qoıdy. Zań Naýryz meıramyn merekeleý kúnderin naýryzdyń 21-nen 23-ne deıin ulǵaıtýdy jáne Qazaqstan Respýblıkasy kúnin merekeleýdi alyp tastaýdy kózdeıdi. 5 jyl buryn (2009) Polshadaǵy Velıkopolskı aımaǵynyń astanasy Poznan qalasynda Adam Mıtskevıch atyndaǵy ýnıversıtettiń Shyǵystaný jáne túrkitaný ınstıtýtynda qazaq bólimi ashyldy. Polshanyń eń iri oqý oryndarynyń birinde qazaq bóliminiń ashylýy polıak ǵylymı-pedagogıkalyq jáne stýdentter qoǵamynyń elimizge, onyń mádenıeti men salt-dástúrlerine, tarıhy men tiline degen qyzyǵýshylyǵyn bildiredi. 4 jyl buryn (2010) Qazaqstan Respýblıkasynyń Elshiligi Tájikstannyń «Ittıloot va mýoshırat» dep atalatyn respýblıkalyq baspasóz ortalyǵynda Elshiliktiń járdemimen Parsy tildes jýrnalıster forýmy «Afrýzda» basylyp, «Qazaqstan - HHІ ǵasyr» dep atalatyn parsy jáne orys tilderinde shyǵarylǵan jýrnaldyń tusaýkeseri ótti. Atalǵan jýrnalda elimizdiń saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq jáne mádenı ómiri jaıynda tolyqqandy aqparat berilgen. Sonymen birge Qazaqstannyń buqaralyq aqparat quraldaryna jeke tarmaq arnalǵan. Basylymnyń negizinen parsy tildes oqyrmandarǵa, birinshi kezekte mass-medıa ókilderine baǵdarlanǵanyn eskeretin bolsaq, onyń betterinen qazaqstandyq radıo, teledıdar, Internet-provaıderler, baspasóz jáne elektrondy buqaralyq aqparat quraldary týraly málimetterdi tabýǵa, sondaı-aq bul salany retteıtin Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamalyq bazasynyń normatıvti qujattarymen tanysýǵa bolady. 434 jyl buryn (1580) Tashkent bıleýshisi Baba sultan Aqnazar (Haqnazar) handy opasyzdyqpen óltirdi. Munyń aldynda Sharaphana mańynda sol Baba sultannyń qolynan Aqnazardyń eki uly qaza tapqan. Aqnazar úsh tarap - úsh ulysty aǵaly-inili úsh týysqan bastaǵan Úsh júz dep jarııalap, bastaryn qaıta qosqan bolatyn. 68 jyl buryn (1946) Berlın qalasynda «Noıes Doıchland» atty kúndelikti gazet shyǵa bastady. ESІMDER 113 jyl buryn (1901-1960) geolog-petrolog, geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaq KSR ǴA-nyń akademıgi, Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri SERGIEV Nıkolaı Grıgorevıch dúnıege keldi. Reseıde týǵan. Lenıngrad polıtehnıka ınstıtýtyn bitirgen. 1928-1931 jyldary Ortalyq Qazaqstandy geologııalyq kartaǵa túsirý jumystaryna aralasyp, Qońyrat kenin tabýǵa qatysqan. 1931-1933 jyldary - Lenıngrad polıtehnıka ınstıtýtynyń assıstenti. 1933-1936 jyldary - KSRO ǴA Geologııa ǵylymdary ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri. 1936-1942 jyldary - Lenıngrad polıtehnıka ınstıtýtynyń dotsenti. 1942-1947 jyldary KSRO ǴA Geologııa ǵylymdary ınstıtýtynyń sektor meńgerýshisi jáne ǵylymı hatshysy. 1947-1960 jyldary - Qazaq taý-ken ınstıtýtynda kafedra meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri effýzııalyq taý jynystarynyń petrologııasyn zertteý máselelerine arnalǵan. Ortalyq Qazaqstan óńirindegi effýzııalyq túzilimderde tereń petrologııalyq zertteýler júrgizgen. Uly Otan soǵysy jyldary qorǵanys ónerkásibine qajetti shıkizattar izdep, osy maqsatqa jaraıtyn qumnyń iri kenin tapqan. Qyzyl Juldyz, Eńbek Qyzyl Tý ordenderimen jáne medaldarmen marapattalǵan. 104 jyl buryn (1910-1986) ǵalym-bıohımık, medıtsına ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri VERBOLOVICh Petr Alekseevıch dúnıege keldi. Uly Otan soǵysyna qatysqan. Ýkraınanyń Zaporoje oblysynda týǵan. Dnepropetrovsk medıtsınalyq ınstıtýtyn bitirgen. 1946 jyldan Almaty memlekettik medıtsına ınstıtýtynda assıstent, dotsent, kafedra meńgerýshisi bolǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri adam bıohımııasyna arnalǵan. Mıoglobın jáne basqa hromoproteıdter bıohımııasyn zerttedi. Mıoglobınniń et qyzmetine, janýarlar júıke júıesine tıgizetin áserin anyqtady. Almaty memlekettik medıtsına ınstıtýty janynda ortalyq ǵylymı-zertteý zerthanasyn uıymdastyrdy. «Qurmet belgisi» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 96 jyl buryn (1918-2006) Qazaqstannyń Halyq qaharmany, jazýshy QAISENOV Qasym dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Ulan aýdanynda týǵan. Óskemen saıası-aǵartý tehnıkýmyn bitirgen 1939-1940 jyldary Pavlodar oblystyq oqý bóliminde ınspektor bolǵan. 1940 jyly Qyzyl Armııa qataryna shaqyrylyp, arnaýly áskerı mektepten ótken. Uly Otan soǵysy jyldarynda jaý tylynda partızandyq qozǵalysty uıymdastyrýǵa belsene qatysqan. Partızan qozǵalysynyń alǵashqy jetekshileri retinde Zakarpatıa, Moldavııa, Rýmynııa, Chehoslovakııa jerin nemis basqynshylarynan azat etýge qatysyp, kóptegen kúrdeli operatsııalardy júzege asyrýǵa qatysqan. Qasym Qaısenov ózin ójet, tapqyr jáne uıymdastyrý qabileti zor komandır retinde kórsetken. Ol basshylyq etken otrıad kóptegen operatsııalardy sátti júzege asyryp, jaýǵa soqqy bergen. 1945-1953 jyldary Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi Tóralqasynda, Jambyl oblysynyń Jýaly, Sverdlov aýdandyq keńesteriniń atqarý komıtetinde jaýapty qyzmette bolǵan. 1953-1970 jyldary Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda, «Jazýshy», «Qaınar» baspalarynda redaktor, dırektordyń orynbasary qyzmetterin atqarǵan. Uly Otan soǵysy kezindegi óziniń partızandyq ómir joly, qarýlas dostarynyń qaharmandyq erlik isteri jaıly syr shertetin «Jas partızandar», «Ilko Vıtrıak» «Pereıaslav partızandary», «Ajal aýzynda», «Partızan soqpaqtary», t.b. áńgime, ocherk, povest jınaqtaryn shyǵarǵan. Shyǵarmalary orys, ýkraın, qyrǵyz, t.b. tilderge aýdarylǵan. Kórkem aýdarma salasynda M.Mýratovtyń «Lomonosovtyń jastyq shaǵy», Nıkolaı Tomannyń «Sabyltqan saǵym», Mamed Kýlızade Djalıldiń «Pochta jáshigi» kitaptaryn qazaq tiline tárjimalaǵan. 3-dárejeli «B.Hmelnıtskıı», 2 márte 1-shi dárejeli «Otan soǵysy» ordenderimen, kóptegen medaldarmen, Sondaı-aq «Chehoslovakııa partızany» ordenimen, esimi jazylǵan qarýmen marapattalǵan. 96 jyl buryn (1918-1985) jazýshy ChIRVA Fedor dúnıege keldi. Ýkraınanyń Chernıkov qalasynda týǵan. Teatrdyń sýretshisi, jobalaýshy, betonshy, júk tıeýshi, radıo men gazet tilshisi bolyp istegen. Alǵashqy kitaby «Nemis» degen atpen 1954 jyly Qazaqtyń memlekettik kórkem ádebıeti baspasynan shyqqan. Sol jyly Betpaq dalany ıgerýshiler jaıynda «Altyn jemisti jer» ocherkter jınaǵy jaryq kórgen. Jazýshynyń «Pýt cherez noch», «Ýtrom nebo golýboe», «Chernyı ıdol», «Poezda týda ıdýt», «Lıstıa beloı osenı» «Horoshaıa pogoda na zavtra» atty romandary jaryq kórgen. «Qyzyl Juldyz» ordenimen, medaldarmen jáne Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet Gramotasymen marapattalǵan. 64 jyl buryn (1950) ánshi, professor, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen ártisi, Memlekettik syılyqtyń laýreaty, Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynyń ánshisi ÁBІLEV Shahımardan Qaıdaruly dúnıege keldi. Pavlodar oblysy Sharbaqty aýdanynda týǵan. Almaty estrada-tsırk óneri stýdııasyn, Qurmanǵazy atyndaǵy Almaty konservatorııasyn bitirgen. 1973-1975 jyldary - Qazaq akademııalyq opera jáne balet teatrynyń ánshisi. 1981-1982 jyldary - Qazaq fılarmonııasynyń, Qurmanǵazy atyndaǵy Almaty konservatorııasy janyndaǵy opera stýdııasynyń solo-ánshisi bolǵan. 1981-1997 jyldary Qurmanǵazy atyndaǵy Almaty konservatorııasynyń aǵa oqytýshysy, vokaldyq óner fakýltetiniń dekany, dotsent qyzmetterin atqarǵan. 1997 jyldan - án salý kafedrasynyń professory. Ánshi repertýarlarynan qazaq, orys, taǵy basqa elderdiń kompozıtorlary Abaı Qunanbaıulynyń, Rahmanınovtyń, Chaıkovskııdiń, Bızeniń, Verdıdiń, Ahmet Jubanovtyń mýzykalyq shyǵarmalary eleýli oryn alǵan. Gastroldik saparmen Mońǵol Halyq Respýblıkasynda, Reseıde, taǵy basqa kóptegen elderde bolǵan. 1989 jyly Halyqaralyq «Altyn alma» festıvaline qatysyp óner kórsetken. Kúlásh Baıseıitova atyndaǵy 2-respýblıkalyq baıqaýynyń, Erevan qalasynda ótken M.Glınka atyndaǵy Búkilodaqtyq ánshiler baıqaýynyń júldegeri. QR mýzyka qaıratkerleri odaǵy tóraǵasynyń orynbasary (2005). QR Bilim úzdigi (2005). 58 jyl buryn (1956) Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıteti fılologııa fakýlteti, Ádebı shyǵarmashylyq jáne kórkem aýdarma teorııasy kafedrasynyń professory, aqyn, fılologııa ǵylymynyń doktory, Qazaqstan jazýshylar jáne Jýrnalıster odaǵynyń múshesi, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy syılyǵynyń laýreaty TARAQ Ánýar dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Raıymbek aýdanynda týǵan. Qazirgi Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetin bitirgen. 1980-1990 jyldary qazirgi «Jas alash» gazetinde, 1990-1992 jyldary «Parasat» jýrnalynda, 1992-2000 jyldary «Almaty aqshamy» gazetinde istegen. 2000-2002 jyldary «Qazaqstan-Zaman» gazetiniń jaýapty hatshysy qyzmetterin atqarǵan. 2002 jyldan bastap - qazirgi qyzmetinde. Aqynnyń óleńderi «Baspaldaqtar», «Atameken» ujymdyq jınaqtarǵa engen. Sondaı-aq birneshe ánge sóz jazǵan. «Alashtyń aıbyn-ardaǵy - Abylaı han», «Qazaq ádebıetindegi tarıhı tulǵa problemasy (Abylaı han beınesiniń kórkemdik taǵylymy)» monografııalarynyń, «Aýdarma psıhologııasy men mádenıeti», «Aýdarma álemi», «Aýyzsha aýdarma» oqý quraldarynyń, 200-den asa zertteý maqalalarynyń avtory. 55 jyl buryn (1959-2003) tarıh ǵylymynyń doktory BATYRBEKOV Ǵazız Orazaıuly dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtyn, Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyn, Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń aspırantýrasyn bitirgen. 1989-2003 jyldary Qazaq KSR Ortalyq memlekettik muraǵatynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, Qazaqstan Ǵylym akademııasy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri, aǵa ǵylymı qyzmetkeri bolǵan. Ǵalymnyń «Akademık Q.Sátbaevtyń qoǵamdyq ǵylymdar boıynsha murasy», «Akademık Q.Sátbaev jáne onyń zamandastary» atty kitaptary jaryq kórgen. 52 jyl buryn (1962) Qaraǵandy qalasynyń ákimi SMAǴULOV Meıram Ahmedııanuly dúnıege keldi. Jezqazǵan oblysynda týǵan. Qaraǵandy polıtehnıkalyq ınstıtýtyn ınjener-qurylysshy mamandyǵy boıynsha támamdaǵan (1984). Odan basqa Almaty ekonomıka jáne statıstıka akademııasynda ekonomıst mamandyǵy boıynsha bilim alǵan (2005). Eńbek ótili: sheber, bas prorab, "Qaraǵandyturǵynqurylys" tresti qurylys basqarmasynyń proraby (1984-1992); Saran qalasynyń bas sáýletshisi (1992-1995); Saran qalasy ákiminiń birinshi orynbasary (1995-2003); Qaraǵandy oblysy Saran qalasynyń ákimi (2003-2009); Qaraǵandy oblysy qurylys basqarmasynyń basshysy (2009-2012). Qazirgi qyzmetinde 2012 jyldyń qazan aıynan bastap istep keledi. 30 jyl buryn (1984) júzýshi, QR chempıonattarynyń jeńimpazy, QR Kýboktrynyń jeńimpazy, QR rekordshysy, 2004 jylǵy Afınydaǵy Olımpıadalyq oıyndarǵa qatysýshy, І Islam oıyndarynń jeńimpazy, búkilálemdik ýnıversıada fınalshysy, І Azııalyq oıyndardyń jeńimpazy, shaǵyn sýlardaǵy Álem chempıonatynyń fınalshysy OSINSKII Stanıslav dúnıege keldi. 156 jyl buryn (1858-1947) nemis fızık-teoretıgi, kvanttyq teorııanyń negizin salýshy, Berlın Ǵylym akademııasynyń múshesi PLANK Maks Karl Ernst Lıýdvıg dúnıege keldi. Mıýnhen, Berlın ýnıversıtetterin bitirgen. 21 jasynda «Jylý teorııasy mehanıkasynyń ekinshi zańy týraly» doktorlyq dıssertatsııa qorǵap, 22 jasynda Mıýnhen ýnıversıtetiniń prıvat-dotsenti ataǵyn alǵan. Ǵalymnyń alǵashqy zertteýleri entropııa uǵymyn dálirek anyqtaýǵa, termodınamıkanyń zańdaryn fızıkalyq-hımııalyq protsesterge qoldanýǵa arnalǵan. 1984 jyldan bastap jylýlyq sáýle shyǵarýdyń termodınamıkalyq teorııasy men absolıýttik qara deneniń elektrmagnıttik sáýle shyǵarý spektrindegi energııanyń taralý zańdylyqtaryn zertteýmen shuǵyldanǵan. «Áser kvantyn» ashýy arqyly fızıkanyń damýyna qosqan eńbegi úshin M.Plank 1918 jyly fızıka salasy boıynsha Nobel syılyǵyn alǵan. 96 jyl buryn (1918-2001) keńestik jáne reseılik teatr jáne kıno akteri, KSRO halyq ártisi VITsIN Georgıı Mıhaılovıch dúnıege keldi. 75 jyl buryn (1939) keńestik jáne reseılik teatr jáne kıno akteri, Reseı halyq ártisi PRYGÝNOV Lev Georgıevıch dúnıege keldi.