23 qarasha. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
23 qarasha. DÚISENBІ
Qazaqstan Jol polıtsııasynyń qurylǵan kúni. Dál osy kúni Qazaqstannyń Memlekettik avtoınspektsııa týraly birinshi erejesi QR Mınıstrler Kabınetiniń 1992 jylǵy qarashanyń 23-indegi Qaýlysymen bekitilgen. Al 1996 jyly qańtardyń 3-inde Memlekettik avtoınspektsııanyń ataýy Jol polıtsııasy bolyp aýystyrylyp, olardyń qyzmetterindegi basymdyqtar da ózgertildi. Qazirgi jol polıtseıleriniń birinshi kezektegi mindeti - qoǵamdyq tártipti qorǵaý, qylmyspen kúres, azamattardy joldardaǵy qylmystyq áreketterden qorǵaý, jol qaýipsizdigin qamtamasyz etý. Qazirgi jol ınspektorlary tek jol qozǵalysy erejesin ǵana emes, zańnamalardy, psıhologııa negizderin, zamanaýı tehnıkalardy jáne taǵy da basqa kóptegen jáıtterdi egjeı-tegjeıli bilýge mindetti.
Japonııada eńbekke alǵys kúni. Meıram 1948 jyly bekitilgen, al tarıhı negizde bul kún «Jańa ónim meıramy» dep atalǵan jáne aýyl sharýashylyǵy jumystary aıaqtalýynyń merekesi retinde bekigen.
Lıtva áskerleriniń kúni. 1918 jylǵy 23 qarashada Lıtva Úkimetiniń Jarlyǵymen bekitilgen.
Argentınada ulttyq egemendik kúni. Jyl saıyn qarasha aıynyń tórtinshi dúısenbisinde atap ótiledi. Bul memlekettik mereke 1845 jyly 20 qarashada bolǵan Výelta de Oblıgado tusyndaǵy shaıqastyń qurmetine belgilengen. Onda argentınalyq ásker Argentına Konfederatsııasynyń erkinen tys Parana ózeninen ótpek bolǵan aǵylshyn-frantsýz flotyna qarsy shyqqan.
ESTE QALAR OQIǴALAR
23 jyl buryn (1992) Almatydaǵy Keńsaı zıratynda qazaq ádebıetiniń klassıgi Ǵabıt Músirepovtiń beıiti basyna eskertkish ornatyldy.
20 jyl buryn (1995) Astana Memlekettik muraǵatynyń negizi qalandy.
Astana memlekettik muraǵatynyń qyzmeti muraǵat jáne qujattar basqarmasynan, sonymen qatar «Almaty» jáne «Saryarqa» aýdandarynyń muraǵattarynan turady. Eger 2001 jyly elordalyq memlekettik muraǵatta 23649 qujat saqtalsa, qazirgi ýaqytta 234803 birlik eseptelip otyr. Sonymen qatar qorlardyń da sany - qyryqtan bes júz jıyrma úshke deıin jetti.
Ereje boıynsha aýdandyq mańyzy bar mekemeler bes jyl saıyn qujattardy tapsyrý kerek, al qalalyq mańyzy bar mekemeler - on jyl saıyn.
Astananyń Memlekettik muraǵaty Reseıdiń, Bashqurtstannyń muraǵattarymen ózara árekettesedi. Muraǵatta - qazaqtyń tarıhı qaıratkeri Mustafa Shoqaıdyń hattary saqtaýly. Memlekettik muraǵatta 1915 jyly jaryq kórgen Ahmet Baıtursynovtyń «Qazaq tili» kitaby saqtalyp tur.
Muraǵat qyzmetkerleri jarty jylda bir ret muraǵat jarshysyn shyǵarady. Astananyń on jyldyǵyna birneshe kórkem jınaqtar shyǵaryldy. Muraǵat qyzmetkerleri qyzyqty ádebıet shyǵarady, jáne jetekshi tarıhshy-ǵalymdarmen qyzmettesedi. Elordalyq memlekettik muraǵatta №430-shy qor qurylǵan, onda Omby, Novosibir, Ekaterınbor, Ýfa jáne Qazan qalalarynan tabylǵan úsh júzdeı qujat saqtalady.
1 5 jyl buryn (2000) Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen Soltústik Qazaqstan oblysynyń Býlaev aýdany Maǵjan Jumabaev atyndaǵy aýdan bolyp ózgerdi.
1 1 jyl buryn (2004) Bernde Qazaqstan Respýblıkasynyń Elshisi Shveıtsarııa Konfederatsııasynyń Prezıdentine senim gramotalaryn tapsyrǵan.
1 1 jyl buryn (2004) 23 qarashadan 5 jeltoqsanǵa deıin Almatyda «Balalar úıine - beıbitshilik» jalpyqalalyq áleýmettik shara ótti. Uıymdastyrýshy - áıelderge arnalǵan «Kengýrý» jýrnalynyń redaktsııasy. Shara maqsaty - ómir jaǵdaılaryna baılanysty otbasynan aıyrylǵandarǵa kómek kórsetý.
1 1 jyl buryn (2004) Almatyda TMD-nyń 12 elderiniń jáne QHR-dyń Bas prokýrorlary qatysýymen «Prokýratýra organdarynyń qazirgi kezeńdegi quqyqqorǵaýshylyq mindeti» taqyrybynda halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferentsııa ótti. Qazaqstan tarapyn QR Bas prokýrory qatysty.
10 jyl buryn (2005) belgili aqyn jáne qoǵam qaıratkeri, Qazaqstannyń ıÝNESKO janyndaǵy Turaqty ókili Oljas Súleımenovke Tatarstannyń «Sh.Marjanı atyndaǵy Tarıh ınstıtýtynyń qurmetti doktory» ataǵy berildi.
10 jyl buryn (2005) negizgi betine kıiz úı beınelengen sybyrlardyń (sibir tatarlary) alǵashqy saıty ashyldy. Redaktory - Bórihan (Pýrehan) Sibir. «Sibir tatary» etnonımi Sibirdiń jergilikti halqyn Kóshim han jaýlap alǵan tusta jasandy túrde telingen. Sibir tatarlary Túmen, Omby, Novosibir, Omsk oblystarynyń aborıgenderi sanalady. Bórihan Rashıtuly Sibir biraz jyl buryn Ravıl Rashıtovıch Lýkmanov bolǵan. Keıin óz halqynyń tarıhyn oqyǵannan keıin jańa esim (Bórihan - túrkilerdiń tótemdik sımvoly «bóri» sózinen alynǵan) alyp, tólqujatyn ózgertken.
10 jyl buryn (2005) Memleket basshysy «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine salyq salý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańǵa qol qoıdy.
Zań orta jáne shaǵyn bıznesti, básekege qabiletti eksporttaýǵa baǵdarlanǵan óndiristi, jeke tulǵalar men shaǵyn bıznes sýbektileriniń múligin resmılendirý protsesin jandandyrý maqsatynda salyq zańnamasyn jetildirýge baǵyttalǵan.
8 jyl buryn (2007) Pavlodarda burynnan shyǵyp kele jatqan qoǵamdyq-saıası gazetterdiń qataryn eki jańa aptalyq basylym tolyqtyrdy. Qazaq tilindegi «Shahar» jáne oryssha shyǵatyn «Nasha jızn» gazetteriniń alǵashqy sandary jaryq kórdi.
Memlekettik tilde shyǵatyn aptalyqty Pavlodar ákiminiń qoldaýymen oblystyq «Saryarqa samaly» gazeti shyǵarýda. Onyń basym baǵyttary - memlekettik til saıasaty, qazaq tiliniń damýyna járdemdesý, jas talanttardy qoldaý.
8 jyl buryn (2007) Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev Vengrııa Respýblıkasynyń joǵarǵy memlekettik nagradasy «Alqaly úlken krestpen» marapattaldy. Elbasyǵa ordendi Býdapeshtte Vengrııanyń Prezıdenti Laslo Shoıom saltanatty jaǵdaıda tabys etti.
N.Nazarbaevqa atalǵan orden Qazaqstan Respýblıkasy men Vengrııa Respýblıkasy arasyndaǵy dostyq baılanystardyń qalyptasyp, damý isine qosqan zor úlesi úshin berilip otyr. Vengrııanyń «Alqaly úlken krest» ordenimen memleket basshylary da marapattala alady. Memlekettik nagradalar týraly zańǵa sáıkes, Vengrııanyń Prezıdenti laýazymy boıynsha atalǵan ordenniń kavaleri bolyp tabylady.
Óz kezeginde Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Vengrııa Basshysyn eki eldiń dostyq baılanystaryn damytýǵa qosqan eleýli úlken úlesi úshin bizdiń elimizdiń birinshi dárejeli «Dostyq» ordenimen marapattady.
8 jyl buryn (2007) Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń Vengrııa Respýblıkasyna memlekettik sapary kezinde Býdapeshtte birqatar ekijaqty qujattarǵa qol qoıyldy.
Atap aıtqanda, Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrligi men Vengrııa Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrligi arasyndaǵy yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa, Qazaqstan Respýblıkasy Úkimeti men Vengrııa Respýblıkasy Úkimeti arasyndaǵy ekonomıkalyq yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıyldy.
8 jyl buryn (2007) Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N. Nazarbaevqa «Vengrııa qypshaqtary odaǵynyń» Qurmetti kósemi ataǵy berildi. Bul dıplom Býdapeshtte Elbasynyń Vengrııaǵa memlekettik sapary kezinde tapsyryldy.
Búginde Vengrııada qazirgi Qazaqstannyń aýmaǵynan shamamen 750 jyl buryn kóshken qypshaqtardyń 100 myńǵa jýyq urpaǵy turady.
6 jyl buryn (2009) KSRO jáne Qazaq KSR-niń halyq ártisi Bıbigúl Tólegenovaǵa Shyǵys Qazaqstannyń Qqrmetti azamaty ataǵy berildi.
Sol kúni KSRO jáne Qazaq KSR-niń halyq ártisi, Sotsıalıstik Eńbek Eri, KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Bıbigúl Tólegenovanyń týǵan jeri Semeıde mereıtoılyq kontsert ótti.
5 jyl buryn (2010) Qazaqstanda jyl saıynǵy alǵashqy «Samǵaý» qoǵamdyq syılyǵy bekitildi, ol mádenıet, sport, bilim, qoǵamdyq qyzmet salasynda qol jetkizgen jetistikteri úshin múmkindigi shekteýli jandarǵa beriletin boldy.
5 jyl buryn (2010) Almatyda 1980-1990 jyldardaǵy KazTAG-TASS fotoreporteri Murat Mamytbekovtyń eki kitaby tanystyryldy. Olar «Aral - nasledıe SSSR» jáne «Sport v Kazahstane» derekti fotoalbomdary qazaq jáne orys tilderinde jaryqqa shyqqan.
5 jyl buryn (2010) QR Syrtqy ister mınıstrliginde EQYU sammıtiniń qurmetine oraı úsh kórkem markadan turatyn poshtalyq blokty saltanatty tanystyrý ótti. Blokta Aqorda, Táýelsizdik saraıy, Beıbitshilik jáne kelisim saraıy, Qazaqstan týy aıasyndaǵy «Qazaq eli» beınelengen. Avtory - Danııar Muhamedjanov.
5 jyl buryn (2010) Brıýssel qalasynda «Qazaqstan Respýblıkasy - Eýropalyq Odaq» shaǵyn komıtetiniń 12-shi otyrysy ótti. Onyń barysynda Qazaqstan men EO arasyndaǵy ekijaqty saýda-sattyq máseleleri talqylandy.
5 jyl buryn (2010) qazaqstandyq ǵalymdar Almaty aporty sorty alma aǵashynyń alǵashqy mıkroklondaryn aldy. Olar Alataý eteginde teńiz deńgeıinen 1000-1200 metr bıiktikte ósiriledi.
5 jyl buryn (2010) Astanada EQYU ortalyǵy QR SІM birlesip Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymynyń qujattar jınaǵyn qazaq jáne orys tilderinde shyǵardy.
5 jyl buryn (2010) Almatyda qazaq jazýshysy, kınodramatýrg Dıdar Amantaıdyń «Qarqaraly basynda» kitabynyń tusaýkeseri ótti. Jınaqqa «Gúlder men kitaptar» romany, «Men sizdi saǵynyp júrmin» povesi, «Post Scriptum» áńgimeler jınaǵy engen.
4 jyl buryn (2011) baıqaý qortyndysy boıynsha 15 eń úzdik eńbek «20 jyl táýelsizdik jastardyń kózimen» jınaǵyna endi. Onyń tusaýkeseri Almatyda ótti.
4 jyl buryn (2011) Almatyda Qazaqstan men Úndistan arasyndaǵy tarıhı qarym-qatynastarǵa arnalǵan Radha Raınanyń «Echoes of a Distant Past: India and Kazakhstan» atty kitaby jaryqqa shyqty.
4 jyl buryn (2011) Almatyda belgili qazaqstandyq rejısser Abdolla Qarsaqbaevtyń murajaıy saltanatty túrde ashyldy.
4 jyl buryn (2011) Almatyda shyǵystanýshy A.Momynovtyń «Rodoslovnoe drevo Mýhtara Aýezova» kitabynyń tusaýy kesildi.
3 jyl buryn (2012) Qazaqstanda ıAndeks.Dengı arqyly uıaly telefon, televıdenıe jáne ǵalamtor úshin tólem tóleý múmkindigi paıda boldy.
2 jyl buryn (2013) QR tótenshe jaǵdaılar mınıstri Vladımır Bojko Aqmola oblysyndaǵy Jolymbet kenishindegi Ortalyq shahtasynda taý jynystarynyń qoparylýy kezinde jumys istegen qutqarýshylardy marapattady.
1 jyl buryn (2014) Máskeýde bilim alyp jurgen qazaqstandyq stýdentter «On ǵasyr jyrlaıdy» atty qazaq tili jáne poezııa keshin ótkizdi.
163 jyl buryn (1852) Anglııada alǵashqy poshta jáshikteri engizildi.
92 jyl buryn (1923) ıAkob Shık alǵashqy elektr ustarasyn patenttedi.
61 jyl buryn (1954) «Djeneral motors» óziniń 50-mıllıonynshy avtomobılin shyǵardy ol - altyn jalatylǵan eki oryndyq sporttyq «Shevrole».
E SІMDER
100 jyl buryn (1915-1967) tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor MALYBAEV Ómirjan dúnıege keldi.
Qaraǵandy oblysy Qarqaraly aýdanynda týǵan. Uly Otan soǵysyna qatysqan. Almaty keńes qurylysy ınstıtýtyn bitirgen.
1937-1940 jyldary - KOKP ortalyq komıteti janyndaǵy marksızm- lenınızm ınstıtýty Qazaq bólimshesiniń ǵylymı qyzmetkeri. 1940-1941 jyldary - Qazaq KSR úkimeti janyndaǵy KSRO Syrtqy ister halyqtyq komıteti ókiliniń orynbasary. 1946-1967 jyldary - KOKP Ortalyq Komıteti janyndaǵy marksızm- lenınızm ınstıtýty Qazaq bólimshesiniń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, Qaraǵandy taý-ken ınstıtýtynyń oqytýshysy, kafedra meńgerýshisi, Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń dotsenti, Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýty kafedrasynyń meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. Ǵylymı jumystarynyń negizgi baǵyty - KOKP-nyń Qazaqstandaǵy kómir óndirisin damytý máselelerine arnalǵan. «Borba KPSS za sozdanıe ı razvıtıe treteı ýgolnoı bazy SSSR» atty eńbegi jaryq kórgen.
Qyzyl Juldyz, 2-shi dárejeli Otan soǵysy ordenimen jáne medaldarmen marapattalǵan.
76 jyl buryn (1939-2012) ǵalym, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor, Halyqaralyq Injenerler akademııasynyń, Qazaqstan Respýblıkasy Injenerler akademııasynyń akademıgi, KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Taraz qalasy men Báıdibek aýdanynyń qurmetti azamaty ÚRKІMBAEV Mars Fazyluly dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. Qazaq hımııa-tehnologııa ınstıtýtyn, Máskeý Joǵary tehnıkalyq ýchılışesiniń aspırantýrasyn bitirgen.
1962-1973 jyldary Kazaq hımııa-tehnologııa ınstıtýtynda aǵa oqytýshy, dotsent, kafedra meńgerýshisi, dekan, 1973-1992 jyldary - Jambyl gıdromelıoratıvtik-kurylys ınstıtýtynyń rektory. 1990-1992 jyldary - «Taraz» aımaqtyq syrtqy-ekonomıkalyq assotsıatsııasynyń bas dırektory - Jambyl oblystyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary. 1992-1994 jyldary - Ońtústik Qazaqstan oblystyq ákimshiliginiń basshysy, Qazaqstan Ǵylym Akademııasynyń Ońtústik Qazaqstan bólimshesiniń tóraǵasy, Qazaqstan Respýblıkasynyń ekonomıka mınıstri. 1994-2002 jyldary - Halyqaralyq «Integratsııa - Ońtústik» qorynyń prezıdenti, Qazaqstan ónerkásipshileri men kásipkerleri odaǵynyń prezıdenti, Qazaqstan Respýblıkasynyń jumys berýshiler konfederatsııasy basqarmasynyń tóraǵasy, «Qazfosfat» kompanııasynyń qurmetti tóraǵasy. 2002 jyldyń aqpan aıynan «Kaspıı Banki» AAQ dırektorlar keńesiniń múshesi boldy.
Mashına jasaý salasyndaǵy jetekshi ǵalym, kórnekti qoǵam qaıratkeri. Ol mashına tetiginiń beriktigin arttyrý joldarynyń birqatar jańa baǵyttaryn qalyptastyrdy jáne damytty. 400-den astam ǵylymı maqalalardyń avtory. 6 avtorlyq kýáliktiń ıegeri.
«Qurmet belgisi», Eńbek Qyzyl Tý, «Altyn barys», «Qurmet» ordenderimen jáne medaldarmen marapattalǵan. Berlın, Kalıfornııa, London, Qyzylorda, Ońtústik Qazaqstandaǵy ýnıversıteteriniń qurmetti professory.
6 1 jyl buryn (1954-1995) belgili sportshy, taekvondodan qara belbeý 6-shy dan ıegeri, Qazaqstan Respýblıkasy taekvondo federatsııasynyń negizin qalaýshy, halyqaralyq dárejedegi jattyqtyrýshy MUSTAFA Óztúrik dúnıege keldi.
Stambuldaǵy orta mektepti bitirip, Taıvandaǵy eksperımentaldy ýnıversıtetti jáne sol eldegi Halyqaralyq qatynastar ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetin qosa bitirgen. Osy elde júrip koreıdiń kóne sport óneri taekvondony úırendi. Keıin Germanııanyń Keln, Mıýnhen jáne Túrkııanyń Stambul qalalarynda óziniń taekvondo mektebin ashqan. Qazaqstan táýelsizdik alǵannan keıin Almatyǵa kelip, taekvondo mektebin ashty.
2000 jyly Almaty qalasynda Óztúrik Mustafa atyna kóshe berilip, eskertkish belgi qoıyldy. 2004 jyly Óztúrik Mustafanyń 50 jasqa tolǵan mereıtoıy qarsańynda Almaty oblysy Talǵar aýdanynyń Besaǵash aýylynda eskertkishi ashyldy.
6 1 jyl buryn (1954) kınorejısser, kınodramatýrg, Kazaqstannń halyq ártisi, Qazaqstannyń Lenın komsomoly syılyǵynyń ıegeri TEMENOV Talǵat Dosymǵalıuly dúnıege keldi.
Almaty oblysynyń Eńbekshiqazaq aýdanynda týǵan.
Almaty memlekettik konservatorııasynyń teatr bólimin, Máskeýdegi burynǵy KSRO Memlekettik kıno janyndaǵy joǵary rejısserler men stsenarııshiler kýrsyn bitirgen. Taldyqorǵan oblystyq drama teatry trýppasynyń akteri, «Qazaqfılm» stýdııasynda rejısserdiń kómekshisi ári stsenarııshi, kınorejısseri, qoıýshy kınorejısseri, «Mosfılm» stýdııasynyń kınorejısseri qyzmetterin atqarǵan. 1994-2000 jyldary - Almaty memlekettik teatr jáne kıno ınstıtýtynyń (Qazaq ulttyq óner akademııasy) rektory. 2000-2004 jyldary - «Qazaqfılm» kınokompanııasynyń kórkemdik jetekshisi. 2004 jyldan Qazaqtyń memlekettik akademııalyq jastar men balalar teatrynyń dırektory.
Alǵash qoıǵan «Adamdar arasyndaǵy bóltirik» atty tolyq metrajdy kórkem fılmi Maındaǵy Frankfýrt qalasynda ótken 15-Halykaralyq kınofestıvaldyń Gran-prı, Italııada «Kúmis aıý» júldesine jáne Portýgalııada ótken Halyqaralyq kınofestıvaliniń arnaıy júldesine ıe boldy. Onyń ózi jazǵan stsenarııi boıynsha qoıǵan kórkem fılmderi qatarynda «Shańyraq», «Qaıdasyń sen, Chapaı?», «Toro», «Adamdar arasyńdaǵy bóltirik», «Qyzǵysh qus», «Mahabbat beketi». «Alma baǵy», «Kógildir taksı» (S.Smataevpen birigip) pesalar jazǵan. Tarıhı taqyrypqa qoıylǵan «Kóshpendiler» fılmine rejısser retinde qatysqan. «Qaıyrly tań» jáne «Gúlnaz», «Oı jasyn» atty povester men áńgimeler jınaǵynyń avtory.
«Qurmet» ordenimen marapattalǵan.
5 7 jyl buryn (1958) «DATÜB» Búkilálemdik túrik-ahyska qaýymdastyǵynyń tóraǵasy, «Ahyska» túrik etnomádenı ortalyǵynyń tóraǵasy, Qazaqstan halqy assambleıasy keńesiniń múshesi KASANOV Zııatdın Ismıhanuly dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtyn bitirgen. 1981-1995 jyldary - QazKSR melıoratsııa jáne sý sharýashylyǵy mınıstrligi júıesinedm ártúrli qyzmetter atqardy.
1992 jyldan sheteldik kapıtaldy tarta otyryp, birqatar iri kásiporyndar qurdy. Ótken kezeńde ol «Kassanov Investment Group brendimen ártúrli salada 70-ten astam serpindi damyp otyrǵan kásiporyndardy biriktirdi.
1999 jyldan «Ahyska» túrik etnomádenı ortalyǵy basqarma prezıdenti.
«Qurmet» (2004g.) ordenimen, v 2005 jyly Eýropalyq jaratylystaný ǵylymy akademııasynyń «altyn qyran» ordenimen marapattaldy, oǵan Eýropalyq «Kún adamy» ýnıversıtetiniń qurmetti ataǵy berilgen, 2006 jyly Túrkııanyń «Túrki áleminde halyqaralyq baılanysty damytýǵa, nyǵaıtýǵa jáne saqtaýǵa qosqan úlesi úshin syılyǵy berildi.
211 jyl buryn (1804-1869) AQSh-tyń 1853-1857 jyldardaǵy 14-shi prezıdenti Franklın PIRS dúnıege keldi.
140 jyl buryn (1875-1933) orys keńes jazýshysy, ónertanýshy, halyq aǵartý komıssary LÝNAChARSKII Anatolıı Vasılevıch dúnıege keldi.