22 jeltoqsan. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
22 jeltoqsan BEISENBІ
Dýnchjıtsze qys kúnderiniń toqyraý meıramy. Jyl saıyn qystaǵy kúnniń toqyraý kúni jeltoqsannyń 21-i men 22-i aralyǵyna keledi. Qystaǵy kúnniń toqyraý kúni jyldyń eń qysqa kúni jáne eń uzaq túni bolyp esepteledi. Ejelgi Qytaıda osy ýaqyttan bastap tabıǵattyń «erkektik kúshi» kóteriledi jáne jańa kezeń bastalady dep eseptelgen. Sondyqtan qystaǵy kúnniń toqyraýy eń baqytty kún jáne toılaýǵa laıyqty meıram dep sanalady.
Zımbabveniń birigý kúni. Bul mereke 1997 jyly paıda boldy jáne 1987 jylǵy eldiń eki basty saıası kúshteri - Zımbabve afrıkalyq halyq odaǵy (ZAPÝ) men Zımbabve Afrıkalyq ulttyq odaǵy (ZANÝ) birigý kúnine arnalǵan.
Energetık kúni. Reseıde, Ýkraınada, Armenııada, Belarýsta jáne Qyrǵyzstanda atalyp ótiledi. Kásibı mereke 1966 jylǵy mamyrda KSRO ómir súrip turǵan kezde paıda boldy. Ol kezde energetık kúni 1920 jylǵy Reseıdi elektrlandirýdiń memlekettik jospary qabyldanǵan kúnge oraılastyrylǵan bolatyn.
Vetnamdaǵy ulttyq qorǵanys kúni. Mereke Vetnam halyqtyq armııasynyń 1944 jyly qurylýyna arnalǵan. 22 jeltoqsanda Vo Ngýen Zıala basqarǵan Vetnam turaqty qarýly kúshteriniń alǵashqy jasaǵy quryldy.
Indonezııadaǵy ana kúni. 1953 jyly prezıdent Sýkarno 1928 jylǵy Indonezııa áıelder kongresiniń 30 jyldyǵyna oraı belgiledi.
ESTE QALAR OQIǴALAR
24 jyl buryn (1992) «Qazaqstan Respýblıkasynyń qorǵanysy men Qarýly Kúshteri týraly» Zań qabyldandy.
17 jyl buryn (1999) Almatyda belgili ǵalym Evneı Arystanuly Bóketov ómir súrgen úıiniń qabyrǵasyna eskertkish taqta ornatyldy. Akademık E.Bóketov (1925-1983) 9 ǵylymı monografııa jarııalady. Shákirtteri daıyndaǵan 14 monografııaǵa basshylyq etti. Óz pikirlesterimen birigip, 242 ǵylymı eńbek jazyp shyqty. 100 avtorlyq kýáligi bar. Keıbir jańalyqtaryna AQSh, Frantsııa, Anglııa, Kanada, Avstralııa, Italııa, Germanııa men Japonııada patent aldy. Bul jańalyqtar áli de óz paıdasyn alyp kelýde.
16 jyl buryn (2000) «Aıgólek» balalar jýrnalynyń alǵashqy sany jaryq kórdi.
16 jyl buryn (2004) Ózbekstanda Braıl árpimen terilgen Quran basyp shyǵaryldy. Bul kitap kózi kórmeıtin jáne kózi nashar kóretin adamdarǵa musylmandardyń qasıetti kitabynyń ýaǵyzdaryn oqýǵa múmkindik beredi.
11 jyl buryn (2005) «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynan «Progress» ǵarysh apparatymen «Soıýz» zymyrantasymaldaǵyshy ushyryldy.
11 jyl buryn (2005) Novosibirde qazaq qarpimen basylǵan «Uly Abaıǵa adaldyq» kitabynyń ilki danasy Semeıge jetkizildi.
Kitaptyń baspadan shyǵýyna Abaı respýblıkalyq qory járdemdesti. «Uly Abaıǵa adaldyq» kitabynda Abaı ómir súrgen kezeńniń belgili oqıǵalary men búgingi kúnge deıin jaryq kórmegen materıaldar da qamtylyp otyr, ıaǵnı Abaıdyń tikeleı urpaǵy - Minash Ysqaqovanyń estelikterin aıtýǵa bolady.
9 jyl buryn (2007) Petropavlda Qazaqstannyń jáne ıAkýtııanyń kórnekti memleket qaıratkeri Maksım Amosovqa eskertkish taqta ornatyldy.
Maksım Amosov (1897-1938) Batys Qazaqstan, Qaraǵandy, Soltústik Qazaqstan oblystyq partııa komıtetteriniń, Qazaqstan Kompartııasynyń Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy bolǵan. Qazaqstan ekonomıkasynyń damýyna, bosqyn-qazaqtardyń týǵan jerine oralýyna, olardy baspanamen jáne jumyspen qamtamasyz etýge úlken úles qosqan azamat. Goloşekınniń saıasatyna narazy bolǵandardyń biri. Turar Rysqulovpen jáne Sáken Seıfýllınmen dos bolǵan. 1938 jyly Qyrǵyzstanda repressııaǵa ushyrap, keıinnen atylyp ketken.
8 jyl buryn (2008) Qyzylordada TMD elderinde balamasy joq kúrish kespesin óndiretin zaýyt ashyldy. Kespeni óndirý kezinde kúrishtiń barlyq túri paıdalanady. Ónim Amerıka men Eýropa elderinde joǵary suranysta.
8 jyl buryn (2008) Oraldaǵy D.Qonaev atyndaǵy yqshamaýdanda Keńes Odaǵynyń Batyry Mıhaıl Abdolovqa eskertkish taqtasy ornatyldy. M.Abdolov (1918-2006) barlaýshy bolyp qyzmet atqardy, Volgadan Berlınge deıin soǵysqa qatysqan.
7 jyl buryn (2009) Almaty qalasynda fızıka-matematıka pánderi tereńdetip oqytylatyn «Abylaı - T» gımnazııasy saltanatty túrde ashyldy.
Jańa gımnazııa 300 oqýshyǵa laıyqtalǵan. Qazaq tilimen qatar álemdik qoldanystaǵy qytaı, aǵylshyn tilderin joǵary dárejede úıretedi. Oqý ǵımaraty sapaly bilim berý negizinde qazirgi zaman úlgisindegi materıaldyq-tehnıkalyq bazamen jabdyqtalǵan. Oqýshylardy 3 mezgil tamaqpen qamtý men mektepke ákelý men úılerine jetkizip salý qarastyrylǵan.
ESІMDER
213 jyl buryn (1803-1872) tanymal kúıshi DÓNENBAIULY Bısenbi dúnıege keldi.
Ol 1840 Úshtas jaılaýynda halyq qadirlegen tórt bıdiń biri bolyp saılanǵan. Altaı, Tarbaǵataı, Baıan Ólgıı aımaǵyndaǵy qazaqtardyń saıası-áleýmettik taǵdyryn sheshken keleli isterdiń basy-qasynda bolǵan. Onyń «Jeke batyr», «Keńes», «Ajar», «Aq jal, kári boz», «Arman», «Maıda qońyr», «Tolǵaý» jáne taǵy basqa kúıleri bar.
158 jyl buryn (1858-1924) ıtalıan kompozıtory Djakomo PÝChChINI dúnıege keldi.
157 jyl buryn (1859-1919) Alash qozǵalysynyń kórnekti qaıratkeri QULMANOV Baqtygereı dúnıege keldi. Jáńgir mektebin, Sankt-Peterbýrgtegi Imperator ýnıversıtetiniń Shyǵys fakýltetin támamdaǵan. 1887 jyly ǵylym kandıdaty ataǵyn alyp, kóp ýaqyt Bakýdegi túrli saılanbaly jaýapty jumystarda boldy. B.Qulmanov 1906-1907 jyldary І Memlekettik jáne ІІ Memlekettik Dýmalarǵa Іshki orda qazaqtarynan depýtat bolyp saılanyp, musylman fraktsııasyn basqarǵan. 1917 jylǵy sáýirdiń 23-nen jeltoqsannyń 2-ne deıin Bókeı ordasyndaǵy ýaqytsha úkimettiń komıssary boldy. 1917 jylǵy jeltoqsannyń 3-7 aralyǵynda Orynborda ótken jalpyqazaq sezinde prezıdıým basqaryp, Alashorda úkimetiniń tóraǵalyǵyna Á.Bókeıhanovpen birge usynyldy.
111 jyl buryn (1905-1985) geograf, geomorfolog, Qazaq KSR-niń eńbek sińirgen qaıratkeri, KSRO Ǵylym Akademııasynyń akademıgi, professor, KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Bolgar Ǵylym Akademııasynyń korrespondent múshesi, Polsha, Serbııa, Ulybrıtanııa, Avstrııa, Italııa, Kolýmbııa, Shotlandııa memleketteri geografııalyq qoǵamdarynyń qurmetti múshesi GERASIMOV Innokentıı Petrovıch dúnıege keldi.
Lenıngrad ýnıversıtetin bitirgen.
1926 jyly KSRO Ǵylym Akademııasynyń ekspedıtsııasy quramynda Qazaqstanǵa kelip, Jem, Shaǵan ózenderi ańǵarlarynyń paıda bolý tarıhyn jáne onda tórttik kezeń shógindileriniń taralýyn zerttedi. Qazaq jerindegi dalaly jáne shóleıtti aımaqtyń topyraq aımaǵyn tuńǵysh ret sıpattady. Arnaýly geomorfologııalyq zertteýlerdiń nátıjesinde Kaspıı deńgeıiniń ózgerýi geologııalyq faktorlarǵa baılanysty ekenin kórsetti.
Negizgi eńbekteri paleogeografııa, geomorfologııa jáne topyraq geografııasyna arnalǵan. Ol Qazaqstan jeri men Batys Sibirdiń tyń jáne tyńaıǵan jerlerin ıgerýdiń, sol aımaqtardyń jer qyrtysyndaǵy topyraq erozııasymen kúresýdiń ǵylymı negizderin qurýǵa úles qosty.
2 ret Lenın ordenimen jáne basqa da orden, medaldarmen marapattalǵan.
108 jyl buryn (1908-1987) memleket qaıratkeri, Uly Otan soǵysynyń ardageri BEISEBAEV Másimhan dúnıege keldi.
Almaty oblysy Qarasaı aýdanynda týǵan. Almaty aýyl sharýashylyǵy tehnıkýmyn, SOKP OK janyndaǵy Joǵary partııa mektebin bitirgen. Uzaq jyldan boıy laýazymdy qyzmetter atqaryp, Almaty oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy, KSRO Daıyndaý halyq komıssarıatynyń Qazaq KSR-i jónindegi ókiliniń birinshi orynbasary, Qazaqstan Kommýnıstik partııasy Aqmola oblystyq komıtetiniń ekinshi hatshysy, Kókshetaý jáne Almaty oblystyq partııa komıtetteriniń birinshi hatshysy, Qazaq KSR Mınıstrler Keńesi tóraǵasynyń birinshi orynbasary jáne tóraǵasy qyzmetterin atqarǵan. Ol 20-shy ǵasyrdyń 60-shy jyldarynyń 2-shi jartysynda Qazaqstandaǵy sharýashylyq reformalardyń júzege asyrylýyna eleýli úles qosty. Beısebaev basshylyǵymen Qazaqstan tıtan, magnıı, sıntetıkalyq kaýchýk, polıetılen, taǵy basqa óndiris túrleri qolǵa alyndy. Óskemen kondensator, Kentaý transformator, Semeı kabel zaýyttary iske qosyldy. Hımııa ónerkásibi qýatty salaǵa aınalyp, Mańǵystaýdaǵy munaı jáne gaz oryndary ıgerile bastady. Jeńil jáne tamaq ónerkásibi damyp, kólik, baılanys júıeleri jaqsardy. Rýdnyı, Aqtaý sııaqty jańa qalalar boı kóterdi. Qapshaǵaıdyń qala bolyp qalyptasýyna, Qapshaǵaı GES-in saldyrýǵa úlken úles qosty. 1965 jyly Máskeýge arnaıy baryp, Odaqtyń energetıka mınıstrligimen kelisip, resmı ortaq qujatqa qol qoıdyryp, GES-tiń erterek iske qosylýyna jaǵdaı jasady. Qalanyń qurylys uıymdaryn, turǵyn úıler turǵyzýdy, áleýmettik nysandardy, demalys oryndaryn retke keltirdi. Arnaıy sheshim qabyldap, Qapshaǵaı balyq zaýytyn saldyrdy. Beısebaev Qytaıdan Qazaqstanǵa oralǵan 20 myńnan astam otandastarymyzdy qabyldap, atamekenge ornalastyrýda zor eńbek sińirdi.
Kóptegen ordendermen, medaldarmen marapattalǵan.
101 jyl buryn (1915-1970) ken isi salasyndaǵy ǵalym, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor ShÁRІPOVÝaqıt Sháripuly dúnıege keldi.
Qaraǵandy oblysy Egindibulaq aýdanynda týǵan. Qazaq taý-ken-metallýrgııa ınstıtýtyn bitirgen. Uly Otan soǵysyna qatysqan.
1947 jyldan Qazaq KSR Ǵylym Akademııasy Taý-ken isi ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri, bólim meńgerýshisi boldy.
Negizgi ǵylymı jumystary jer astynan ken qazý jumystaryn mehanıkalandyrýǵa arnalǵan. Onyń 100-den astam ǵylymı eńbegi, onyń ishinde 3 monografııasy jaryq kórgen.
2-dárejeli Otan soǵysy, Qyzyl Juldyz ordenderimen jáne medaldarmen marapattalǵan.
101 jyl buryn (1915-1999) geolog- ǵalym, geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń, KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty LI Vıtalıı Gavrılovıch dúnıege keldi.
Qazaq taý-ken ınstıtýtyn bitirgen.
1941-1962 jyldary Qazaqstan men Reseıdiń birqatar ken-metallýrgııalyq jáne geologııalyq ǵylymı-zertteý ortalyqtarynda, 1962-1999 jyldary Qazaqstan UǴA Qanysh Sátbaev atyndaǵy Geologııa ınstıtýtynda jumys istegen.
Negizgi ǵylymı eńbekteri tústi jáne sırek kezdesetin metaldar barlaý, Ýspen kentasty beldeýin geologııalyq-geofızıkalyq jáne metallogendik zertteý máselelerine arnalǵan. Sonymen qatar Saıaq mys ken ornyn ashqan. 122 ǵylymı eńbektiń, sonyń ishinde 3 monografııanyń avtory.
77 jyl buryn (1939) orys kardıohırýrgi, ǵalym jáne medıtsına ǵylymdaryn uıymdastyrýshy, akademık BOKERIıA Leo Antonovıch dúnıege keldi.
62 jyl buryn (1954) QR Parlamenti Májilisiniń VI shaqyrtylymynyń depýtaty, Qarjy jáne bıýdjet komıtetiniń múshesi ÓKSІKBAEV Omarhan Nurtaıuly dúnıege keldi.
Almaty oblysy Balqash aýdany Kóktal aýylynda týǵan. 1975 jyly Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtyn «ekonomıst» mamandyǵy boıynsha bitirdi. 1991 jyly Frantsııada (Parıjde) «Naryqtyq ekonomıkadaǵy aýdıtorlyq qyzmet» mamandyǵy boıynsha bilim aldy. Ekonomıka ǵylymdarynyń doktory. 1976 - 1977 jyldary GDR-daǵy Keńes áskerleri tobynyń quramynda áskerı qyzmet atqardy. 1977 - 1979 jyldary - Almaty oblystyq qarjy basqarmasynda aǵa ekonomıst. 1979 - 1984 jyldary - Almaty oblysy Balqash aýdanynyń «Tyńǵa 25 jyl» keńsharynda bas ekonomıst, Almaty oblystyq sýarmaly jerlerdi ıgerý basqarmasynyń josparlaý-ekonomıka bóliminiń bastyǵy. 1984 - 1992 jyldary - QR Qarjy mınıstrliginiń aǵa baqylaýshy-tekserýshisi, bas baqylaýshy-tekserýshisi, uıymdastyrýshylyq-ınspektorlyq bóliminiń bastyǵy, basqarma bastyǵynyń orynbasary. 1992 - 1996 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik qarjylyq baqylaý komıtetiniń basqarma bastyǵy. 1996 jylǵy aqpan - sáýir aılary aralyǵynda - QR Qarjy mınıstrliginiń Memleketaralyq qatynastar basqarmasynyń bastyǵy. 1996 - 1998 jyldary - Respýblıkalyq bıýdjettiń atqarylýyn baqylaý jónindegi esep komıtetiniń múshesi. 1998 - 2000 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasynyń Sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúres jónindegi memlekettik komıssııasynyń múshesi. 2000 - 2002 jyldary - QR Qaýipsizdik Keńesi Hatshysynyń orynbasary. 2002 jylǵy aqpan aıynan bastap - QR Prezıdenti Ákimshiliginiń Bas baqylaý ınspektsııasynyń basshysy. 2002 jylǵy shilde - 2003 jylǵy maýsym aralyǵynda - Qazaqstan Respýblıkasy Qaýipsizdik Keńesiniń Hatshysy. 2003 - 2012 jyldary - Respýblıkalyq bıýdjettiń atqarylýyn baqylaý jónindegi esep komıtetiniń Tóraǵasy.
2012 jylǵy 21 qyrkúıek aıynan bastap - besinshi shaqyrylǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty, «Nur Otan» Halyqtyq-Demokratııalyq partııasynyń múshesi, partııalyq tizim boıynsha saılanǵan. «Qurmet» ordenimen (2004), «Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigine 10 jyl» (2001), «Tyńǵa 50 jyl» (2004), «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasyna 10 jyl» (2005), «Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlamentine 10 jyl» (2006), «Astananyń 10 jyldyǵy» (2008), «Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigine 20 jyl» (2011) merekelik medaldarymen, III dárejeli «Qarjy saqshysy» vedomstvolyq medalimen (2011), II dárejeli «Qarjy saqshysy» vedomstvolyq medalimen (2012) marapattalǵan.
62 jyl buryn (1954) QR Ortalyq memlekettik kınofotoqujattar jáne dybys jazbalary muraǵatynyń dırektory SEIІTOVA Alla Fedorovna dúnıege keldi.
Qaraǵandy oblysynda týǵan. Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetin, Máskeý memlekettik tarıh-muraǵat ınstıtýty janyndaǵy qujattaný fakýltetiniń ekijyldyq kýrsyn bitirgen.
QR Ulttyq muraǵat qorynyń aýdıovızýaldyq qujattaryn saqtaý jáne paıdalaný jóninde ǵylymı jınaqtarda, muraǵat salasyndaǵy arnaıy jýrnaldardaǵy, gazetterdegi 40-tan astam jarııalapnymnyń avtory. Kóptegen teleradıo baǵdarlamalaryna qatysty. 1975 jyldan - Taldyqorǵan qalasynda orta mektepte orys tili men ádebıeti oqytýshysy. 1978 jyldan - QR Ortalyq memlekettik kınofotoqujattar jáne dybys jazbalary muraǵatynyń aǵa muraǵatshysy, bólim bastyǵy, dırektordyń orynbasary. Qazirgi qyzmetinde - 1995 jyldan beri.
«Muraǵat isiniń úzdigi» belgisimen, QR Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń gramotalarymen marapattalǵan, Mádenıet qaıratkeri.