22 MAMYR. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
22 mamyr, BEI SENBІ
Halyqaralyq bıologııalyq áralýandyq kúni. 2000 jyldyń 30-shy jeltoqsanynda BUU Bas Assambleıasy 22-shi mamyrdy Bıologııalyq áralýandyq týraly konventsııanyń qabyldanǵan kúni, Halyqaralyq bıologııalyq áralýandyq kúni dep jarııalady. Buǵan deıin bul ataýly kún jeltoqsannyń 29-da atalyp ótiletin. Qazaqstannyń ekologııalyq júıesi biregeı bıologııalyq áralýandyǵymen erekshelenedi. Jalpy Qazaqstanda ósimdikterdiń 15 myńdaı túri bar. Onyń 2 myńnan astamy baldyrlar, 5 myńǵa jýyǵy sańyraýqulaqtar, 600-ge jýyǵy qynalar, 500-ge jýyǵy múk tárizdiler jáne 6 myńnan astamy joǵary satydaǵy tútikti ósimdikter. Joǵary satydaǵy ósimdikterdiń túr baılyǵy, ıntrodýktsııalanǵan, mádenı daqyldar men kezdeısoq ákelingen 500-den asa túrlerin qospaǵanda, 161 tuqymdasqa jáne 1120 týysqa jatatyn 6 myńnan astam túrden turady. Onyń ishindegi 730 túr tek Qazaqstanda ósetin - endemıkter. Qazaqstan janýarlarǵa da óte baı. Sútqorektiniń 180, qustyń 500, baýyrymen jorǵalaýshylardyń 52, qos mekendilerdiń 12, balyqtyń 104-ke jýyq túri meken etedi. Al omyrtqasyz jándikter, shaıan tárizdiler, ulýlar, qurttar budan da kóp. Tek jándikter túrleriniń ózi 30 myńnan asady. Qazaqstannyń «Qyzyl kitabyna» engizilip, qorǵaýǵa alynǵan ańdardyń 40, qustyń 56, baýyrymen jorǵalaýshylardyń 10, qosmekendilerdiń 3, balyqtyń 16 túri bar.
Qazaqstannyń bıologııalyq áralýandyǵyn saqtaý maqsatynda 1994 jyly Bıologııalyq áralýandyq jónindegi konventsııa bekitilip, bıologııalyq áralýandyq balansyn paıdalaný jáne saqtaý jónindegi is-áreketter jospary men ulttyq strategııasy jasalyndy. Búgingi tańda osy jumystar 2003 jylǵy jeltoqsanda Elbasy qol qoıǵan Qazaqstannyń 2004-2015 jyldardaǵy ekologııalyq qaýipsizdigi konventsııasy sheńberinde atqarylýda.
Iemen Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - Ult kúni. 1990 jyly Iemen Arab Respýblıkasy men Iemen Halyq Demokratııalyq Respýblıkasy erikti túrde qosyldy. Iemen - Arabııa túbeginiń ońtústik jáne ońtústik-batys bóliginde ornalasqan memleket. Soltústigi men shyǵysynda Saýd Arabstanymen jáne Omanmen, batysy Qyzyl teńizben shektesip jatyr. Ákimshilik jaǵynan 16-y provıntsııaǵa bólinedi. Astanasy - Sana qalasy. Resmı tili - arab tili. Aqsha birligi - ıemendik real. 1991 jyly qabyldanǵan Konstıtýtsııasy boıynsha memleket basshysy Prezıdent pen Vıtse-prezıdent 5 jyl saıyn jalpyhalyqtyq saılaýda saılanady. Osy eki laýazymdy basshy Prezıdenttik keńes qurady. Joǵary zań shyǵarýshy organy bir palataly parlament (801 depýtattan turady).
Qazaqstan Respýblıkasy men Iemen Respýblıkasy arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1997 jylǵy jeltoqsannyń 29-da ornatyldy.
Qyrǵyzstan Respýblıkasy Qarýly Kúshteriniń kúni.
ESTE QALAR OQIǴALAR
2 2 jyl buryn (1992) Qazaqstan Respýblıkasy ıÝNESKO-ǵa kirdi.
1 5 jyl buryn (1999) Aqmola oblysynyń Eńbekshilder aýdanyndaǵy Atansor kóliniń mańynan jańa temir keni kózderi tabyldy.
8 jyl buryn (2006) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Nursultan Nazarbaev «QR Úkimeti men Reseı Federatsııasy Úkimetiniń arasyndaǵy «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynan zymyrandardy ushyrý kezinde apattar bolǵan jaǵdaıdaǵy ózara is-qımyl tártibi týraly kelisimdi ratıfıkatsııalaý týraly» Zańǵa qol qoıdy.
8 jyl buryn (2006) Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev «Shanhaı yntymaqtastyq uıymy aımaqtyq lańkestikke qarsy qurylymynyń Málimetter bazasy týraly kelisimdi bekitý týraly» Zańǵa qol qoıdy.
7 jyl buryn (2007) Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev zańdarda qoldanylatyn termınderdi «Áskerı mindettilik jáne áskerı qyzmet týraly» Zańǵa sáıkestendirýge baǵyttalǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń áskerı qyzmet máseleleri jónindegi birqatar zańnamalyq aktilerine ózgertýler men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańǵa qol qoıdy.
7 jyl buryn (2007) Bókeı handyǵynyń tarıhy týraly Qojantaı Qasenovtiń «Naryn» atty kitaby jaryq kórdi.
Roman-dılogııa eki bólimnen turady, onyń birinshisi «Jáńgir han» atalsa, ekinshisi - «Naryn». Orys tilinde jaryq kórgen kitapta Bókeı handyǵyndaǵy tarıhı oqıǵalar avtor kózimen sýrettelgen. Kitapta Jáńgir hannan bastap osy ólkeniń Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Salyq Babajanov, Ǵubaıdolla Jáńgirov, Sháńgereı Bókeev syndy iri tulǵalary jóninde baıandalady.
Qojantaı Qasenov - tanymal ǵalym, professor, medıtsına ǵylymdarynyń doktory, medıtsına mamany bolǵanymen, ózi týyp ósken óńirdiń ótkeni týraly barynsha zerttegen.
5 jyl buryn (2009) Qazaqstan-Brıtan tehnıkalyq ýnıversıtetinde (KBTÝ) álemdegi tuńǵysh ret tehnologııany óńdeıtin, programmamen qamtamasyz etetin jáne konsaltıngtik qyzmetteriniń jetekshi halyqaralyq seriktestigi (IPS) «Invensys Process Systems» ınnovatsııalyq vırtýaldy tehnologııany usyndy.
«Immersive Virtual Reality Process» jańa ónim qaıta óńdeıtin ónerkásip salasyndaǵy energetıka, hımııa, munaı, gaz taǵy da basqa maman-ınjenerler men stajerlerdi daıyndaýǵa jasalǵan. Qoldanýshylar stereoskopııalyq qulaqqaptar jáne dýlyǵa arqyly zaýytty basqarý protsessterin úırenedi jáne naqty bıznes tájirıbesinde paıda bolatyn kez kelgen ahýaldardy sheshe alady.
5 jyl buryn (2009) Qanysh Sátbaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq ýnıversıtetinde KazRENA qaýymdastyǵynyń bas dırektory Borıs Japarov «Respýblıkalyq joǵary oqý oryndary aralyǵynda taralǵan elektrondy kitaphana» (RJTEK) usyndy. Joǵarǵy oqý oryndarynda elektrondy kitaphana engizý oqý materıaldarynyń sanyn úlkeıtedi, bilim jáne ǵylymı-zertteý qyzmetiniń sapasyn joǵarlatady, otandyq jáne shetel kitaphanalar, aqparattyq ortalyqtar men uıymdar arasyndaǵy elektrondyq qorlardy aıyrbastaýǵa múmkindik beredi. Onyń qorlaryna Science Directtiń arnaıy jasalǵan programmalyq platformasy men Scopus-tyń elektrondyq anyqtamasy arqyly kirýge bolady.
2 jyl buryn (2012) Nıý-Iorktyń ortalyq kóshelerinde túrki halyqtarynyń jyl saıynǵy sherýi ótti. Qazaqstandyqtar bul sharaǵa alǵash ret qatysty.
Sherý onyń qatysýshylary - týystas halyqtar ókilderine ózderiniń Týlaryn ustap ótip, ulttyq kıimderin kórsetýge múmkindik berdi. Qazaq dıasporasynyń, stýdentter men jáne Bas konsýldyq ókilderi sherýdiń basqa qatysýshylarymen birge Birikken Ulttar Uıymynyń ǵımaratyna deıin on bes bloktan birge ótti. Keıin bul jerde túrki halyqtarynyń jas oryndaýshylarynyń qatysýymen kontsert ótkizildi.
Sherý alyp qalanyń kúndelikti ómirindegi úlken sharaǵa aınalyp, onyń kóptegen turǵyndary men qonaqtarynyń nazaryn aýdardy. Qazaqstandyq qatysýshylar Nıý-Iork jurtshylyǵynyń Qazaqstanmen jaqynyraq tanysýy úshin atalmysh sharaǵa únemi qatysýǵa daıyndyǵyn bildirdi.
114 jyl buryn (1900) Nıý-Iorkte «Associated Press» aqparattyq agenttigi quryldy.
ESІMDER
10 8 jyl buryn (1906-1968) sáýletshi, KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty RIPINSKII Nıkolaı Ivanovıch dúnıege keldi.
Reseı Federatsııasynyń Máskeý qalasynda týǵan. Kıev sáýlet-qurylys ınstıtýtynyń sáýlet fakýltetin bitirgen. Kıev, Máskeý, Óskemen, Almaty qalalaryndaǵy jobalaý ınstıtýttarynda qyzmet atqarǵan.
Onyń negizgi eńbekteri qatarynda Habarovskidegi teatr ǵımaraty, Máskeýdegi shetel mamandaryna arnap salynǵan turǵyn úı men 8 qabatty «Avıaprom» úıi, Óskemendegi Shyǵys Qazaqstan oblystyq atqarý komıtetiniń ǵımaraty, Almatydaǵy qazirgi Respýblıka saraıy bar. Sondaı-aq ol qanattas qalalar men turǵyn úı qurylystaryn jobalaýda da eleýli eńbek etken, Almaty qalasynyń ortalyq aýdandaryndaǵy jer silkinisine tózimdi 4-5 qabatty turǵyn úılerdiń, Qazaq balalar men jasóspirimder teatrynyń, «Almaty» qonaq úıi jobasynyń avtory, qaladaǵy Dostyq dańǵylyn qaıta qurý jobasyn jasaýshylardyń biri.
«Qurmet belgisi» ordenimen jáne medaldarmen marapattalǵan.
9 8 jyl buryn (1916-1967) aktrısa, Qazaqstannyń halyq ártisi SEMıATOVA Marııam Tohtahanqyzy dúnıege keldi.
Almaty oblysynyń Shelek aýdanynda týǵan. Sahnalyq jolyn kórkemónerpazdar úıirmesinen bastaǵan. 1935 jyly Almatydaǵy pedagogıkalyq ýchılışege túsip, al 1937 jyly Uıǵyr mýzykalyq drama teatry stýdııasynda oqyǵan. 1935-1967 jyldary osy teatrdyń trýppasyna qabyldanyp, ár alýan rólderde oınaǵan. Kásibı teatr sahnasynda tuńǵysh oınaǵan róli - Ýzeır Gadjıbekovtiń «Arshın mal alan» mýzykalyq dramasyndaǵy kútýshi áıel Tellı. Budan basqa uıǵyrdyń ulttyq jáne shetel dramatýrgııasy boıynsha qoıylǵan spektaklderde oınaǵan rólderi bir-birine múlde uqsamaıtyn, qyzǵylyqty sheshim tapqan sahnalyq beıneler. Ekinshi Dúnıejúzilik soǵys jyldary erler rólinde de oınady. Qazaq jazýshylarynyń shaǵarmalary negizinde qoıylǵan spektaklderde, ıaǵnı Ǵabıt Músirepovtiń «Qozy Kórpesh-Baıan sulýynda» Baıan jáne Ábdilda Tájibaevtyń «Maıra» spektaklinde Maıranyń rólderin oryndaǵan.
Eki ordenmen marapattalǵan. Almaty kósheleriniń birine aktrısa esimi berilgen.
90 jyl buryn (1924) etnograf, arheolog, tarıh ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen joǵary mektep qyzmetkeri, Uly Otan soǵysynyń ardageri ShALEKENOV Ýahıt Hamzauly dúnıege keldi.
Batys Qazaqstan oblysynda týǵan. Qaraqalpaq memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtyn, KSRO Ǵylym akademııasy Etnografııa ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen. Ózbek KSR Ǵylym akademııasy Qaraqalpaq bólimshesiniń sektor meńgerýshisi, Shymkent memlekettik mádenıet ınstıtýtynyń kafedra meńgerýshisi bolǵan. 1973 jyldan Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde ǵylymı-pedagogıkalyq qyzmetpen aınalysady.
Ý.Shalekenovtiń 200-den astam ǵylymı eńbegi, oqý quraldary men tıptik baǵdarlamalary jaryq kórgen. Ol kezinde Horezm arheologııalyq-etnografııalyq ekspedıtsııasynyń jumystaryna qatysyp, uzaq jyldar boıy Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń arheologııalyq ekspedıtsııasyn basqardy. Ǵalymnyń negizgi ǵylymı eńbekteri túrikterdiń ortaǵasyrlyq qalalyq mádenıeti men jazba eskertkishteri, qazaq halqynyń etnologııasyna arnalǵan. Ol Shý ózeni boıyndaǵy ortaǵasyrlyq Aqtóbe (Balasaǵun) qalasynda arheologııalyq oqý bazasyn qurdy.
«Qyzyl juldyz», «Otan soǵysy» ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan.
7 8 jyl buryn (1936) J.Elebekov atyndaǵy respýblıkalyq estradalyq-tsırk kolledjiniń (Almaty q.) estradalyq vokal bóliminiń meńgerýshisi QARMYSOVA Venera Kamalqyzy dúnıege keldi.
Almaty qalasynta týǵan. Qurmanǵazy atyndaǵy memlekettik konservatorııanyń vokal fakýltetin bitirgen, operalyq jáne kontserttik-kameralyq ánshi.
1960 jyldan - Jambyl atyndaǵy Qazaq memlekettik fılarmonııasynyń ánshisi. 1969 jyldan Televızııa jáne radıo habarlaryn taratý memlekettik komıtetiniń ánshisi. Qazirgi qyzmetinde - 2001 jyldan beri. «Eńbekte úzdik shyqqany úshin» medalimen marapattalǵan. Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi.
5 6 jyl buryn (1958) Halyqaralyq bıznes akademııasynyń prezıdenti QOJAHMETOV Asylbek Bazarbaıuly dúnıege keldi.
Kókshetaý oblysynda týǵan. S.M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń mehanıka jáne qoldanbaly matematıka fvakýltetin bitirgen, Germanııa, Frantsııa, Ulybrıtanııa, Belgııa, Gollandııa, Vengrııa, Estonııa elderiniń oqytý ortalyqtarynda menedjment boıynsha arnaıy oqýdan ótti. Qazaqstandyq jáne soltústikamerıkandyq jýrnaldarda jarııalanǵan menedjment pen bilimdi damytý boıynsha 30-dan astam maqalanyń avtory.
1980 jyldan - S.M.Kırov atynldaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń mehanıka kafedrasynyń oqytýshysy. 1989 jyldan - Qazaq respýblıkalyq menedjerler kooperatıvtik birlestiginiń «Soıýz» mektebiniń oqytýshysy, odan keıin dırektory. 1990 jyldan - «Almaty menedjerler mektebi» JShS bas dırektory. 1998-2002 jyldary - Halyqaralyq bıznes akademııasynyń prezıdenti. Qazirgi qyzmetinde - 2009 jyldan beri.
5 4 jyl buryn (1960) QR Bas prokýratýrasynyń Quqyqtyq statıstıka jáne arnaıy esepke alý komıtetiniń tóraıymy, general AITPAEVA Sáýle Muhanbedıanqyzy dúnıege keldi. Torǵaı oblysy Jaqsy kentinde dúnıege kelgen.1977 jyly - Torǵaı oblysy Jaqsy aýdandyq prokýratýrasy keńsesiniń meńgerýshisi. 1978 jyly - Torǵaı oblysy Jaqsy aýdandyq komsomol komıtetiniń mashınısi. 1979-1983 jyldary - R.A.Rýdenko atyndaǵy Sverdlov zańtaný ýnıversıtetiniń «quqyqtaný» mamandyǵy boıynsha oqýǵa tústi. 1983 jyly - Tselınograd oblystyq prokýratýrasy Lenın aýdandyq prokýratýrasynyń tálimgeri. 1984 jyly - Tselınograd qalasy Lenın aýdandyq prokýratýrasynyń tergeýshisi. 1985 jyly - Aqmola oblysy prokýratýrasynyń ishki ister organdaryndaǵy tergeý men anyqtaýdy qadaǵalaý jónindegi bóliminiń prokýrory.1988 jyly - Aqmola oblysy prokýratýrasy kadrlar jónindegi prokýrorynyń kómekshisi. 1992 jyly - Aqmola oblysy prokýratýrasynyń uıymdastyrý-taldaý bóliminiń prokýrory. 1996 jyly - Tselına kólik prokýratýrasynyń uıymdastyrý-ınspektorlyq jumys jónindegi aǵa prokýrory. 1997 jyly - Qazaqstan Respýblıkasy Bas prokýratýrasynyń janyndaǵy Quqyqtyq statıstıka jáne aqparat ortalyǵynyń (QSjAO) alǵashqy esepke alý qujattaryn, eseptilik jáne ádisteme nysandaryn ázirleý jáne engizý bóliminiń bastyǵy. 1998 jyly - Qazaqstan Respýblıkasy Bas prokýratýrasynyń janyndaǵy QSjAO (D) bastyǵynyń orynbasary - Astana qalasyndaǵy statıstıka basqarmasynyń bastyǵy. 1999 jyly - QSjAO (D) bastyǵynyń orynbasary - Qazaqstan Respýblıkasy Bas prokýratýrasynyń janyndaǵy QSjAO (D) statıstıkany qalyptastyrý basqarmasynyń bastyǵy boldy. 2001 jyly - Qazaqstan Respýblıkasy Bas prokýratýrasynyń janyndaǵy QSjAO (D) bastyǵynyń orynbasary. 2003 jyly - Qazaqstan Respýblıkasy Bas prokýratýrasynyń Quqyqtyq statıstıka jáne arnaıy esepke alý jónindegi komıteti Tóraǵasyny orynbasary.2005 jyldyń jeltoqsanynan Qazaqstan Respýblıkasy Bas prokýratýrasynyń Quqyqtyq statıstıka jáne arnaıy esepke alý jónindegi komıteti Tóraǵasynyń birinshi orynbasary qyzmetin atqardy.
Memleket basshysynyń 2012 jyldyń sáýirindegi Ókimimen Qazaqstan Respýblıkasy Bas prokýratýrasynyń Quqyqtyq statıstıka jáne arnaıy esepke alý jónindegi komıtetiniń tóraıymy bolyp taǵaıyndaldy.
«Qazaqstan Respýblıkasy prokýratýrasynyń qurmetti qyzmetkeri» (2001) ataǵy bar, «Eren eńbegi úshin» (2005), «Astananyń 10 jyldyǵy» (2008), «Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdigine 20 jyl» (2011), «Qazaqstan Respýblıkasynyń prokýratýrasyna 20 jyl» (2011) medaldarymen marapattalǵan.
50 jyl buryn (1964) QR ulttyq paralımpıada komıtetiniń vıtse-prezıdenti JUMABAEV Aıdar Ábilmájinuly dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. A.Gorkıı atyndaǵy Ádebıet ınstıtýtyn bitirgen. Qazaq teledıdarynyń redaktory, Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń oqytýshysy qyzmetterin atqarǵan. 1993-1995 jyldary - «Tań» telekompanııasynyń bas redaktory. 1995-1997 jyldary - «Akbar» halyqaralyq jýrnalıstıka ortalyǵynyń prezıdenti. 1997-2000 jyldary - «NTK» telekompanııasynyń bas dırektory. 2000 jyldan - Qazaqstan teleradıo habarlaryn taratýshylar qaýymdastyǵynyń prezıdenti, «Mır» halyqaralyq teleradıokompanııasynyń Qazaqstandyq fılıalynyń dırektory boldy. «Qurmet» ordenimen marapattalǵan.
4 3 jyl buryn (1971) «QazAgroQarjy» AQ basqarma tóraǵasy RAHYMJANOV Ǵumar Tólegenuly dúnıege keldi.
1993 jyly E.A. Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetin, 1998 jyly Qaztutynýodaǵy Qaraǵandy ekonomıkalyq ýnıversıtetin, 2007 jyly M.Tynyshpaev atyndaǵy Qazaq kólik jáne kommýnıkatsııa Akademııasyn bitirgen.
Biliktiligi boıynsha zańger, qarjy menedjeri, ınjener-ekonomıst. Eńbek jolyn 1995 jyly «Aqtóbe» JShS ıýrıskonsýlt bolyp bastady. 1997-2002 jyldary Qaraǵandy oblysy boıynsha UQKD áskerı qyzmette boldy. 2002-2004 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Kólik jáne kommýnıkatsııa mınıstrliginde ekonomıkalyq taldaý jáne jınaqtaý jumystary basqarmasynyń bastyǵy, ulttyq kompanııalar, monıtorıng jáne jınaqtaý jumystary basqarmasynyń bastyǵy qyzmetterin atqardy. 2004-2006 jyldary «Aqtaý halyqaralyq teńiz saýda porty» RMK qarjylyq-josparlaý basqarmasynyń bastyǵy boldy. 2006-2008 jyldary «Qazaqstan Temir joly» UK» AQ qarjy departamenti dırektorynyń orynbasary qyzmetin atqardy. 2008-2009 jyldary «Qazaqstantemirtrans» AQ vıtse-prezıdenti.2010 jyldyń aqpan aıynan 2011 jyldyń naýryzyna deıin «KazAvtoTrans» AQ basqarma tóraǵasy qyzmetin atqardy.2011 naýryz-mamyr aılarynda - Qaraǵandy oblysy ákiminiń keńesshisi. 2011-2012 jyldary - «Saryarqa» ÁKK Ulttyq kompanııasy» AQbasqarma tóraǵasy. Qazirgi qyzmetinde - 2012 jylǵy qazannan beri.
20 1 jyl buryn (1813-1883) nemis kompozıtory, dırıjer, fılosof Rıhard VAGNER dúnıege keldi.
10 1 jyl buryn (1913-2004) keńestik jáne reseılik kompozıtor, dırıjer, KSRO halyq ártisi BOGOSLOVSKII Nıkıta Vladımırovıch dúnıege keldi.
6 6 jyl buryn (1948-1990 )keńestik estrada ánshisi, kompozıtor, mýzykant MARTYNOV Evgenıı Grıgorevıchdúnıege keldi.
4 4 jyl buryn (1970) brıtan sýpermodeli jáne afro-ıamaılyq aktrısa Naomı KEMPBELL («Qara pantera») dúnıege keldi.