22 qyrkúıek. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
Qazaqstan halqynyń tilderi kúni. 1998 jyldyń 20 qańtarynda elimizde QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen 22 qyrkúıek - Qazaqstan halqy tilderiniń kúni bolyp jarııalandy.
Jyl saıyn bul merekeni Qazaqstanda turatyn ult ókilderi men ulystar toılap keledi. Atap aıtqanda, Qazaqstanda 100-den asatyn ulttardyń birazynda óz tilderin oqytatyn mektepteri bar jáne olardy mádenı-rýhanı qoldaý baǵytynda Qazaqstan halqy Assambleıasy da jumys istep tur.
Búkilálemdik avtokólikti paıdalanbaý kúni. Avtokólikti paıdalanbaý kúnin ótkizý kúni 1998 jyly Frantsııada dúnıege keldi. Sol kúni bul meıramǵa jıyrma shaqty qala ǵana qatysty. Biraq 2001 jyly bul qozǵalysqa 35 eldiń myńdaǵan qalalary qosyldy. Bul kúni Eýropanyń iri qalalary avtokólikti paıdalanýyn qysqartady, qala ishinde tramvaımen, trolleıbýspen, avtobýspen, metromen jáne de qoǵamdyq kóliktiń basqa túrlerimen, sonymen qatar jaıaý júredi nemese velosıpedti paıdalanady. Malı Respýblıkasynyń ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni (1960). Malı - Batys Afrıkadaǵy memleket. Astanasy - Bamako qalasy. Memlekettik tili - frantsýz tili. Memleket basshysy - prezıdent. Joǵarǵy zań shyǵarýshy organy bir palataly parlament - Ulttyq jınalys. Aqsha birligi - malı franki. Bolgarııa Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni. 1908 jylǵy qyrkúıektiń 22-inde Velıko-Tyrnovo qalasynda Bolgarııa knıazdiginiń Osman ımperııasynan táýelsizdik alǵanyn aıqyndaıtyn manıfest jarııalandy. Bolgarııa - Eýropanyń ońtústik-shyǵys bóliginde, Balqan jarty aralynda ornalasqan memleket. Soltústigi Rýmynııamen, ońtústigi Túrkııa, Grekııamen, batysy Serbııa jáne burynǵy Makedonııa ıÝgoslavııa Respýblıkasymen, shyǵysy Qara teńizben shektesedi. Astanasy - Sofııa qalasy. Memlekettik tili - bolgar tili. Aqsha birligi - lev. Qazaqstan Respýblıkasy men Bolgarııa Respýblıkasy arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy maýsymnyń 5-inde ornatyldy.
ESTE QALAR OQIǴALAR
26 jyl buryn (1989) jyly «Tilder týraly» Zań qabyldandy. Bul sol kezde áli egemendigin almaǵan Qazaqstannyń ana tili týraly mańyzdy birinshi qujaty edi.
Osydan keıin 1997 jyly Qazaqstanda «Til týraly» jańa Zań qabyldandy.
20 jyl buryn (1995) Qazaqstandaǵy Ýkraına elshiligi ashylyp, oǵan eki el prezıdentteri qatysty. 14 jyl buryn (2001) Qazaqstanǵa memlekettik is-saparmen kelgen Rım papasy Ioann Pavel II-ini Elbasy N.Nazarbaev Astana áýejaıynda qarsy aldy.
12 jyl buryn (2003) Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev Grýzııanyń Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi Nýgzar Dýchıdzeden senim gramotasyn qabyldady.
9 jyl buryn (2006) Batys Qazaqstan oblysynyń Qaratóbe aýdanynda aqyn, kompozıtor Muhıt Meralyulynyń (1841-1918) kesenesi ashyldy. 6 jyl buryn (2009) Elbasy Nursultan Nazarbaev Shymkentte Táýelsizdik monýmentiniń ashylý saltanatyna qatysty. Eskertkish Tóle bı, Qazybek bı jáne Áıteke bı atyndaǵy kóshelerdiń qıylysynda ornalasqan «Ordabasy» alańynda boı kóterdi. Bıiktigi 24 metrlik úsh qyrly stella el halqynyń birligin beıneleıdi, monýmenttiń ár qyryna dana bılerdiń sózderi qashap jazylǵan. Monýmenttiń ushar basyna «Jer-Ana» músini ornatylǵan. Stellanyń irgesi oıý-órnektermen bezendirilgen. Monýment avtorlary - Nasyr Rústemov pen Baqytjan Áshirbaev.
4 jyl buryn (2011) Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev ıadrolyq qaýipsizdik boıynsha joǵary deńgeıdegi otyrysqa qatysty.
BUU-nyń Nıý-Iork qalasyndaǵy shtab-páterinde ótken otyrysqa BUU-ǵa múshe memleketter: AQSh, Reseı, Qazaqstan, Frantsııa, Koreıa Respýblıkasy, Japonııa, Brazılııa jáne t.b. elderdiń basshylary qatysty.
4 jyl buryn (2011) BUU Bas Assambleıasynda Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev AQSh Prezıdenti Barak Obama, Ulybrıtanııanyń premer-mınıstri Devıd Kemeron, Fınlıandııa Prezıdenti Tarıa Halonen, Ýkraına Prezıdenti Vıktor ıAnýkovıch, Polsha Prezıdenti Bronıslav Komorovskıı, Koreıa Respýblıkasynyń Prezıdenti Lı Men Bak, Latvııa Prezıdenti Andrıs Berzınsh, Slovenııa Prezıdenti Danılo Tıýrkpen kezdesýler ótkizip, BUU Bas Assambleıasynyń 66-shy sessııasynyń kún tártibi jáne ekijaqty qatynastar máselelerin talqylady.
3 jyl buryn (2012) Shyǵys Qazaqstannyń Tarbaǵataı aýdanyndaǵy Boǵas eldi mekeninde Daraboz batyr Qabanbaıǵa arnalǵan eskertkish ashyldy.
Eskertkish «Meniń babam - Qarakereı Qabanbaı» qory qarajatynyń esebinen ornatylǵan. Jobanyń quny shamamen 30 mln. teńge.
ESІMDER 90 jyl buryn (1925-1997) soǵys jáne eńbek ardageri, qoǵam qaıratkeri SYZDYQBAEV Uzaqbaı Syzdyqbaıuly dúnıege keldi. Jambyl oblysy Sarysý aýdanynda týǵan. Kırovogradtaǵy tank-tehnıkalyq ýchılışesin, Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti), Máskeý KOKP Ortalyq Komıteti janyndaǵy Joǵary partııa mektebin bitirgen. Uly Otan Soǵysyna qatysqan. 1947-1959 jyldary Qazaqstan Kompartııasy Jambyl oblysy Sarysý, Sverdlov (qazirgi Baızaq aýdany) aýdandyq partııa komıtetteriniń nusqaýshysy, uıymdastyrý bóliminiń meńgerýshisi, úshinshi, ekinshi hatshysy bolǵan. 1961-1963 jyldary - Jambyl aýdandyq keńesi atqarý komıtetiniń tóraǵasy. 1963-1967 jyldary - Qordaı aýdandyq partııa komıtetiniń ekinshisi hatshysy. 1967-1983 jyldary Qazaqstan Kompartııasy Sarysý, Sverdlov aýdandyq partııa komıtetteriniń birinshi hatshysy qyzmetterin atqarǵan. 1983 jyldan ardagerler qatarynda qoǵamdyq qyzmetke belsene at salysqan. Eki ret Eńbek Qyzyl Tý, «Qurmet belgisi», «Halyqtar dostyǵy», «Otan soǵysy» ordenderimen, kóptegen medaldarmen marapattalǵan. Sarysý aýdanyndaǵy aýylǵa, kóshege, Baızaq aýdanyndaǵy kóshege esimi berilgen. 8 9 jyl buryn (1926-2003) Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen qurylysshysy, KSRO jáne Qazaq KSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty STATENIN Andreı Grıgorevıch dúnıege keldi. Reseı Federatsııasynyń Kemerov oblysynda týǵan. Novosibir temir jol kóligi ınjenerleri ınstıtýtyn, Almaty joǵary partııa mektebin bitirgen. 1963-1964 jyldary - Almaty qalasy Sovet aýdandyq, Oktıabr aýdandyq partııa komıtetiniń hatshysy, birinshi hatshysy. 1964-1971 jyldary - Almaty qalalyq atqarý komıteti tóraǵasynyń birinshi orynbasary. 1971-1987 jyldary - Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq komıtetiniń is basqarýshysy. 1989-1996 jyldary - «QazInPress» qaýymdastyǵynyń aǵa ınjeneri, dırektory. 1996-1998 jyldary - «Kazahstanskaıa pravda» gazetiniń bólim meńgerýshisi. 1998 jyly zeınet demalysyna shyqqan. Eki márte Eńbek Qyzyl Tý, Halyqtar dostyǵy, eki márte «Qurmet belgisi» ordenimen, medaldarmen jáne Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan.
6 5 jyl buryn (1950) aqyn, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń Muqaǵalı Maqataev jáne Halyqaralyq Jambyl Jabaev atyndaǵy syılyqtardyń laýreaty, Halyqaralyq «Alash» syılyǵynyń ıegeri AITULY Nesipbek dúnıege keldi.
Shyǵys Túrkistannyń Tarbaǵataı aımaǵynyń Sháýeshek aýdanynda týǵan. 1962 jyly tarıhı otanyna oralǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti) bitirgen. 1974-1984 jyldary - «Baldyrǵan» jýrnaly poezııa bóliminiń meńgerýshisi, «Jalyn» baspasynyń redaktory. 1984-1994 jyldary - Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń ádebı keńesshisi. 1995-1996 jyldary - «Aqyn» qaýymdastyǵynyń dırektory. 1997-2001 jyldary «Qazaq ádebıeti» gazetinde syn bóliminiń, «Juldyz» jýrnalynda poezııa bóliminiń meńgerýshisi. 2001 jyldan L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde aǵa ǵylymı qyzmetkeri qyzmetterin atqarǵan. 2008 jyldan - «Altyn tamyr» jýrnalynyń bas redaktory qyzmetin atqarady. «Balalyq» degen alǵashqy óleńi 1965 jyly Shubartaý aýdandyq «Jańa ómir» gazetinde, alǵashqy toptamasy 1972 jyly Muqaǵalı Maqataevtyń sát sapar tileýimen «Lenınshil jas» gazetinde, alǵashqy kitaby 1974 jyly «Qozykósh» degen atpen jaryq kórgen. «Júrektegi jańǵyryqtar», «Áke týraly syr», «Jańbyr áni», «Túndelep ushqan tyrnalar», «Muqaǵalı-Jeltoqsan», «Báıterek», «Balabaqshaǵa barar jolda», «Jelkildep ósken quraqtaı», «Kúmis kúıme», «Qartaımaıdy kún nege?» atty kitaptary, «Eskendir qorǵany» (Á.Naýaı), «Igor joryǵy týraly jyr», t.b. aýdarma kitaptary shyqqan. Túriktiń VII ǵasyrda ómir súrgen uly aqyny Júnis Emire, qytaıdyń kóne dáýir aqyny Bo Tsyzıýdyń, ıtalıan aqyny Dj.Rodarıdyń, sondaı-aq, M.Isakovskıı, A.Barto, S.Mıhalkov, S.Barýzdın, V.Berestov, T.Sydyqov, S.Jýsýev óleńderin qazaq tiline aýdarǵan.
6 2 jyl buryn (1953) Tehnıka ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasy Injenerlik akademııasynyń korrespondent múshesi ÁBDІRAHYMOV Oral Tutqabaıuly dúnıege keldi.
Jambyl oblysynyń Merki aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń mehanıka jáne qoldanbaly matematıka fakýltetin bitirgen. 1976-1988 jyldary - Taraz gıdromelıoratıvtik-qurylys ınstıtýtynyń assıstenti, aspıranty, aǵa oqytýshysy. 1988-1991 jyldary - Qazaqstan Ǵylym akademııasy Matematıka jáne mehanıka ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri. 1991-1995 jyldary - Mehanıka jáne mashınataný ınstıtýtynyń zerthana meńgerýshisi, Jezqazǵan ýnıversıtetiniń rektory. 2001 jyldan Almaty tehnologııalyq ýnıversıtetinde fakýltet dekany bolyp isteıdi. Ǵalymnyń 80 ǵylymı eńbegi jáne 16 ǵylymı jańalyǵy bar. Ǵylym men tehnıkadaǵy tabystary úshin Reseı ınjenerleri odaǵynyń V.Shýhov atyndaǵy altyn medalimen marapattalǵan.
56 jyl buryn (1959) «Shákárim atyndaǵy Semeı memlekettik ýnıversıteti» sharýashylyq júrgizý quqyǵyndaǵy respýblıkalyq memlekettik kásiporynnyń rektory ÁMІRBEKOV Sháripbek Aǵabaıuly dúnıege keldi.
Ońtústik Qazaqstan oblysy, Maqtaly aýylynda dúnıege kelgen. S.Kırov atyndaǵy QazMÝ-diń tarıh fakýltetin jáne Máskeý memlekettik áleýmettik ýnıversıtetiniń zań fakýltetin bitirgen. Saıası ǵylymdar doktory. 50-den astam ǵylymı eńbegi bar. 1994 jyldan bastap ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń fılosofııa jáne saıasattaný fakýltetiniń dekany, oqý-ádistemelik basqarmasynyń bastyǵy qyzmetin atqarǵan. 2006-2008 jyldary «Nur Otan» HDP partııa keńesiniń saıası hatshysy - Ortalyq apparat basshysynyń orynbasary, taldamalyq jumys departamentiniń dırektory, 2008-2011 jyldary ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ tarıh fakýltetiniń dekany, til jáne tárbıe jumysy jónindegi prorektory qyzmetterin atqarǵan. Osy qyzmetke taǵaıyndalǵanǵa deıin QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń Uıymdastyrý jáne kadr jumysy departamenti dırektory qyzmetin atqarǵan.
224 jyl buryn (1791-1864) aǵylshyn fızıgi jáne hımıgi, elektr magnıttik óris týraly ilimniń negizin salýshy Maıkl FARADEI dúnıege keldi. 115 jyl buryn (1900-1964) orys til mamany, leksıkolog, ádebı til tarıhshysy, professor, álemge tanymal «Orys tili sózdiginiń avtory OJEGOV Sergeı Ivanovıch dúnıege keldi. 77 jyl buryn (1938-1986) Amerıka ánshisi, kınoakter, kınorejısser jáne qoǵam qaıratkeri Dın RID dúnıege keldi.