21 qazan. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
21 qazan. SEISENBІ
Áýlıe Margarıta Klıteroý kúni (isker áıelderdiń qoldaýshysy).
1566-1586 jyldary ómir súrgen, anglıkandyq shirkeý dástúrinde tárbıe alǵan ol ıorktik baı qasapshy Djon Klıteroýǵa turmysqa shyǵady, sóıte tura katolıktik dinge den qoıady. Kúıeýi qaıtys bolǵan soń búkil sharýashylyqty ózi júrgizip, qaladaǵy belgili kópesterdiń birine aınalady. Ony katolıktik din qyzmetshilerine jasyryn baspana berip jáne óziniń úıinde katolık dinine sıynýǵa ruqsat etkeni úshin birneshe márte tutqynǵa alady.
Sońǵy ret ol 1586 jyly tutqyndalyp, óz dindesterin atap berýden bas tartqany úshin ólim jazasyna kesiledi. 1586 jylǵy 25 naýryzda Margarıta Klıteroý darǵa asylady. 1970 jyly Pavel VI papa ony áýlıeler qataryna qosyp, ile-shala (óziniń isker belsendiligine baılanysty bolsa kerek) isker áıelderdiń qoldaýshysyna aınalady.
ESTE QALAR OQIǴALAR
14 6 jyl buryn (1868) Aqmola oblysy uıymdastyryldy.
18 jyl buryn (1996) Tashkentte túrki tildes memleketter basshylarynyń kezdesýi ótti.
1 7 jyl buryn (1997) Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Jarlyǵymen Qazaqstan Respýblıkasy Joǵary tártiptik keńesi quryldy.
11 jyl buryn (2003) Astanada Transport Tower atty jańa ákimshilik-tehnologııalyq keshen ashyldy.
4 6 jyl buryn (1968) Tashkentte Azııa, Afrıka jáne Latyn Amerıkasy elderiniń 1-shi halyqaralyq kınofestıvali ashyldy.
10 jyl buryn (2004) Memleket basshysy Almatydaǵy rezıdentsııasynda Azııadaǵy Ózara is-qımyl men senim sharalary jónindegi keńeske qatysýshy elderdiń Syrtqy ister mınıstrlerimen kezdesti.
10 jyl buryn (2004) Pavlodar oblysy ákimshiliginde «Qazaqparat» UK» AQ-y tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerýdiń 50-jyldyǵyna arnap basyp shyǵarǵan «Tyń jer: keshe, búgin, erteń» atty kitaptyń tusaýkeser rásimi boldy. Basylymnyń betinde alǵash ret qazaqstandyq tyń ıgerýshilerdiń derekti aıǵaqtary, fototúsirimder men materıaldar oryn alǵan.
10 jyl buryn (2004) Semeıdegi «Roza» JShS álemdegi eń úlken baıpaq jasap shyǵardy. Onyń ólshemi - 106, qonyshynyń bıiktigi 178 santımetr jáne salmaǵy 16,5 kg.
9 jyl buryn (2005) Aqtaý teńiz portynda «Batyr» býksır-kantovşıginiń tanystyrylymy ótti. Quny úsh mıllıon dollardy quraıtyn keme Rýmynııanyń «Damen shipyard gorinchem» kompanııasynda jasalǵan. Ol kemelerdi arqanmen baılaýǵa, órt sóndirýge jáne tasymaldaýǵa qajetti barlyq zamanaýı jabdyqtarmen jabdyqtalǵan. Port mamandary Gollandııadan oqyp keldi.
9 jyl buryn (2005) Tarazda jańa óndiristiń - Qazaqstandaǵy birden-bir keramzıt buıymdaryn óndiretin zaýyttyń tanystyrylymy boldy. «Keramık-Invest» JShS-ine Reseıde jáne basqa elderde qurylys materıaldaryn óndiretin zaýyttar tobynyń - «Stroıteh» ǵylymı-óndiristik ortalyǵy» Reseı kompanııasy ınvestıtsııa salyp otyr. Bul Qazaqstandaǵy teńdesi joq biregeı óndiris. Reseıde osyǵan uqsas 20 shaqty kásiporyn bar. Shet elderde avtomattandyrý deńgeıi tap osyndaı qurylys taqtalaryn shyǵaratyn kásiporyn joq. «Keramık-Invest» JShS-iniń negizgi ónimi - qurylys ındýstrııasynda úlken suranysqa ıe bolyp otyrǵan beriktigi joǵary jáne joǵary sapaly tósem taqtalary, sondaı-aq zaýyt sándik árleý taqtalaryn da shyǵarady
9 jyl buryn (2005) Sankt-Peterborda Ulttar úıi ashyldy.
Búgingi kúni Ulttar úıi Peterborda turatyn 36 kórkem ónerpazdar ujymyn, ǵylymı ortalyqtaryn jáne 130-ǵa tarta halyqtardyń ókilderin biriktirip otyr.
5 jyl buryn (2009) Qazaqstan Respýblıkasynyń Bas prokýratýrasy uıymdastyrǵan Qazaqstan Respýblıkasy men Eýropalyq Odaq arasyndaǵy qurylymdyq kelisimniń otyrysy barysynda «2009-2012 jyldarǵa arnalǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń Adam quqyqtary salasyndaǵy Ulttyq is-qımyl josparynyń» tanystyrylymy ótti.
5 jyl buryn (2009) Bishkekte Ortalyq Azııanyń jazýshy-áıelderiniń «Tordaǵy bulbul» atty jınaǵynyń tanystyrylymy ótti.
Jınaqqa Ortalyq Azııa respýblıkalarynyń jazýshy-áıelderiniń jumystary engen. Qazaqstannan jınaqqa Madına Omarova men Zarına Jandosovanyń jumystary kirdi. Kitap qyrǵyzstan men fındik PEN-ortalyqtarynyń yntymaqtastyǵymen qazaqstandyq «Eskendir» baspasynan shyǵaryldy. Jınaqtyń taralymy bir jarym myń dana.
5 jyl buryn (2009) Astanada Qazaqstannyń tuńǵysh jel atlasynyń tanystyrylymy ótti.
Atalmysh jel atlasy Qazaqstan aýmaǵyndaǵy kez kelgen núktedegi jeldiń jyldyq ortasha jyldamdyǵy jaıynda habardar etetin ınteraktıvti karta bolyp tabylady. Atlasty jasaýshylardyń aıtýynsha, Qazaqstan jeriniń 50 myń sharshy kılometri jel energetıkasyn damytýǵa qolaıly. Al osy áleýet paıdaǵa jaratylyp jatatyn bolsa, jylyna 900 myń GVt /saǵ. elektr energııasy alynady dep boljanýda. Atlas - jel energııasyn alýdyń tıimdi, basymdyqty aımaqtaryn ońaı anyqtaýǵa múmkindik berip, osy salaǵa ınvestıtsııalar tartýǵa, jel energııasyn óndirý kórsetkishterin arttyrýǵa jol ashady.
9 3 jyl buryn (1921) Armenııa, Ázerbaıjan, Grýzııa keńestik sotsıalıstik respýblıkalary men Túrkııa arasynda Kars kelisimsharty jasaldy. Osy kelisimshart boıynsha Kavkaz respýblıkalaryna Máskeý shartynyń (sol jylǵy naýryz aıynda jasalǵan keńes-túrik arasyndaǵy dostyq jónindegi kelisimshart) negizgi qaǵıdalary júkteldi jáne shekara aımaǵy turǵyndarynyń shekaradan ótýin jeńildetý, olarǵa shekaranyń arǵy, bergi jaǵyndaǵy jaıylymdardy paıdalanýǵa erik berý, saýda qatynasyn ornatý jáne qarjy-qarajat, ekonomıka, t.b. máselerdi retteý jóninde komıssııa qurý týraly baptar belgilendi.
ESІMDER
11 6 jyl buryn (1898-1927) memleket qaıratkeri BÁRІBAEV Jubanysh dúnıege keldi.
Vernyı er balalar gımnazııasyn bitirgen. 1916 jyly ult-azattyq kóteriliske qatysqan. Ol Naryn ýezdik (qazirgi Qyrǵyz Respýbıkasynda) áskerı revkomnyń tóraǵasy, musylman kommýnısteriniń Jetisý oblystyq bıýrosy tóralqasynyń hatshysy, Pishpek ýezdik atqarý komıtetiniń tóraǵasy, Túrkistan Ortalyq atqarý komıteti Jetisý oblystyq qazaq jáne qyrǵyz bosqyndaryn ornalastyrý jónindegi erekshe komıssııasynyń tóraǵasy, Jetisý oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy, oblystyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy qyzmetterin atqarǵan.
1 81 jyl buryn (1833-1896) shved ónertapqyshy ári kásipkeri, London koroldik qoǵamynyń jáne Shved ǵylym akademııasynyń múshesi NOBELЬ Alfred Bernhard dúnıege keldi.
Shvetsııanyń Stokgolm qalasynda týǵan. Ǵalym 1864 jyly kúrkireýik synapty kapsıýl-detonator jasaıdy, al 1867 jyly dınamıt jasaý jumysyna patent alyp, ony kóptep shyǵarýǵa kirisedi. Sóıtip orasan zor baılyqqa ıe bolady. Ózi qaıtys bolarynyń aldynda ósıet qaldyryp, artyndaǵy murasynyń ósiminen jyl saıyn ǵylym men mádenıettiń asa zor jańalyqtaryna syılyq taǵaıyndaýdy ótinedi. Osylaısha Nobel atyndaǵy halyqaralyq syılyq paıda boldy.
11 5 jyl buryn (1899-1983) keńes rejısseri, KSRO halyq artısi ROShALЬ Grıgorıı Lvovıch dúnıege keldi.
Smolensk gýbernııasynyń Novozybkov qalasynda týǵan.
V.Meıerholdtyń Memlekettik Joǵary Rejısserlar sheberhanasynda oqyǵan.
1918-1919 jyldary - Ýkraın jáne Qyrym halyq aǵartý komıtetiniń qyzmetkeri. 1919-1921 jyldary - Ázirbaıjan halyh aǵartý komıtetiniń nusqaýshysy, Jeleznovodsk balalar qalashyǵynyń kórkemóner jáne tárbıe bóliminiń meńgerýshisi bolyp qyzmet atqarǵan. 1925-1931 jyldary - Memlekettik kınonyń 3-shi fabrıkasynyń rejısseri, «Belgoskıno» kınostýdııasynyń rejısseri, «Mejrabpomfılm» búkilýkraındyq fotokıno basqarmasynyń rejısseri. 1931-1947 jyldary - «Mosfılm» kınostýdııasynyń rejısseri. 1947-1954 jyldary «Lenfılm» kınostýdııasynyń rejısseri qyzmetin atqarǵan.
90 jyl buryn (1924-1995) moldavııa keskindemeshisi, Moldavııa KSR-niń halyq sýretshisi, MKSR-niń eńbek sińirgen óner qaıratkeri, KSRO Sýretshiler akademııasynyń korrespondent múshesi GRIGORAShENKO Leonıd Pavlovıch dúnıege keldi.
Ýkraınanyń Kotovsk qalasynda týǵan.
Keskindeme jáne sýret stýdııasyn, Kıshınev kórkem sýret ýchılışesin bitirgen.
Tarıhı kartınalar salýmen, stanokpen jáne kitaptarǵa keskindemeler jasaýmen aınalysqan. 1951-1965 jyldary - MKSR Sýretshiler odaǵynyń tóraǵasy.
Lenın, Eńbek Qyzyl Tý, Halyqtar Dostyǵy ordenderimen marapattalǵan.
Kıshınev qalasynyń qurmetti azamaty.
8 4 jyl buryn (1930-1986) qoǵam qaıratkeri, bıologııa ǵylymdarynyń kandıdaty MAShEEV Táńirbergen Syzdyquly dúnıege keldi.
Qaraǵandy oblysynyń Qarqaraly qalasynda týǵan. Almaty zooveterınarlyq ınstıtýtyn (qazirgi Qazaq ulttyq agrarly ýnıversıteti) bitirgen.
1959-1960 jyldary - Qazaqstan LKJO Almaty oblystyq komıtetiniń birinshi hatshysy, 1960-1961 jyldary - Qazaqstan LKJO OK-tyń birinshi hatshysy. 1961-1966 jyldary - Kegen aýdandy «Qarqara» keńsharynyń dırektory. 1966-1968 jyldary - «Degeres» keńsharynyń dırektory. 1968-1970 jyldary - Almaty oblystyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń bastyǵy. 1970-1973 jyldary - Almaty oblystyq partııa komıteti aýyl sharýashylyǵy bóliminiń meńgerýshisi. 1973-1977 jyldary - Jambyl aýdany «Roslavlskıı» keńsharynyń dırektory qyzmetterin atqarǵan. 1977-1986 jyldary Qazaq KSR Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi basqarmasynda jumys istedi.
Eńbek Qyzyl Tý ordenimen, medaldarmen marapattalǵan.
6 9 jyl buryn (1945) akter, rejısser, stsenarııshi, prodıýser, Reseı Federatsııasynyń Halyq ártisi MIHALKOV Nıkıta Sergeevıch dúnıege keldi.
Máskeý qalasynda týǵan. B.V.Şýkın atyndaǵy teatr ýchılışesin, Búkilodaqtyq memlekettik kınematografıster ınstıtýtyn bitirgen.
«Tender arasynda ózi, ózderi arasynda bóten», «Mahabbat quly», «Bes kesh boıynda» sııaqty fılmderdiń rejısseri. «Ýrga», «Sibir shashtarazy», «Kúnnen qaljyraǵandar» fılmderi úshin úsh ret RF Memlekettik syılyǵynyń laýreaty atanǵan. 1991 jyly Venetsııada ótken Halyqaralyq kınofestıvalda «Ýrga» fılmi úshin «Altyn arystan» syılyǵyn, «Kúnnen qaljyraǵandar» fılmi úshin «Oskar» syılyǵyn ıelengen. Ol qazaq kınosyna da óz úlesin qosyp, «Mánshúk týraly án» fılmine túsip, «Transsibir júrdek poıyzy» fılminiń stsenarııin jazýǵa qatysqan.
1992 jyldan - Reseı mádenıet qorynyń tóraǵasy, 1998 jyldan - Reseı kınematografıster Odaǵynyń tóraǵasy, «TRITE stýdııasynyń» prezıdenti qyzmetterin atqarady.
Eńbek Qyzyl Tý, «Otan aldynda sińirgen eńbegi úshin» ordenderimen marapattalǵan. Qazaq KSR-iniń Memlekettik syılyǵynyń laýreaty.
10 8 jyl buryn (1906-1978) botanık, bıologııa ǵylymynyń doktory SÝShKOV Konstantın Lýkıch dúnıege keldi.
Uly Otan soǵysyna qatysqan. Qazaq memlekettik aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyn bitirgen. 1935-1976 jyldary Qazaq KSR ǴA Bas botanıka baǵynyń gúl ósirý bólimin basqarǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri ásemdik baq ósirý máselelerine arnalǵan. Ol ásemdik pen gúldi ósimdikter ıntrodýktsııasyn zerttep, raýshan gúliniń 11 surypyn shyǵarǵan. 12 avtorlyq kýáligi bar.
«Qurmet belgisi», 2-shi dárejeli Otan soǵysy ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan.
10 3 jyl buryn (1911-1974) gıdrobıolog, bıologııa ǵylymynyń doktory, professor HUSAINOVA Naǵıma dúnıege keldi.
Qazan qalasynda týǵan. Qazan ýnıversıtetin bitirgen. 1935 jyldan bastap Qazaq memlekettik ýnıversıtetinde zoologııa kafedrasynyń dotsenti, ǵylymı jumystar jónindegi prorektordyń kómekshisi, bıologııa fakýltetiniń dekany, ǵylymı jumystar jónindegi prorektor, gıdrobıologııa jáne ıhtıologııa kafedrasynyń dotsenti, meńgerýshisi bolǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri gıdrobıologııa máselelerine arnalǵan. Ol Aral teńizi men Talas ózeni basseınindegi kólderdiń faýnasyn zerttep, olarda azyq qoryn jaqsartý joldaryn belgiledi jáne Іle ózeni alabyndaǵy kólderdiń bıologııalyq ónimdiligin anyqtady.
Eńbek Qyzyl Tý, «Qurmet belgisi» ordenderimen jáne medaldarmen marapattalǵan.