2025 jyly Qazaqstanda qandaı mańyzdy sharalar ótedi
ASTANA. KAZINFORM – 2025 jyly qazaqstandyqtar ártúrli ulttyq, memlekettik merekeler men mereıtoılardy atap ótedi. Bul jyl tek qazaqstandyq emes, halyqaralyq mańyzy bar mereıtoılyq datalar men oqıǵalarǵa toly bolmaq.
Qazaq handyǵynyń qurylǵanyna 560 jyl tolady
1465 jyly Kereı men Jánibek sultandar Qazaq handyǵynyń negizin qalady. Osylaısha, XV ǵasyrdaǵy bul tarıhı oqıǵa keıingi júzjyldyqtarda qazaq halqynyń birigip, nyǵaıýyna, ulttyń qonystaný aýmaǵynyń tutastyǵyna, san ǵasyrlyq mádenıetiniń gúldenýine jol ashty. Bul týraly Muhammed Haıdar Dýlatıdiń «Tarıh-ı Rashıdı» eńbeginde aıtylady.
Shoqan Ýálıhanov M.H. Dýlatı eńbegin zerdeleı oqyp, qurmetpen qarasa, V.V. Velıamınov-Zernov onyń qazaqtar týraly derekterine qatty mán bere kele: «Muhammed Haıdardyń jazǵandarynyń barlyǵy derlik jańalyq jáne meılinshe qyzǵylyqty. Áńgimeleri qaı jaǵynan qaraǵanda da úılesimdi jáne jaýapkershiligimen erekshelenedi», - dep baǵalaǵan.
Qazaq handyǵy tarıh sahnasynda talaı tar jol, taıǵaq keshýlerge toly jyldar men ǵasyrlardy bastan ótkerdi. Qasym hannyń qasqa joly, Esim hannyń eski joly, Táýke hannyń Jeti jarǵysy uǵymdary el aýzynda qaldy. Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama, ult-azattyq kóterilister, XX ǵasyr basyndaǵy asharshylyq, stalındik terror, Uly Otan soǵysy da zardabyn tıgizdi. Al 1991 jyly álem kartasynda Qazaqstan Respýblıkasy paıda boldy.
Árıne, tarıhymyzdyń bastaýy Qazaq handyǵynan da tereńde jatyr. Degenmen, Qazaq handyǵynyń ornaýy men qazaq memlekettiliginiń qurylýy mańyzdylyǵy boıynsha ult tarıhynyń eń negizgi kezeńderiniń biri sanalady.
KAZINFORM agenttigine – 105 jyl
2025 jyly 13 tamyzda elimizdegi eń kóne medıa resýrstardyń biri - Kazinform halyqaralyq aqparat agenttigine 105 jyl tolady. Agenttik ǵasyrdan astam ýaqyt boıy saıasat, ekonomıka, bilim, densaýlyq, sport, mádenıet jáne qoǵam tynys-tirshiligi týraly senimdi ári jedel aqparat kózi retinde bedelin múltiksiz saqtap keledi.
Alǵashqy qazaq aqparat agenttigi 1920 jyly Orynbor qalasynda ROSTA-nyń Orynbor-Torǵaı bólimshesi negizinde ashylǵan edi. 1925 jyly agenttiktiń aty QazROST bolyp ózgerdi. Al 1937 jyly «QazTAG» degen atpen Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń qaraýyna berildi. Alpys jyldan keıin 1997 jylǵy 10 qyrkúıekte «Qazaq aqparat agenttigi (QazAA)» respýblıkalyq qazynalyq kásiporny quryldy. 2014 jyldyń qańtarynda «QazAqparat» eldegi alǵashqy halyqaralyq aqparat agenttigi (HAA) mártebesine ıe boldy. Agenttik 2022 jyly QR Prezıdentiniń teleradıokesheniniń quramyna qosyldy.
Kazinform jańalyqtary qazaq, orys, aǵylshyn, qytaı, ózbek tilderinde taratylady. Sonymen qatar, sheteldegi qandastarymyz úshin jańalyqtar latyn grafıkasynda jáne tóte jazýmen beriledi.
Agenttik keńsesi Astanada ornalasqan jáne elimizdiń barlyq óńirinde menshikti tilshileri jumys isteıdi. Reseı, Qytaı, Túrkııa, Eýropa, Ázerbaıjan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan jáne Iordanııada menshikti tilshileri bar. Bul elimizde jáne álemde bolyp jatqan jańalyqtardy jedel ári shynaıy taratýǵa múmkindik beredi.
Búginde Kazinform agenttiginiń birqatar elde 33 aqparattyq seriktesi bar.
Qazaqstan Konstıtýtsııasyna – 30 jyl
Osydan 30 jyl buryn, 1995 jyly 30 tamyzda Konstıtýtsııalyq referendým ótti jáne sonyń nátıjesinde Qazaqstan Respýblıkasynyń jańa Konstıtýtsııasy qabyldandy. Jalpy Táýelsiz Qazaqstannyń tól Ata zańynyń tarıhy 1993 jyldan bastalady. Al qazirgi qoldanystaǵy ekinshi Konstıtýtsııa jobasy zań salasyndaǵy iri tulǵalardyń, ǵalymdar men saıasatkerlerdiń qatysýymen 1995 jyly 30 tamyzda qabyldanǵan edi.
Kúni búginge deıin Konstıtýtsııaǵa 1998, 2007, 2011, 2017, 2019 jáne 2022 jyldary ózgerister engizildi. Ata zańymyzǵa sońǵy ózgertýler men tolyqtyrýlar 2022 jyly 5 maýsymda ótken jalpyulttyq referendým arqyly qabyldandy. Nátıjesinde Konstıtýtsııanyń 33 babyna birneshe ondaǵan ózgeris engizildi.
Konstıtýtsııaǵa engizilgen ózgerister men tolyqtyrýlar: sýperprezıdenttik basqarý úlgisinen prezıdenttik respýblıkaǵa túbegeıli kóshý; birqatar bılik ókilettigin qaıta bólý; Parlamenttiń rólin kúsheıtip, mártebesin arttyrý; eldi basqarý isine halyqtyń qatysý múmkindigin keńeıtý jáne azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý tásilderin jetildirý úderisterine quqyqtyq negiz qalyptastyrýǵa arnalǵan.
«Biz Konstıtýtsııamyzda jer jəne onyń qoınaýy, sý kózderi, ósimdikter men janýarlar dúnıesi, basqa da tabıǵı resýrstar halyqqa tıesili ekenin naqty kórsettik. Osy normanyń arqasynda «Ulttyq qor – balalarǵa» atty aýqymdy baǵdarlamany qolǵa aldyq. Ulttyń ulylyǵy árbir otbasynyń, árbir azamattyń ál-aýqatynan kórinedi. Sondyqtan el ekonomıkasy, eń aldymen, halyqtyń múddesi men ıgiligi úshin jumys isteýi qajet», – degen edi Memleket basshysy.
Uly Jeńiske 80 jyl
2025 jyly Ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy (1941–1945) Jeńiske 80 jyl tolady. Osyǵan baılanysty TMD elderinde 2025 jyl «Jeńistiń 80 jyldyǵy jáne natsızmge qarsy kúrestegi birlik jyly» dep jarııalandy.
Surapyl soǵys 1941 jyldyń 22 maýsymynda bastalyp, 5 jylǵa, ıaǵnı 1 418 kúnge sozyldy. Qandy qyrǵyn burynǵy Keńes Odaǵynyń 27 mıllıonǵa jýyq adamyn jalmady. Al qazaq jerinen maıdanǵa attanǵan 1 mln 200 myń jaýyngerdiń 600 myńy qaıta oralmady. Elimizden attanǵan 500-den astam jaýynger Keńes Odaǵynyń Batyry atandy. Bul ataqty 1965 jyly general Sabyr Rahymov, al 1990 jyly Baýyrjan Momyshuly aldy. Eki márte Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn Talǵat Bıgeldınov, Leonıd Beda, Ivan Pavlov, Sergeı Lýganskıı, al Shymkentte ornalasqan Chýgýev áskerı avıatsııa ýchılışesi túlegi I. Kojedýb úsh márte Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyn ıelendi. Shyǵystan shyqqan qos juldyz pýlemetshi Mánshúk Mámetova men mergen Álııa Moldaǵulovalar da osy joǵary ataqqa laıyqty dep tanyldy.
Qazaqstannyń tabıǵı baılyǵy sol kezdegi Qyzyl armııany áskerı tehnıkamen jaraqtandyrýda mańyzdy ról atqardy. Qazaqstan áskerı óndiris úshin qajet mys, qorǵasyn, metall, vısmýt, molıbden, polımetall kenderin óndirýde jetekshi orynda boldy. Marganets, volfram, nıkel óndirý jolǵa qoıyldy. Qazaqstannyń qorǵanys zaýyttary qarý-jaraq pen oq-dári jasaýdyń jańa úlgilerin ıgerdi. Qaraǵandy kenshileri ónerkásip pen kólikti kómirmen qamtamasyz etse, Oral-Embi munaıly aýdandary suıyq otyn shyǵarýdy arttyrdy. Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵy maıdan men tyldy azyq-túlikpen, ónerkásipti shıkizatpen jabdyqtady.
Bıyl RF prezıdenti Vladımır Pýtın Qazaqstan Respýblıkasyna kezekti memlekettik saparynda Qasym-Jomart Toqaevty 9 mamyrda Máskeýde ótetin aýqymdy is-sharaǵa shaqyrdy. Qazaqstan Prezıdenti Jeńistiń 80 jyldyǵyn toılaýdyń birlesken is-sharalar jospary bekitýdi usyndy.
Al Memlekettik keńesshi Erlan Qarınniń aıtýynsha, Qazaqstanda bul mereıtoıǵa arnalǵan is-sharalar 2025 jyldyń qańtarynan bastalady.
Sondaı-aq, Jeńistiń 80 jyldyǵy qarsańynda Qazaqstanda áskerı «Aıbyn» ordenderiniń dárejelerine Saǵadat Nurmaǵambetov, Baýyrjan Momyshuly, Raqymjan Qoshqarbaev syndy Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń ańyzǵa aınalǵan batyrlarynyń esimderi berildi.
Baıqońyr aılaǵyna 70 jyl
Bıyl álemdegi tuńǵysh jáne eń iri ǵarysh aılaǵy Baıqońyrdyń ashylǵanyna 70 jyl tolady. «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵy 1955 jyly 12 aqpanda Qyzylorda oblysynda ǵylymı-zertteý synaq polıgony retinde quryldy jáne 1957 jyly paıdalanýǵa berildi. Sol jyldyń 4 qazanynda osy jerden Jerdiń tuńǵysh jasandy serigi ushyrylyp, 1961 jyly 12 sáýirde ǵaryshqa tuńǵysh adam – ıÝrıı Gagarın ushty. Bul kún tek postkeńestik respýblıkalar úshin ǵana emes, búkil álem úshin mańyzdy. Adamzat ǵaryshty armandap qana qoımaı, ǵylymı-tehnıkalyq progreske, juldyzdar men beımálim álemge qadam basty.
Baıqońyr ǵarysh keńistigin ıgerýde kóptegen jańashyl bastamalardyń starttyq ornyna aınaldy. Osy jerden Kúnniń, Aıdyń, Sholpannyń alǵashqy jasandy serikteri, «Vostok», «Voshod», «Soıýz», «Progress» ǵarysh kemeleri, «Salıýt», «Mır» orbıtalyq stantsııalary jáne Halyqaralyq ǵarysh stantsııasynyń modýlderi jiberildi. 1991 jyly Qazaqstan táýelsizdik alǵan soń Baıqońyr ǵarysh aılaǵynyń mártebesi týraly máseleler kóterildi. 1994 jyly ǵarysh aılaǵyn Reseıge jalǵa berý týraly kelisim jasaldy. Bul kelisimge sáıkes, Reseı Baıqońyrdy 2050 jylǵa deıin paıdalanýǵa quqyly. Búginde Baıqońyr ǵarysh aılaǵy halyqaralyq ǵaryshtyq baǵdarlamalardyń mańyzdy ortalyǵy bolyp qala beredi.
Qazaqstandaǵy ǵarysh zertteýleri qazaqtan shyqqan tuńǵysh ǵaryshker Toqtar Áýbákirovtiń ushýymen tikeleı baılanysty. Ol 1991 jyly 2 qazanda Baıqońyrdan «Soıýz TM-13» kemesimen ǵaryshqa attandy. Ǵarysh kemesi jer tóńiregindegi «Mır» orbıtalyq keshenimen túıisti jáne T. Áýbákirov ózge ǵaryshkerlermen birge bıotehnologııa, metallýrgııa, medıtsına salalary jáne Aral aımaǵy boıynsha ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgizdi. Ekinshi ǵaryshker Talǵat Musabaev ǵaryshqa úsh ret ushty. Sonymen birge, 2015 jyldyń qyrkúıek aıynda qazaq eliniń úshinshi azamaty Aıdyn Aıymbetov ǵaryshqa ushty. Ol Qazaqstan atynan halyqaralyq ekıpaj quramynda ǵaryshty baǵyndyrǵan tuńǵysh ǵaryshker-ushqysh.
Qazaqstan halqy assambleıasyna – 30 jyl
1 naýryzda Qazaqstan halqy Assambleıasynyń qurylǵanyna 30 jyl tolady jáne Alǵys aıtý kúni atap ótiledi. Bul uıym 1995 jyly elimizdegi etnosaralyq kelisim men tatýlyqty saqtaý men nyǵaıtý maqsatynda qurylǵan edi.
Alǵashynda onyń mártebesi Prezıdent janyndaǵy konsýltatıvti-keńesshi organ bolyp bekitildi. Degenmen, assambleıa atalǵan mártebeden de myqty quqyqtyq negizi men qoǵamdyq-saıası mártebesi bar konstıtýtsııalyq organǵa deıin ósti. Memleket basshysy Assambleıa usynǵan Parlament Senatynyń 5 depýtatyn taǵaıyndaıdy. El aýmaǵynda myńnan astam etnomádenı birlestikter, Analar keńesi jáne Aqsaqaldar keńesi jumys isteıdi.
Odan bólek, Prezıdent tapsyrmasymen qurylǵan «Assambleıa jastary» birlestigi men Medıatsııa keńesi belsendi jumys isteıdi. Óńirlerde ashylǵan Dostyq úıleri de etnomádenı birlestikterdiń ǵana emes, jergilikti qaýymdastyqtyń, úkimettik emes uıymdar men jastardyń ortasyna aınaldy. Elimizdiń barlyq óńirlerinde QHA Jýrnalıster klýby jáne etnıkalyq BAQ jumys isteıdi.
Aqparat jáne mádenıet mınıstrliginiń málimdeýinshe, Assambleıanyń 30 jyldyǵyn merekeleý aıasynda elimizde jáne shetelde túrli formattaǵy 150-den astam is-shara uıymdastyrý jáne keminde 1,5 mln adamdy qamtý josparlanyp otyr.
Halyqaralyq is-sharalar
Qazaqstan 2025 jyly Japonııanyń Osaka qalasynda ótetin EXPO kórmesine qatysady. Kórmeniń jalpy aýdany - shamamen 155 gektar jáne Osakadaǵy ıÝmeshıma jasandy aralynda ótedi. «Bizdiń ómirimiz úshin bolashaq qoǵamyn qurý» taqyrybyndaǵy kórmede Qazaqstan pavılony «Ómirdi qutqarý» klasterinde ornalasady.
Qazaqstan pavılony Italııa, Nıderland, Sıngapýr jáne Bolgarııa pavılondarymen kórshi bolady. Jalpy kórme 13 sáýir men 13 qazan aralyǵynda ótedi dep josparlanǵan. Uıymdastyrýshylardyń boljamynsha, kórmege álemniń 150 elinen 28 mıllıonnan astam adam keledi.
2025 jyly Qazaqstanda «Ortalyq Azııa – Qytaı» sammıti uıymdastyrylady. Bul sheshim 2023 jylǵy mamyrda Sıan qalasynda ótken alǵashqy «Ortalyq Azııa – Qytaı» sammıtinde qabyldandy.
Al Qytaıda keler jyly Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń sammıti ótkiziledi. Bıyl Astanada ótken ShYU-ǵa múshe memleketter basshylary keńesiniń otyrysynda Qytaı Halyq Respýblıkasy 2024-2025 jyldary ShYU-ǵa tóraǵalyq etetini jarııalandy jáne Qytaıdyń Tsındao qalasy ShYU mádenı astanasy bolyp jarııalandy.
Sondaı-aq, 2025 jyly Álemdik kitaphanalar jáne aqparat kongresi Astanada ótedi. Bul sheshimdi Halyqaralyq kitaphana qaýymdastyqtary men mekemeleri federatsııasy (IFLA) qabyldaǵan. WLIC kongresiniń Ortalyq Azııa aýmaǵynda alǵash ret ótkizilýi óńirdiń halyqaralyq kitaphana arenasyndaǵy deńgeıi men MICE týrızmniń ósip kele jatqanyn kórsetedi.
Tulǵalar mereıtoıy
2025 jyly Qazaqstanda birqatar uly tulǵalardyń mereıtoılary keńinen atap ótiledi. Eń aldymen qazaqtyń bas aqyny, aǵartýshy, aǵartýshy, fılosof Abaı Qunanbaıulynyń týǵanyna 180 jyl tolady. 2020 jyldyń 4 tamyzynda Úkimettiń arnaıy qaýlysymen «Qazaqstandaǵy merekelik kúnderdiń tizbesi «Abaı kúni – 10 tamyz» degen tarmaqpen tolyqtyrylǵan bolatyn. Bul kúni Abaı shyǵarmashylyǵy men murasyn nasıhattaıtyn túrli mádenı jáne ǵylymı is-sharalar ótedi.
Odan bólek, qazaqtan shyqqan ǵalym, tarıhshy, etnograf, folklorıst, aǵartýshy Shoqan Ýálıhanovtyń (1835-1865) týǵanyna 190 jyl tolmaq. Bıyl Prezıdent Jetisý oblysynda jumys saparynda arnaıy Shoqan Ýálıhanovtyń beıitine zııarat etti.
2025 jyly 25 qarashada qazaq aqyny, jazýshysy, «Alash» ulttyq-azattyq qozǵalysynyń múshesi Mirjaqyp Dýlatovtyń (1885-1935) týǵanyna 140 jyl tolady.
Sonymen birge kompozıtor, dırıjer, dombyrashy Nurǵısa Tilendıevtiń (1925-1998) 100 jyldyq mereıtoılary ótedi.
Vals koroli, Qazaqstannyń Memlekettik gımniniń ánin jazǵan Shámshi Qaldaıaqovtyń (1930-1992) týǵanyna 95 jyl tolady. Bıyl sýretshi-grafık, Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri Evgenıı Sıdorkın (1930-1982) men jazýshy Ánýar Álimjanovtyń (1930-1993) da 95 jyldyq mereıtoılary.
Kórnekti aqyn Tumanbaı Moldaǵalıevtiń (1935-2011) týǵanyna 90 jyl tolady. Ol da Qazaqstan Respýblıkasynyń alǵashqy ánuranynyń avtorlarynyń biri boldy.
Al aqpan aıynda Ulttyq baspasóz kúnimen qatar Qazaqstannyń halyq jazýshysy Muhtar Maǵaýın (1940) 85 jasqa tolady.