2025 jyly álemdik arheologııa ashqan eń mańyzdy 10 jańalyq
ASTANA. KAZINFORM – Álemdik arheologııa salasyndaǵy bedeldi basylym «Archaeology» 2025 jyldyń eń mańyzdy on jańalyǵyn atady. Onyń qataryna bıyl Túrkııa elinen eki nysan enip otyr, dep habarlaıdy Kazinform agenttigi basylymnyń saıtyna silteme jasap.
Mamandardyń pikirinshe, bul jańalyqtar adamzat órkenıetiniń damý tarıhyndaǵy aqtańdaqtardyń ornyn toltyryp, álemdik órkenıettiń ártúrli kezeńderi men aımaqtyq áleýmettik qurylystardyń damýyna qatysty sheshýshi dálelder usynady.
Túrkııadaǵy Qarahan-tepe kesheninen tabylǵan arheologııalyq oljalar
Alty jyldan beri zerttelip kele jatqan keshen Ońtústik-shyǵys Anadolynyń ejelgi turǵyndardyń turmys-tirshiligi týraly qalyptasqan túsinikterdi túbegeıli ózgertti. Bıyl arheologter keshennen taǵy da eki mańyzdy olja tapty: b.z.d IX myńjyldyqqa tıeseli, adamnyń álpeti beınelengen T pishindi tas baǵana jáne tastan shabylǵan tostaǵan, tabaq pen qaban, qumaı, túlki músinshelerinen turatyn kompozıtsııalyq toptama.
Ǵalymdardyń boljaýynsha, bul zattar jergilikti turǵyndardyń qurbandyq rásimderinde qoldanylǵan quraldar bolýy múmkin.
Ejelgi Maııa órkenıetine tán patsha mazary
Hıýston ýnıversıtetiniń arheologteri qyryq jylǵa sozylǵan qazba jumysynan keıin Maııa órkenıetine baılanysty buryn-sońdy bolmaǵan jańalyq ashty: olar Karakol qalasynyń negizin qalaǵan Te’ Kab Chaaktyń qabirin tapty.
Mola ıesin naqty tarıhı tulǵanyń esimimen sáıkestendirý Maııa arheologııasynda óte sırek kezdesetin jaıt. Shamamen 331 jyly taqqa otyrǵan Te’ Kab Chaaktyń qabiri arheologter 1993 jyly zertteı bastaǵan aýmaqtyń astynan tabylyp otyr. Qabirdiń qabyrǵalary qyzyl josamen boıalǵan. Edennen keramıka, jadeıt áshekeıleri, súıekten oıylǵan tútikter tabyldy. Eń baǵaly jádiger – nefrıt pen qabyrshaqtan qııýlastyrylyp, marqumnyń júzin jasyrýǵa qoldanylǵan mozaıkalyq maska.
Úndi-eýropa tilderiniń bastaýy
Jańa zertteýler nátıjesi qazirgi aǵylshyn, hındı, parsy sekildi júzdegen tildiń ortaq babasy sanalatyn ilki úndi-eýropalyq tildiń alǵashqy qoldanýshylary jaıly senimdi boljamǵa qol jetkizdi. Ýkraınanyń shyǵysy men Reseıdiń ońtústigindegi aımaqtardan tabylǵan 400-den astam múrdege jasalǵan DNQ saraptamasy ejelgi «ıamnaıa» taıpalary men het tilinde sóılegen adamdar tobynyń ortaq atalary eneolıt dáýirinde ómir súrgen aralas qaýymnan shyqqany anyqtaldy. Olar Soltústik Kavkazdan kelgen malshylar men eginshilerdiń shaǵyn, biraq etnıkalyq turǵyda ártúrli toby edi. Saıyp kelgende, ilki úndi-eýropalyq tildiń alǵashqy qoldanýshylary shamamen 2000 adamnan quralǵan shaǵyn etnıkalyq top bolǵan.
Krıt aralyndaǵy monýmentaldy keshen
Ǵalymdar Krıt aralyndaǵy Papýra taýynda ornalasqan ózgeshe dóńgelek qurylymdy biraz jyldan beri zerttep keledi. Ony qola dáýirinde, shamamen b.z.d. 3000–1100 jyldar aralyǵynda ómir súrgen Mınoı mádenıetiniń turǵyndary turǵyzǵan. Dıametri 160 fýttan asatyn bul qurylym segiz qabat sheńberli tas qabyrǵadan turady. Sylaq júrgizilgen qabyrǵalarda boıaýdyń izi saqtalǵan. Arheologterdiń paıymynsha, naqtyly bir maqsatpen turǵyzylǵan jáne kóp adamdy erkin syıǵyzatyn ǵuryptyq keshen mezgil-mezgil ótetin qurban shalý, as berý sekildi sharalarǵa arnalǵan qoǵamdyq keńistik qyzmetin atqarǵan. Biraq ýaqyt óte kele onyń qyzmeti geosaıası ózgeristerge, sondaı-aq jergilikti qaýymdardyń áleýmettik nemese rýhanı qajettilikterine qaraı túrlenip otyrǵanǵa uqsaıdy.
Shyǵys Azııadaǵy ystalǵan mýmııalar
Vetnamdaǵy úńgirlerden ejelgi ańshy-terimshilerdiń jerleý oryndaryn anyqtaǵan Avstralııa ulttyq ýnıversıtetiniń arheologteri keıbir súıekterdiń erekshe qalypta búktelip jatqanyna nazar aýdarǵan. Arheologterdiń boljaýynsha, bul marqumdardyń súıegin otqa qarsalaý (ottyń tabyna alystan qaqtap keptirý. Qazaqy uǵymda bul sóz keıde otpen alastaýdyń ózgeshe tásilin de meńzeıdi) arqyly mýmııalaý dástúrimen baılanysty.
Mundaı ǵuryptyń Ońtústik-Shyǵys Azııada HH ǵasyrǵa deıin kezdeskeni etnografııalyq derekterden belgili. Arheologııalyq top Qytaı, Vetnam jáne Indonezııadaǵy 11 eskertkishten tabylǵan 57 súıekti zerttep, olardyń tómen temperatýrada qyzdyrylǵanyn, keıbirinde kúıiktiń izi bar ekenin anyqtady. Mundaı mýmııalar jeńil tartatyndyqtan, taıpalastary kóshi-qonda ólikterdi ózderimen birge alyp júrgen bolýy yqtımal.
Pompeı qalasynan tabylǵan freska
Freska (ıtal. fresco — jańa) — úıdiń qabyrǵasyna sylaǵy keppeı turǵanda boıaýmen salynatyn keskindeme). Italııanyń Pompeı qalasynda arheologter XVIII ǵasyrdyń zertteýshileri anyqtap, biraq jete teksermegen sándi as bólmesin qaıta arshyǵanda, tańqalarlyq olja tapty. Keń, kúmbezdi bólme qyzyl tústi kolonnalarmen bezendirilip, olardyń arasyna freskalar salynǵan. Ǵalymdardyń aıtýynsha, qabyrǵalardaǵy beınelerde Dıonıs qudaıynyń serikteri sýrettelgen. Freskalardyń stıli artefaktilerdiń shamamen b.z.d. 40–30 jyldarǵa tıesili ekenin kórsetedi. Arheologterdiń aıtýynsha, Rım úılerindegi freskalarda áıelder kóbinese «tártipti» keıipte beıneledi. Al munda áıelderdiń erkin, tipti jabaıy tabıǵaty dáriptelgen.
«Joǵalǵan» perǵaýynnyń qabiri
Mysyrdaǵy Nildiń batys jaǵalaýyna ornalasqan «Óliler qalasynan» arheologter XVIII áýlettiń iz-túzsiz joǵalǵan sońǵy perǵaýyny Týtmos II-niń qabirin tapty. Bul – 1922 jyly Týtanhamonnyń qabiri tabylǵannan bergi perǵaýyndar qabirine qatysty alǵashqy iri jańalyq. Bunyń kútpegen jańalyq bolǵany sonsha, «XVIII áýletke jatatyn perǵaýyn qabirin tabamyz dep eshqashan oılaǵan joqpyz» deıdi arheologter. Qabirdiń tóbesi kógildir túske boıalyp, sary juldyzdarmen bezendirilgen. Al qabyrǵalardan perǵaýynnyń Kún qudaıymen qaıta qaýyshýyna jol silteıtin Amdýat mátininiń úzindileri de anyqtalyp otyr.
Jasandy ıntellekt arqyly oqylǵan Vavılon gımni
Arheologter sońǵy eki ǵasyrda Mesopotamııadan jarty mıllıonǵa jýyq syna jazýly taqta tapqanmen, olardyń jartysynan kóbi tolyq zerttelmegen. Jańa tehnologııalar osynshama kól-kósir qazynany ıgerýge múmkindik berip otyr. Jyldyń mańyzdy jańalyqtarynyń biri Vavılondy álemdegi eń alǵashqy qala dep madaqtaıtyn jáne buǵan deıin belgisiz bolyp kelgen mátinniń oqylýy. Gımn qalany, onyń turǵyndaryn jáne qalanyń qamqor qudaıy Mardýkty dáripteıdi. Zertteýshiler gımnniń bastapqy kólemi shamamen 250 jol bolǵanyn, onyń jartysynan astamy qalpyna keltirilgenin aıtady. Mátinde patsha basty tulǵa retinde kórinbeıdi. Vavılondyqtar ózderin «patshalardan da eskimiz, patshalar keledi de ketedi, al biz máńgi qalamyz» dep sıpattaıdy.
Perýdegi mádenı baılanystardyń anyqtalǵan qupııasy
Perýdegi Pampa-la-Krýs kesheninen b.z.d. 850–1000 jyldarǵa tıeseli qabir tabyldy. Soltústik Perý jaǵalaýyn bılegen ejelgi mádenıettiń yqpaly álsirep, jańa mádenıet ústemdikke qol jetkize bastaǵan kúrdeli kezeńniń qupııasynan syr shertetin qabirden moche stılindegi áshekeıler taqqan, biraq varı dástúrimen jerlengen eki er adamnyń súıegi shyqqan. Súıekke qosa kómilgen ydystar da varı jáne Moche dástúrleriniń ózara úılesimdilikke umtylǵanyn kórsetedi. Bul jańalyq jergilikti elıta men jatjurttyq basqynshylardy mámilege keltirgen saıası qaıta qurýdyń mańyzdy kýáligi.
Anadoly aımaǵyndaǵy neolıt dáýiriniń qonysynan tabylǵan matrıarhaldyq ómir saltynyń belgileri
Túrkııadaǵy Chatal-Hıýıýk qonysynda júrgizilgen zertteýler qaýymdastyqta matrıarhaldyqqa negizdelgen áleýmettik qurylymnyń ústem bolǵanyn dáleldedi. Zertteýshiler b.z.d. 7150–5950 jyldar aralyǵyna tán 35 qabirge jerlengen 131 adamnyń DNQ-syn taldady. Nátıjesinde, qabirdegi adamdardyń analary jaǵynan týystyq qatynasta bolǵany anyqtalǵan. Basqasha aıtqanda, qaýymdastyqtyń jigitteri úılengennen keıin týǵan aýylynan ketip, «qaıyn jurtymen» birge ómir súrgen, al áýletke tek qyzdar «murager» bolǵan. Zertteýshilerdiń pikirinshe, bul qaýymdastyqta áıelderdiń áleýmettik máselelerge yqpaly erlerden joǵary bolǵan.
Buǵan deıin bıyl Almaty, Jambyl, Jetisý oblystarynda petroglıfterdiń 11 jańa shoǵyry tabylyp, buryn belgisiz bolyp kelgen erte temir dáýiri men túrki kezeńine jatatyn ondaǵan qonys pen qorym anyqtaǵany týraly jazyp edik.