20 jyl buryn «Halyqtyń kóshi-qon týraly» zańy qalaı qabyldandy - Ákim Ysqaqpen suhbat
- «Halyqtyń kóshi-qony týraly» zań qazaq tilinde jazylǵan tuńǵysh zań ári Astanada qol qoıylǵan alǵashqy qujat ekeni belgili. Odan bólek, bul joba Parlamentte eń uzaq talqylanǵan zań jobasy retinde de tarıhta qaldy. Munyń sebebi nede edi? Eske túsirseńiz?
- Ol kezde Parlamenttiń birinshi shaqyrylym depýtaty edim. 1997 jyldyń 23 qańtarynda Májilistiń áleýmettik-mádenı damý komıtetine Úkimettiń kóshi-qon týraly zań jobasy kelip tústi. Komıtet tóraǵasy Ómirbek Joldasbekov zań jobasyn maǵan tapsyrdy, sebebi ár depýtattyń bir zań jobasyn júrgizý mindetti edi. Úkimet daıyndaǵan zań jobasyna qarasam, shıkilikter kóp. Birinshiden, onda tarıhı otanyna oralýy tıis repatrıanttar men bosqyndardyń mártebesin biriktirip jiberipti. Bul degenińiz - Qazaqstanǵa repatrıanttarmen birge kez kelgen eldiń bosqyndary aǵylyp kele alady degen sóz. Ekinshiden, zań jobasynda otandastardyń jaǵdaıyn ǵana qarastyrǵan. «Otandastar» uǵymyna berilgen termınologııa anyqtamasynda «Qazaqstan Respýblıkasynda týǵan azamattar» dep tur. Demek, Qazaqstanda týǵan kez kelgen ult ókili Qazaqstanǵa kelýi kerek eken. Bárinen de soraqysy, zań jobasynda «Qazaqstan Respýblıkasyna kóship kelgender jergilikti bıýdjetten qarjylandyrylsyn, al kóship ketetinder Respýblıkalyq bıýdjetten qarjylandyrylsyn» degen bap bar. Jergilikti bıýdjette baqyr da joq, aılyq pen zeınetaqyny ýaǵynda bere almaı jatqan kez. Sonda kóship keletinder kim, kóship ketetinder kim? Kóship ketetinder nege respýblıkalyq qazynadan aqsha alady? Sóıtsem, bireýler elden kóship, qaıta kelýdi bızneske aınaldyrǵan eken. Sondyqtan, Májiliske kelip túsken osy zań jobasymen jumys isteýden bas tartyp jáne konstıtýtsııalyq quqyǵymdy paıdalanyp, balama zań jobasyn jasap, usynýdy uıǵardym.
- Sonda siz jasaǵan zań jobasynyń aıyrmashylyǵy nede?
- Birinshiden, Elbasynyń kóshi-qon jónindegi saıasatyn qoldaý. Reseıde kóshi-qon mınıstri bar, basqa memleketterde arnaıy ýákiletti organdar bar. Bizde Prezıdentke ǵana tikeleı baǵynatyn ókiletti organ qurýdy talap ettik. Sonda ǵana uıym qaptaǵan basshylarǵa jaltaqtamaı, naqty kóshirý jumystarymen aınalysar edi. Ekinshiden, repatrıanttar men bosqyndardyń ara-jigin ajyratý, sosyn repatrıanttarǵa qazaqsha ataý berýdi qolǵa aldyq. Úshinshiden, ishki mıgratsııaǵa kóńil bóldik, shetten kelgen qandastardy kez kelgen jerge ornalastyrmaı, ár óńirdiń mentalıtetin, eńbek jaǵdaıyn jáne klımatyn nazarǵa alýdy usyndyq. Máselen, Iran qazaqtaryn Soltústik Qazaqstanǵa apara almaısyń, olar sýyqqa tóze almaıdy. Soltústikke Mońǵolııa qazaqtaryn jiberýge bolady degen sekildi.
Eń bastysy, balama zańda kóshi-qonnyń quqyqtyq zań anyqtamalaryn jasaý men retteýge basa nazar aýdardyq. Kóship kelýshi kim, kóship ketýshi kim, naqty kórsetý qajet boldy. Sol kezdegi kóshi-qon salasynyń sheshilmegen máseleleri shat-etekten edi. 1994 jyly kóshi-qonǵa 10 mln teńge bólinse, onyń bir mıllıon teńgesi áreń túsken. 1995 jyly 25,5 mln teńge josparlanyp, 10 mıllıony ǵana berilgen. Osyndaı aýyr jaǵdaılardan keıin syrttan kóship kelgen aǵaıyndar qınalyp, elden qaıta kóship ketýge májbúr bolǵan edi.
- Ol kezde jassyz. Jas depýtatqa tutas zań jobasyn ázirlep, ony qorǵap shyǵý qıynǵa soqpady ma?
- «Kósh qadirin júrgen biler» degendeı, qasyma shetten kelgen aǵaıyndardy jınadym, Parlamenttegi jumys toby quramyna Mońǵolııa men Qytaıdan kelgen Qaırat Bodaýhanuly men Almas Ahmetbekulyn engizdim. Olar oralmandardyń betpe-bet keletin barlyq máselelerinen habardar edi. Tek bular emes, ózge aǵaıyndar da qoldan kelgen kómekterin aıamady. Sebebi, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary barlyq qazaq erekshe eıforııa sezimimen júrdi. Boıymyzda ult jolynda, qazaq jolynda rııasyz eńbek etsek degen ot ushqyny boldy. Ómirimde kórmegen, tanymaıtyn adamdar da kelip, zań turǵysynda aqyl-keńesterin aıtyp, qol ushyn sozatyn. «Jalǵyzdyń úni shyqpaıtyny» belgili ǵoı. Sondyqtan maǵan kómek qolyn sozǵan zańgerler de, aqylyn aıtqan aǵalar da az bolǵan joq.
- Zań jobasyn daıyndaýda qandaı máseleler kezikti?
- 1997 jyly 7 aqpanda zań jobasyn talqylaýdy bastadyq. Qazaq gazetteri «Qorjynda - qos joba» dep tolyqqandy habar taratty. Biraq, «Biz qazaq tilin túsinbeımiz» degen birjaqty pikir de kezdesti. Senesiz be, bizdiń osy zań jobasyn talqylaýymyzǵa deıin Parlamentte qazaq tilinen orysshaǵa birde-bir ilespe aýdarma jasalmapty, birde-bir zań jobasy ilespege aýdarylmaǵan. Bundaı kedergilerge qosa, balama joba ekenin dáleldeıtin arnaıy qorytyndylar qajet boldy. Onshaqty ǵylymı ınstıtýttar eki jobany búge-shigesine deıin taldap, biz usynǵan balama jobanyń durystyǵyn dáleldep berdi. Áleýmettik qorǵaý mınıstrligine qarasty ınstıtýt ta bizdiń jobamyzdy durys dep tapty. Osylaısha, 26 aqpanda balama joba Parlament qaraýyna engizildi. 14 mamyr kúni Májiliste Úkimet pen biz usynǵan balama zań jobasy qatar qaraldy.
- Parlamentti «jylatqan» jıyn osy ǵoı? Qalaı ótti?
- Sol kezdegi Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstri alǵashqy bolyp baıandamasyn oqydy. Bizdiń usynǵan jobamyzdy «ózderinshe ataǵan balama-symaq» dep keketip ótti. Úkimettik jobada tek qazaqtyń ǵana emes barlyq ulttyń jaǵdaıy qarastyrylǵanyn aıtyp, meni «ultshyl» degen syńaı tanytty. Kezek maǵan kelgende, jazǵan baıandamamdy umytyp, minberge atyp shyǵyppyn. Jaspyn, qanym qyzý. Esh qaǵazǵa qaramastan, atamekenge jete almaı júrgen qandastardyń muń-sheri men jan shyrylyn, ishtegi bar oıymdy aqtardym-aı kelip. Bir qudiret sóıletip ala jónelgendeı. Sálden soń, zalǵa qarasam Marat Ospanov kóziniń jasyn súrtip otyr eken, ózge depýttar da solaı. Sóıtsem ózimniń de kózim jasqa tolǵan. Aqyrynda 67 depýtattyń úsheýi qarsy bolyp, qalǵany kelisim berdi. Parlamenttiń jaýabyn syrtta kútip turǵan qandastar qýanyshty habardy estip, bir-birimen kórisip jylady.
- Osy kishigirim jeńisten keıin sizdi Reseı men AQSh-qa arnaıy shaqyrdy desedi...
- Iá, Parlamentaralyq Assambleıa ǵoı. Kóshi-qon týraly balama zań jobasyn modýldi zań retinde qabyldaý týraly Sankt-Peterbýrgten shaqyrtý keldi. Al Amerıkaǵa 1998 jyly Amerıkanyń Qazaqstandaǵy elshisi Elızabet Djons demokrat depýtat retinde meni alyp eldiń zańdarymen, zań shyǵarmashylyǵymen tanysýǵa shaqyrǵan edi.
- Muhıt asyp ketken, amerıkalyqtar asyrap alǵan qazaq balalarymen júzdesken sátińiz de osy ǵoı?
- Iá, dál osy saparymda sheteldikter asyrap alǵan Arman, Serik (Sereja) degen balalarmen júzdesip, qazaqsha sóz úıretip qaıttym. Armanǵa «Sálemetsiz be?», «Rahmet» sózderin jattattym, «Qosh bol» sózin úıretkim kelmedi. Serikke «Ordabasy» sózin úırettim, ne degenmen búkil qazaqqa kıesi tıgen, qazaqtyń basyn biriktirgen kıeli jer ǵoı, kókeıinde júrsin dep oılaǵan edim.
- Ol balalarmen keıin baılanysyp turdyńyz ba?
- Ókinishke qaraı, esh baılanys joq. Biraq meniń arym taza, sol sátte Qazaqstannyń Amerıkadaǵy Elshiligine balalardyń mekenjaılaryn berdim, olar habarlasyp turamyz dep ýáde bergen. Elshilik balalardyń keıingi taǵdyryna alańdaýy tıis edi.
Mundaıda aıta keteıin, Shyǵys Azııa elderi qýlyq tanytady eken, balalaryn amerıkalyqtarǵa asyraýǵa beredi, biraq olarmen turaqty túrde, tyǵyz baılanysyp turady eken. ıAǵnı, asyrandy bala óziniń Atajurtyn, elin, Otanyn sezinip ósedi. Sosyn bala bilim alyp, er jetip, 18 jasqa tolǵanda, qaı eldiń azamattyǵyn alaryn ózi tańdaıdy. Árıne, bala óz Otanyna barǵysy keletini sózsiz. Osylaısha, daıyn azamat pen daıyn ınvestıtsııa tartady. Al biz ondaıdy bilmedik.
- Kóshi-qonǵa qaıta oralsaq, atalǵan zań aıasynda naqty qandaı nátıjelerge qol jetkizildi?
- Kóshi-qon zańy aıasynda elimizdegi kóshi-qon salasy bir júıege keltirildi. Kóshi-qon jáne demografııa jónindegi agenttik qurylyp, oblystarda kóshi-qon basqarmalary quryldy. Kvotalardyń sany artyp, alys jáne jaqyn shetelderden bir mıllıonnan astam qandas elge oraldy. Olardyń azamattyq alýyna, baspana men bilim alýyna jaǵdaı jasaldy. Árıne, ótken 20 jylda zańǵa talaı ózgerister endi. Kóshi-qon komıteti birneshe mekemeniń qol astyna kóship, sońǵy jyldary Іshki ister mınıstrliginde turaqtady. Jaqynda ǵana Qytaıdan kelgen bir qandaspen sóılesip, kóshtiń jaı-kúıin suradym. Bári jaqsy ekenin, halyqtyń esh kedergisiz kóship kelip jatqanyn aıtty. Bizdiń de qalaǵanymyz - osy edi.
- Aýǵanstan men Pákistandaǵy shıelenisti jerlerde turatyn qazaqtardy arnaıy ushaqpen aldyrǵandaryńyz ras pa?
- Osydan jıyrma jyl buryn Kóshi-qon agenttiginiń tóraǵasynyń orynbasary Seıilbek Shaýqamanov habarlasyp, Aýǵanstandaǵy soǵys júrip jatqan jerden qashyp, Peshavarda bas saýǵalaǵan qazaqtardyń hali qıyn ekenin jetkizdi. Sol kezdegi Premer-mınıstr Nurlan Balǵymbaevqa osy másele týraly depýtattyq saýal joldadym. Ol kisige myń da bir rahmet, arnaıy ushaq bólgizip, 700 qazaqty elimizge aldyrdy. Qazir olar Qazaqstanda turyp jatyr.
- Siz usynǵan zań jobasyna «oralman» sózi alǵash ret kórinis tapqan bolatyn. Dál osy «oralman» sózi «repatrıanttyń» sátti aýdarmasy bola aldy ma?
- Zań jobasyn jasaýda jumys tobymen birlesip, tarıhı otanyna oralýshy «repatrıant» sózine qazaqsha balama izdedik.Ózim«Alash aǵaıyn» sózin usynyp edim, qoldaý tappady. Termınolog ǵalymdar birneshe ataý usyndy, olardyń arasynda «kelshyǵan», «ketshyǵan» degen nusqalar da boldy. Degenmen eń ońdysy «oralman» sózi edi. Bul sózdi naqty kim usynǵanyn bilmeımin. «Oral» - oralýshy bolsa, «man» jurnaǵy tilimizde baıaǵydan bar: oqyrman, tyńdarman, kórermen, aqylman t.b. «Man» sózi aǵylshyn, nemis tilderinde adam degen maǵynany bildiredi. Bastapqyda osy sózge de min taqqandar boldy. «Oralma» dep keketti, unatpaǵandar tabyldy. Meniń oıymsha, sátti aýdarmany el qabyldady, endi ol sózden qashýdyń qajeti joq. Másele basqada bolyp tur. Bireýler jıyrma jyl buryn elge kelse de, ózderin oralmanbyz dep ataıdy. Bul durys emes. Oralman - shetten kelgen qandastarǵa azamattyq alǵansha ýaqytsha beriletin statýs. Azamattyq alǵan soń, olar siz ben biz sekildi teń quqyly Qazaqstan azamattaryna aınalady. Osyny umytpaý kerek.
- Qalaı oılaısyz, syrttan kelgen qandastar qazaq qoǵamyn jatsynbaı, sińip kete aldy ma?
- Árıne. Bahargúl degen qaryndasymyz bar, 1997 jyly Qytaıdan kelgende órimdeı jas qyz edi. «Ákim aǵa, Qazaqstan maǵan ne beredi dep kelgen joqpyn, men Qazaqstanǵa ne beremin dep keldim. Ne isteý kerek?», dep menen keńes surady. «Aınalaıyn, Bahargúl! Anglııaǵa, Túrkııaǵa, Amerıkaǵa barǵanda ádemi kádesyılarmen shyǵaryp salady. Al Qazaqstannan ketip bara jatqandarǵa beretin bazarlyq joq, Abaı men Jambyldyń beınesi toqylǵan kilemsheler beriledi. Abaı men Jambyl biz úshin ulttyq qundylyq shyǵar, biraq sheteldikter úshin eshkim emes. Olar kilemsheni aıaqtyń astyna tastaıdy. Sen osy qazaqtyń ádemi kádesyılaryn jasashy», dedim. Sol Bahargúl búginde «Ádemi-aı» kompanııasynyń basshysy, EKSPO-2017 kórmesi men qysqy Ýnıversıada oıyndaryna demeýshi boldy. «Kók týdyń jelbiregeni» ániniń sózin jazǵan Almas Ahmetbekulyna qarańyz, Qarjaýbaı Sartqojauly qandaı myqty ǵalym. Maıra Muhamedqyzy halyqtyń maqtanyshyna aınaldy. Tildik qorymyzdy baıytqan qansha ádebıetshiler bar. Shetten kelgen aǵaıynnyń arqasynda umytylǵan dástúrlerimiz oraldy, óshkenimiz jandy, joǵalǵanymyz tabyldy. Olarǵa úlken qaryzdarmyz.
-Suhbatyńyzǵa rahmet!
Foto facebook.com
