20 sáýir. QazAqparat kúntizbesi: Ataýly kúnder, oqıǵalar, esimder
ATÝLY KÚNDER
Qytaı tili kúni
2010 jyly ıÝNESKO bekitken. Bul kún qytaı jazýynyń negizin salýshy, mıftik Hýan Dı ımperatory tusynda tarıhshy bolǵan Tsan Tszege arnalǵan. Tsan Tsze pıktogrammalar jıyntyǵyn oılap tapqan, olar keıinnen ıeroglıfterge aınalǵan.
Qytaıdyń jazba tili álemdegi kóne ári kúrdeli tilderdiń biri. Qytaı tilinde shamamen 80 myń ıeorglıf bar, kúndelikti ómirde qytaılyqtar 2000-3000 ıeroglıf qoldanady. Qytaı tili QHR, Taıvan, Sıngapýrda memlekettik til bolyp sanalady. Álemde bul tilde 1,3 mlrd.-tan astam adam sóıleıdi. Sonyń arqasynda ol BUU-da 6 resmı tildiń birine aınaldy.
ESTE QALAR OQIǴALAR
1930 jyly OGPÝ (Birikken memlekettik saıası basqarma) «úshtiginiń» sheshimimen Alash qozǵalysynyń Muhamedjan Tynyshbaev bastaǵan 20-dan astam múshesi jazalandy. Osy toppen birge isti bolǵan Muhtar Áýezov, Ýálıhan Omarov, Bilál Súleev, Álimhan Ermekov aldyn ala tergeý kezinde túrmede otyrǵan ýaqyty esepke alynyp, bosatyldy.
1937 jyly Balqash (Qaraǵandy oblysy) qala mártebesin aldy. Qalanyń qurylýy men damýyna mys keniniń tabylýy yqpal etken.
1973 jyly Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmynyń jarlyǵymen Jezqazǵan oblysy quryldy.
1991 jyly Atyraýda álemdegi eń tereń ken orny Teńizden alǵashqy ónerkásiptik munaı óndirildi.
1994 jyly 1992 jyly Tashkentte Qazaqstan, Armenııa, Qyrǵyzstan, Reseı, Tájikstan jáne Ózbekstan basshylary qol qoıǵan TMD memleketteri ujymdyq qaýipsizdik týraly sharty kúshine endi.
1995 jyly Túrkııada Abaı kúnderi ótti.
1996 jyly qoǵamdyq «Azamat» qozǵalysy quryldy.
2000 jyly Tashkentte Qazaqstannyń, Ózbekstannyń, Qyrǵyzstannyń jáne Tájikstannyń prezıdentteri aımaqtyq qaýipsizdik máseleleri boıynsha kezdesý ótkizdi.
2002 jyly Qaraǵandyda jýrnalısterdiń oblystyq 1-shi forýmy ótti. Forým jumysyna 140-tan astam adam qatysty.
2006 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Ádilet mınıstrligi Sot saraptamasy ortalyǵynda Qaraǵandy aımaqtyq bólimshesi aýmaǵynda ekinshi molekýlıarlyq-genetıkalyq zerthananyń ashylýy ótti. Qaraǵandy zerthanasy sottar men quqyq qorǵaý organdarynyń kisi óltirýdi, aýyr dene jaraqattaryn, zorlaýdy, tanylmaǵan jáne bólshektengen máıitterdi, balalardy aýystyrý, joǵaltý, urlaýdy tergeý júrgizý kezinde teńdestirýshilik maqsattary úshin molekýlıarly-genetıkalyq saraptamadaǵy qajettikterdi qamtamasyz etedi.
2007 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev «Ertis», «Ońtústik» jáne «Jetisý» atty úsh áleýmettik kásipkerlik korporatsııany qurý týraly Jarlyqqa qol qoıdy. Áleýmettik káispkerlik korporatsııalardyń basty qyzmeti - ınvestıtsııalar tarta otyryp, jergilikti jerlerdegi jańa jobalardy júzege asyrý. Sóıtip óńirdegi halyqtyń muń-muqtajyn sheshýge qol ushyn berý.
2010 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq akademııalyq kitaphanasynda «Meniń Otanym - Qazaqstan» serııasymen jaryq kórgen «Qazyǵurt» kitabynyń tusaýkeser rásimi ótti.
Kitapta Qazyǵurt óńiriniń arǵy-bergi tarıhı júıeli jazylǵan. Qazyǵurt taýyna qatysty Nuq paıǵambardyń kemesi jaıly ańyzdyń málim ári beımálim syrlary da áserli baıandalǵan. Túrik qaǵanatynyń bıleýshisi Istemı, Shyńǵys han, Aqsaq Temir, Aleksandr Makedonskıı, Tuman hanym, Abylaı han, Tóle bı syndy aıtýly tarıhı tulǵalardyń ómirlerine qatysty derekter Qazyǵurt boıynda ótken oqıǵalarmen ushtastyra sýrettelgen. Sonymen qatar aýdannyń tańǵajaıyp tabıǵaty, jan-janýarlar álemi, ósimdikter dúnıesi jáne áleýmettik-ekonomıkalyq, mádenı-rýhanı kelbeti jaıly da naqty derekterdi taba alasyz. Basylymdaǵy málimetter kez-kelgen azamattyń qajetine jarary sózsiz.
2011 jyly Máskeýdegi qazaq dıasporasy S.Nurmaǵambetov atyndaǵy «Jas Ulan» respýblıkalyq mektebinde Keńes Odaǵynyń batyry, dańqty qolshbasshy Baýyrjan Momyshuly týraly jazylǵan «Ańyzǵa aınalǵan batyr» atty kitaptyń tusaýkeserin ótkizdi.
2012 jyly Pavlodardaǵy ishki ister departamentiniń ǵımaratynda qyzmettik paryzyn óteý barysynda qaza tapqan 9 ishki ister jáne ishki ásker qyzmetkerlerine arnalyp eskertkish ornatyldy.
2015 jyly Elbasy Nursultan Nazarbaev Almaty oblysyna barǵan saparynda Qarasaı aýdanynyń tarıhı-ólketaný murajaıyn aralady.
Murajaı qorynda 2 myńnan astam jádiger bar. Olardyń 900-ge jýyǵy negizgi qorǵa, 1 myńnan astamy qosymsha qorǵa tıesili.
1924 jyly Túrkııa Respýblıkasynyń birinshi respýblıkalyq Konstıtýtsııasy qabyldandy.
1992 jyly22 jyldyq úzilisten keıin Sevılde (Ispanııa) «EKSPO-92» búkilálemdik kórmesi ashyldy.
ESІMDER
94 jyl buryn (1924-1944) qazaqtyń qaharman qyzy, Keńes Odaǵynyń Batyry Álııa Nurmuhamedqyzy MOLDAǴULOVA dúnıege keldi. 1925 jyly 20 sáýir kúni (keıbir derekterde 25 qazan, 15 maýsym) Aqtóbe oblysy, Qobda aýdanynyń Bulaq aýylynda týǵan. Ata-anasy - Sarqulov Nurmuhammed jáne Moldaǵulova Marjan. Shyn esimi Іlııa, maıdandas dostary «Lııa» dep ataǵan.
Bala kezinde anasynan aıyrylyp (1933 j.), keıinnen Almatyda aǵasynyń qolynda turǵan, al 1935 jyldan bastap Lenıngrad, Krasnogvardeıskıı aýdany, Gýrdın kóshesindegi №46 balalar úıinde tárbıelengen. Lenıngradtaǵy №9 orta mektepte oqydy. Oqýdaǵy ozattyǵy jáne úlgili tártibi úshin Álııa Qyrymdaǵy Búkilodaqtyq pıonerler lageri - Artekke jiberiledi. Artekte batyrlar taqtasyna Rýben Ibarrýrı, Tımýr Frýnze sııaqty batyrlarmen qatar Álııa Moldaǵulovanyń da sýreti ilingen. Soǵys bastalǵan soń balalar úıimen birge ıAroslavl oblysynyń Vıatskoe selosyna evakýatsııalanǵan. Vıatskoe orta mektebinen 7-synypty bitirisimen Rybınsk avıatsııalyq tehnıkýmyna túsedi, biraq kóp uzamaı (1942) JShQÁ-ǵa (Jumysshy-Sharýa Qyzyl Áskeri) maıdanǵa jiberý týraly ótinish jiberedi.
1943 jyly Snaıperler daıyndaý jónindegi áıelder mektebin aıaqtaıdy. 1943 jyldan bastap 54-arnaıy atqyshtar brıgadasy 4-batalonynyń snaıperi bolǵan (22-ásker, 2-Baltyq jaǵalaýy fronty). Jaý áskeriniń 30-dan asa sarbazy men ofıtseriniń kózin joıǵan. 1944 jyly 14 qańtarda Pskov oblysynyń soltústigindegi Novosokolnıkı aýdanynda qaza tapty. Álııa Nurmuhambetqyzy Moldaǵulovaǵa 1944 jyly 4 maýsymda Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Lenın ordenimen marapattaldy. Novosokolnıkı aýdanynyń Monakova aýylynda jerlengen. Álııa esimimen kósheler, ondaǵan mektepter (Máskeýdegi № 891 orta mektebi, Shymkenttegi № 29 orta mektebi, Novosokolnıkı № 72 orta mektebi, Oraldaǵy № 38 orta mektebi), Áskerı-teńiz flotynyń kemeleri, Kaspıı júk tasıtyn teplohody atalǵan. Aqtóbe, Astana, Almaty, Máskeý, Sankt-Peterbýrg , Novosokolnıkı qalalarynda eskertkishter ornatylǵan. Aqtóbede oblystyq memorıaldy mýzeı jumys jasaıdy.
67 jyl buryn (1951) Qazaqstannyń eńbek sińirgen sáýletshisi, Qazaq KSR memlekettik syılyǵynyń laýreaty HVAN Vadım Terentevıch dúnıege keldi.
Qyzylorda oblysy Shıeli aýdanynda týǵan. I.Repın atyndaǵy keskindeme, músin jáne sáýlet ınstıtýtyn bitirgen. KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, KSRO Kórkem akademııasynyń korrespondent múshesi, professor A.Jýkanyń sheberhanasynan dáris alǵan. Ol Almaty qalasyndaǵy «Arasan» emdeý-saýyqtyrý kesheniniń avtory (sáýletshiler Murat Ospanov, Kópsekbaı Tólebaevtarmen birlesip). «Qazaqstan» qonaq úıiniń jobasyn jasaýǵa qatysqan.
66 jyl buryn (1952) sýretshi-árleýshi, QR Sýretshiler odaǵynyń múshesi, Búkilodaqtyq jańǵyrtý ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń (Máskeý) túlegi Qyrym ALTYNBEKOV dúnıege keldi. Ǵylymı-jańǵyrtý zerthanasynyń dırektory. Qazaqstanda, Reseıde jáne Frantsııada ejelgi qorǵandardy qazýǵa qatysty. Aǵashtan jasalǵan qoldanbaly óner zattaryn jańǵyrtý jónindegi kitaptardyń avtorlarynyń biri, osy problema boıynsha halyqaralyq konferentsııalarǵa qatysqan.
Ol 1 myńnan astam ejelgi tarıh jáne mádenıet eskertkishterin qalpyna keltirdi, «Altyn adamny» (Almaty oblysy) neǵurlym dál jańǵyrtý jónindegi jumystarǵa qatysty, ejelgi sarmat kórseminiń qarý-jaraqtary men berel kóseminiń attarynyń ásem bezendirilýi sııaqty biregeı jumystardy atqardy.
65 jyl buryn (1953) fılosofııa ǵylymynyń doktory, Halyqaralyq aqparattandyrý akademııasynyń korrespondent-múshesi, Shymkent qalasynyń qurmetti azamaty, «Nur Otan» partııasy Shymkent qalalyq fılıalynyń tóraǵasy Ómirzaq Perdebekuly MELDEHANOV dúnıege keldi.
Ońtústik Qazaqstan oblysynda týǵan. Qazaq hımııa-tehnologııa ınstıtýtyn, Tashkent memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. Eńbek jolyn «Shymkentqurylys» tresinen bastaǵan. 1989-1992 jyldary - «Shıpager» fırmasynyń prezıdenti. 1992-1998 jyldary - «Qazfarmbıoónerkásip» memlekettik kontserni, «Farmbıoónerkásip» aktsıonerlik qoǵamy bas dırektorynyń birinshi orynbasary, bas dırektory. 1993-1996 jyldary - Shymkent hımııa-farmatsevtıka zaýytynyń dırektory. 1998-2000 jyldary - Ońtústik Qazaqstan oblystyq qorshaǵan ortany qorǵaý basqarmasynyń bastyǵy. 2000 jyldan «Ońtústikmash-K» birikken kásiporny» jaýapkershiligi shekteýli seriktestigi qadaǵalaý keńesiniń tóraǵasy bolǵan.
«Qurmet» ordenimen, medalmen marapattalǵan.
63 jyl buryn (1954) aqyn, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi Tortaı SÁDÝAQAS dúnıege keldi.
Aqmola oblysynda týǵan. Qaraǵandy ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetin bitirgen. 1979-1995 jyldary «Jazýshy» baspasynda redaktor bolǵan. Aqynnyń «Tuńǵysh», «Jartastaǵy jańǵyryq», «Jumbaqtas», «Bıshi qaıyńdar», «Aınakól aıshyqtary» jyr jınaqtary, «Naýryzbaı bı jáne týǵan ólke tarıhy», «El men jer» atty tarıhı-tanymdyq kitaptary jaryq kórgen. Kórkem aýdarma salasynda shet el jazýshylary I.Franko, I.Drach, ıA.Kolas, Men Do Nýk, G.Blenaýr, Dj.Katıchtyń jáne mońǵol aqyndarynyń shyǵarmalaryn, sondaı-aq ıÝ.Poroıkovtyń «Qas qaǵym sát» atty kitabyn tárjimalap, qazaq oqyrmandaryna usyndy.
56 jyl buryn (1962) Ońtústik Qazaqstan oblysynan saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń depýtaty Álı BEKTAEV Ábdikárimuly dúnıege keldi.
1962 jyly 20 sáýirde týǵan. Bilimi joǵary. Qazaq aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyn, Qazaqstan menedjment, ekonomıka jáne boljaý ınstıtýtyn bitirgen. Injener-mehanık, saıasattanýshy. Ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty. Ońtústik Qazaqstan oblysy Leńgir aýdany, S. Seıfýllın atyndaǵy ujymshardyń bas ınjeneri, Qazaqstan Kompartııasy Saıram aýdandyq partııa komıtetiniń nusqaýshysy, Saıram aýdanyndaǵy Frýnze atyndaǵy keńshardyń partııa komıtetiniń hatshysy, Qazyǵurt aýdandyq ákimshiligi basshysynyń orynbasary, oblys ákimshiliginiń Jastar isi, sport jáne týrızm basqarmasynyń basshysy, Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Syrtqy ekonomıkalyq baılanystar jáne ınvestıtsııalar basqarmasynyń basshysy, oblystyq memlekettik qyzmet departamentiniń dırektory, Qazyǵurt aýdanynyń, Túrkistan qalasynyń ákimi, Ońtústik Qazaqstan oblysy ákiminiń orynbasary bolyp qyzmet istegen.
«Qurmet» ordenimen marapattalǵan.
55 jyl buryn (1963) aqyn, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi, qytaıtanýshy Dúken MÁSІMHAN dúnıege keldi.
Qytaı Halyq Respýblıkasynda týǵan. Beıjiń ortalyq ulttyq ýnıversıtetin bitirgen. 1993-2002 jyldary - Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń oqytýshysy, aǵa oqytýshysy, dotsenti, kafedra meńgerýshisi. 2002 jyldan Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti janyndaǵy Strategııalyq zertteýler ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń dotsenti qyzmetterin atqarady. Aqynnyń «Júrekke saıahat», «Semser sýy», «Kókpar» jyr jınaqtary, «Jyr-jebe» monografııasy, «Sarap» ǵylymı maqalalar jınaǵy jaryq kórgen.
37 jyl buryn (1981) Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisi VI shaqyrylymynyń depýtaty, Zańnama jáne sot-quqyqtyq reforma komıtetiniń múshesi IMAShEVA Snejanna Valerevna dúnıege keldi.
Ol Batys Qazaqstan oblysynyń Terekti aýdany Bekeı aýylynda týǵan. 2001 jyly M. Ótemisov atyndaǵy Batys Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetin bitirgen.
2001.08-2001.09 - «Turan Álem Banki» AAQ-nyń Aqsaı fılıalynda bólshek kredıtteý mamany; 2001.10 - 2003.07 - notarıýstyń kómekshisi; 2003.08 - 2005.04 - «Jaıyq Holdıng» JShS-nyń zań keńesshisi; 2005.05 - 2011.09 - «Aqsaıenergo» JShS-nyń zań keńesshisi, ótkizý bóliminiń bastyǵy; 2011.09 - 2016.03 - «Batys Energoresýrstary» JShS-nyń bas dırektory;
2016 jyldyń 24 naýryzynan bastap - altynshy saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty, «Nur Otan» partııasynyń múshesi, partııalyq tizim boıynsha saılanǵan.
Otbasyn qurǵan, eki balasy bar.
37 jyl buryn (1981) «QazAgroFınans» AQ basqarma tóraǵasy ІZBASTIN Qanysh Temirtaıuly dúnıege keldi.
Ol Reseı SІM Máskeý memlekettik halyqaralyq qatynastar ınstıtýtyn, Ortalyq Azııa ýnıversıtetin támamdaǵan.
Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrligi, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiligi júıesinde túrli laýazymdarda jumys atqarǵan. 2007 jyldyń qańtarynan bastap sáýirine deıin - «BRK-Lızıng» AQ Basqarýshy dırektory, 2007 jyldyń sáýirinen 2008 jyldyń sáýirine deıin - «BRK-Lızıng» AQ basqarma tóraǵasynyń orynbasary, 2008 jyldyń sáýirinen 2012 jyldyń mamyryna deıin «BRK-Lızıng» AQ basqarma tóraǵasy, 2012 jyldyń mamyrynan bastap 2012 jyldyń qarashasyna deıin «KazEksportGarant» eksport-nesıeleý saqtandyrý korporatsııasy» AQ basqarma tóraǵasy, 2013 jyldyń qańtarynan bastap 2015 jyldyń qyrkúıegine deıin «Samuryq-Qazyna» ulttyq ál-aýqat qory» AQ basqarýshy dırektory bolǵan.
Qazirgi qyzmetinde - 2015 jyldyń qyrkúıeginen bastap.
34 jyl buryn (1984) Taekvondodan halyqaralyq dárejedegi sport sheberi (2002), taekvondodan QR eńbek sińirgen sport sheberi (2008) ChILMANOV Arman Konstantınovıch dúnıege keldi.
Qaraǵandy oblysynyń Temirtaý qalasynda týǵan. Atyraý munaı-gaz ınstıtýtyn ınjener-mehanık mamandyǵy boıynsha bitirgen. 2002 jyldan bastap qazirge deıin Atyraý oblysynyń Balalalar men jasóspirimderdiń mamandandyrylǵan olımpıadalyq rezervi mektebiniń sportshy-nusqaýshysy. Taekvondodan 5 dúrkin QR chempıony (2000-2005); Iran (Tegeran, 2004), Germanııa (Bonn, 2005) halyqaralyq týrnırleriniń, QR halyqtary spartakıadasynyń (Shymkent, 2001), Kaspıı mańy elderi ýnıversıadasynyń (Atyraý, 2003) jeńimpazy, Azııa chempıonatynyń (Amman, 2002), Azııa oıyndarynyń (Pýsan, 2002), álem chempıonatynyń (Qytaı, 2007; Danııa, 2009), XXIX Olımpıada oıyndarynyń (Pekın, 2008) qola júldegeri. «Qurmet» ordeniniń ıegeri (2008).