20 qyrkúıek. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
20 qyrkúıek, SENBІ Ońtústik Osetııanyń táýelsizdik kúni. 1990 jyly 20 qyrkúıekte Ońtústik Osetııa avtonomııalyq oblysynyń Halyq depýtattary keńesi Ońtústik Osetııa keńestik demokratııalyq respýblıkasyn egemendi memleket ekendigin jarııalady. Ázerbaıjanda munaıshylar kúni. Ázerbaıjan Prezıdentiniń 2001 jylyǵy 16 tamyzdaǵy Jarlyǵymen bekitilgen. ESTE QALAR OQIǴALAR 59 jyl buryn (1955) Semeıde respýblıkalyq tarıhı-patrıottyq «Poısk» klýby quryldy. Klýb qyzmeti jastardy tárbıeleýge baǵyttalǵan. Semeılik klýbtyń belsendi qatysýshylary Shyǵys Qazaqstan aımaǵy boıynsha ekspedıtsııa jasap, soǵys kezinde iz-tússiz joǵalyp ketken qazaqstandyq jaýyngerlerdiń esimderin qalpyna keltirdi. 13 jyl buryn (2001) Qaraǵandyda Qazaqstan Táýelsizdiginiń 10 jyldyǵy atyndaǵy etnopark ashyldy. Jalpy aýmaǵy 36 ga quraıtyn etnoparkte Ulytaý jáne Qarqaraly taýlary, Balqash kóli, qalanyń bas ǵımarattary ornalasqan. 9 jyl buryn (2005) Qostanaıdyń oblystyq tarıhı-ólketaný murajaıynda Qazaqstannyń tanymal músinshisi Hákimjan Naýryzbaevtyń jeke kórmesi ashyldy. Naýryzbaev Hákimjan Esimhanuly (1925-2009) - músinshi, ultyq kásibı músin óneriniń negizin salýshylardyń biri, Qazaq KSR-iniń halyq sýretshisi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri. Qostanaı oblysy Meńdiqara aýdanynyń Ulykól aýylynda týǵan. Harkov kórkemsýret ınstıtýtyn bitirgen. 1952 jyldan bastap Almaty qalasyndaǵy joǵarǵy oqý oryndarynda oqytýshylyq qyzmet atqardy. Ol 200-den astam ár alýan eskertkish («Amangeldi Imanov», Qostanaı oblysy Amangeldi aýdanynyń ortalyǵynda), bıýstter («Qurmanǵazy», «M.Hakimjanova», «S.Qojamqulov», «S.Seıfýllın», QR Memlekettik óner murajaıynda), sondaı-aq Q.Sátbaev, Y.Jaqaev, A.Jubanov, T.Tájibaev, J.Saın, D.Nurpeıisova, T.Jarokov, H.Esenjanov, M.Áýezov, S.Muqanov, Jambyl tulǵalaryn jasaǵan. Kazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik syılyǵynyń ıegeri. «Parasat», Eńbek Qyzyl Tý, «Qurmet belgisi» ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan. 8 jyl buryn (2006) Qaraǵandy oblysyndaǵy «Mıttal Stıl Temirtaý» AQ-nyń Lenın atyndaǵy shahtasynda metannyń jarylýy saldarynan 41 shahter qaza taýyp, 12-si ártúrli dárejede jaraqatar aldy. Úkimettik komıssııanyń tekserý qorytyndysy boıynsha jarylys tehnıkalyq jáne uıymdastyrý barysynda jiberilgen qatelikterden oryn alǵan. 7 jyl buryn (2007) Almatyda shala kóretin jáne zaǵıp adamdarǵa arnap shyǵarylǵan alǵashqy «Jeke zań keńesshisi» atty zańnamalyq aktiler aýdıojınaǵynyń tanystyrylymy bolyp ótti. Múmkindigi shekteýli adamdardyń quqyǵy týraly Qazaqstan Respýblıkasynyń normatıvtik-quqyqtyq zańnamalyq aktiler jınaǵyn shyǵarý ıdeıasy «Anashym» ǵarip balalar men jastar qoryna tıesili. «Jeke zań keńesshisiniń» qurylý maqsaty - bilim, densaýlyq saqtaý jáne salyq tóleý suraqtary boıynsha túsinikti zań kómegin berýge baǵyttalǵan. 7 jyl buryn (2007) Shymkenttiń «Jebe» kınostýdııasy «Túlki, búrge jáne tasbaqa» atty jańa anımatsııalyq fılmin shyǵardy. Mýltfılm qazaq halyq ertegileriniń jelisi boıynsha túsirilgen. Ertegide dostyq jáne eńbekqorlyq jaıly baıandalady. ESІMDER 123 jyl buryn (1891-1938) qazaqtyń alǵashqy bıolog ǵalymdarynyń biri, qoǵam qaıratkeri KÚDERIN Jumaqan Maýsymbaıuly dúnıege keldi. Semeı oblysynyń Aıagóz qalasynda týǵan. 1918 jyly Lepsi qalasynda Keńesterdiń І sezinde delegat jáne Jer komıssary bolyp saılanǵan. 1920 jyly «Qytaıǵa ketken qazaqtardy qaıtarý» komıssııasynda jumys istep, onyń tikeleı aralasýymen Qytaıdan 6 myń januıa eline qaıta oraldy. 1921 jyly Jetisý óńirin jaılaǵan tyrysqaq indetine qarsy emdeý jumystaryna qatysty. 1924-1930 jyldary Tashkent qalasyndaǵy Orta Azııa memlekettik ýnıversıtetinde oqyǵan. Osy ýnıversıtette oqyp júrip, Túrkistannyń tabıǵı resýrstary men osy óńirdi aýdandarǵa bólýdi zertteýmen aınalysqan ekspedıtsııaǵa qatysty. Ol «Qytaıdaǵy bosqyndar ómiri», «Qazaqtardyń ata-tegi týraly materıaldar» atty etnografııalyq eńbekterdiń, «Botanıka», «Qoı men onyń júni», «Kendir» sekildi bıologııalyq eńbekterdiń avtory. Eń qundy eńbekteriniń biri - «Orta Azııadaǵy jylandar túri» men «Ósimdiktaný» oqýlyǵynyń arab jáne latyn áripimen tuńǵysh ret qazaq tilinde jaryq kórýi. 1930 jyly ǵalym tutqyndalyp, Reseıdiń Voronej qalasyna jer aýdaryldy. 1935 jyly tutqynnan bosaǵan ol Almatyǵa oralyp, QazKSR Jer Halyq komıtetiniń Mal sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda aǵa ǵylymı qyzmetker, «Kaýchýkonos» tresinde nusqaýshy agronom boldy. 1937 jylǵy mamyrdyń 22-inde qaıtadan tutqynǵa alynyp, 1938 jylǵy naýryzdyń 7-sinde atý jazasyna kesildi. 1990 jyly maýsymda aqtaldy. Almatyda bir kóshe Kúderın esimimen atalady. 104 jyl buryn (1910-1994) ekonomıst, Qazaq KSR-niń qoǵam jáne saıasat qaıratkeri, qurmetti temirjolshy ATAMBAEV Óteshqalı Dúısenǵalıuly dúnıege keldi. Burynǵy Oral oblysy Gýrev ýezinde (Batys Qazaqstan oblysy) týǵan. Kýıbyshev ekonomıkalyq josparlaý ınstıtýtyn bitirgen. 1936-1940 jyldary - Qazaq respýblıkalyq kontory memlekettik banktiń revızory, aǵa ınspektory, sektor dırektory, Gýrev oblystyq memlekettik banki bólimshesi basqarýshysynyń kómekshisi, qalalyq tutynýshylar odaǵynyń tóraǵasy, aımaqtyq tutynýshylar odaǵynyń nusqaýshysy, basqarma tóraǵasy, Gýrev aımaqtyq komıtetiniń statıstıka bóliminiń bastyǵy, is júrgizýshisi. 1940-1942 jyldary - Qazaq KSR Memlekettik baqylaý halyqtyq komıssarıatynyń aǵa tekserýshisi. 1942-1945 jyldary - Qazaq KSR Qarjy halyq komıssarynyń orynbasary. 1945-1955 jyldary - KSRO Halyq Komıssarlar Keńesiniń turaqty ókili. 1955-1961 jyldary - Qazaq KSR-iniń Qarjy mınıstri. 1961-1963 jyldary - Qazaq KSR-iniń Mınıstrler keńesiniń tóraǵasynyń orynbasary. 1963-1966 jyldary - Shyǵys Qazaqstan oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy. 1966-1973 jyldary KSRO Mınıstrler Keńesi janyndaǵy Qazaq KSR-iniń Mınıstrler keńesiniń turaqty ókili qyzmetterin atqarǵan. Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń 3-shi, 8shi shaqyrylymynyń depýtaty. Lenın, Qazan tóńkerisi, eki ret Eńbek Qyzyl Tý, Qyzyl Juldyz, «Qurmet Belgisi» ordenderimen, medaldarmen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 94 jyl buryn (1920-2004) agronom-ǵalym, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, professor, «Eýrazııa» halyqaralyq ekonomıka akademııasynyń akademıgi, Qazaq aýyl sharýashylyǵy akademııasynyń Qurmetti akademıgi BALAPANOV Jumahan dúnıege keldi. Almaty oblysy Alakól aýdanynda týǵan. Uly Otan soǵysyna qatysqan. Qazaq aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyn KOKP Ortalyq Komıteti janyndaǵy Joǵary partııa mektebin bitirgen. 1945-1951 jyldary - Alakól aýdandyq partııa komıtetiniń nusqaýshysy, bólim meńgerýshisi, úshinshi, ekinshi hatshysy. 1951-1953 jyldary - Gvardııa aýdandyq partııa komıtetiniń ekinshi hatshysy. 1953-1959 jyldary - Kırov aýdandyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy. 1960-1961 jyldary - Almaty oblystyq partııa komıtetiniń aýylsharýashylyq bóliminiń meńgerýshisi. 1962-1963 jyldary - Taldyqorǵan qalalyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy. 1963-1964 jyldary - Almaty oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy. 1967-1971 jyldary Qazaq aýyl sharýashylyǵy ekonomıkasyn uıymdastyrý ǵylymı-zertteý ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, 1971-1977 jyldary osy ınstıtýttyń dırektory bolǵan. 1977 jyldan ómiriniń sońyna deıin Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtynyń kafedra meńgerýshisi, professory boldy. Ǵylymı jumystarynyń negizgi baǵyty - agrarlyq-ónerkásip kesheniniń sharýashylyq tetigin uıymdastyrý, josparlaý, basqarý jáne jetildirý. «Spetsıalızatsııa: mejhozıaıstvennoe ı agropromyshlennoe kooperırovanıe v Kazahstane», «Organızatsııa ı planırovanıe agropromyshlennogo kompleksa», «Rynok ı razvıtıe ınfrastrýktýry selskohozıaıstvennogo proızvodstva», «Ekonomıka ı organızatsııa selskogo hozıaıstva» atty kitaptary men 120-dan astam ǵylymı jarııalanymdardyń avtory. Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń 6-shaqyrylymynyń depýtaty. Eńbek Qyzyl Tý, «Halyqtar dostyǵy», ІІ dárejeli Otan soǵysy ordenderimen, birneshe medaldarmen marapattalǵan. 91 jyl buryn (1923-2014) medıtsına ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Ulttyq Ǵylym akademııasynyń akademıgi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri, halyqaralyq Beıbitshilik syılyǵynyń laýreaty BALMUQANOV Saıym Balýanuly dúnıege keldi. Aqtóbe oblysynyń Temir aýdanynda týǵan. Almaty medıtsına ınstıtýtyn (qazirgi Almaty memlekettik medıtsına ýnıversıteti) bitirgen. 1946-1953 jyldary - Hırýrgııa ınstıtýtynyń aspıranty, ǵylymı qyzmetkeri, bólim meńgerýshisi. 1953-1960 jyldary - Almaty medıtsına ınstıtýty rentgenologııa jáne radıologııa kafedrasynyń meńgerýshisi. 1960-1962 jyldary - Ólkelik patologııalyq ǵylymı-zertteý ınstıtýty dırektorynyń orynbasary. 1962-1995 jyldary Onkologııa jáne radıologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, dırektory, zerthana meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. 1996 jyldan osy ınstıtýttyń qurmetti dırektory atanǵan. Ǵalymnyń negizgi ǵylymı eńbekteri onkologııa jáne radıologııa, sáýlemen emdeý máselelerine arnalǵan. Qaterli isikti anyqtaý, odan saqtaný ádisterin jetildirý, ýytty isikterdi hırýrgııalyq jolmen jáne jańadan shyqqan radıomodıfıkatorlardy paıdalanyp, sáýlemen emdeý ádisterin tapty. Osynyń nátıjesinde áıelder keýdesindegi qaterli isik aýrýynan aıyǵyp ketý kórsetkishi, basqa organdarǵa túsken qaterli isiktiń aıyǵyp ketý kórsetkishine qaraǵanda 1,5 ese joǵary bolady. Respýblıkada klınıkalyq onkologııa jáne radıologııanyń jańa baǵyttaryn qalyptastyryp, olardy odan ári damytty. 1954-1960 jyldary oryn alǵan Semeı ıadrolyq polıgonyndaǵy jarylystardyń jergilikti turǵyndar densaýlyǵyna áserin zertteýge qatysty. Biraq bul málimetter 1990 jyldan keıin ǵana jaryq kóre bastady. «Megavolttik sáýlemen emdeý», «Prırodnye fenoly - perspektıvnyı klass protıvoopýholevyh ı radıopotentsırýıýşıh soedınenıı», «Zlokachestvennye opýholı kosteı. Voprosy teorıı ı prognozırovanııa», «ıAdernyı polıgon moımı glazamı», «The radiation situation and Population health status in some towns of Semipalatinsk Province» atty ǵylymı eńbekterdiń avtory. Eki márte «Lenın» ordenimen marapattalǵan. 89 jyl buryn (1925-1994) aqyn, jazýshy, dramatýrg TÁShENOV Jumabaı dúnıege keldi. Qaraqalpaqstanda týǵan. Uly Otan soǵysyna qatysqan. Ózbekstan Ortalyq Komıteti janyndaǵy Joǵary partııa mektebiniń jýrnalıstıka bólimin, Nızamı atyndaǵy Tashkent memlekettik jýrnalıstıka ınstıtýtynyń tarıh fakýltetin jáne Qaraqalpaq keńes ádebıeti mamandyǵy boıynsha aspırantýrany bitirgen. Qaraqalpaq AKSR-i Jazýshylar odaǵynda dramatýrgııa sektsııasynyń meńgerýshisi, «Qyzyl Qaraqalpaqstan» gazetinde bólim meńgerýshisi, jaýapty hatshy, redaktory, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda ádebı keńesshi, «Jazýshy» baspasynda redaktsııa meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. Alǵashqy óleńderi baspasóz betinde 1940 jyldyń basynan jarııalana bastady. Sodan bergi ýaqyt ishinde onyń qazaq, qaraqalpaq, ózbek, orys tilderinde ondaǵan óleń, áńgime, povester jınaǵy, birneshe dramalyq shyǵarmalary, kórkem fılm stsenarııleri dúnıege keldi. Onyń stsenarııi boıynsha «Qazaqfılm» kınostýdııasy «Ana týraly ańyz», «Tájikfılm» kınostýdııasy «Qashqyn» televızııalyq fılmin túsirgen. Pýshkın men Lermontovtyń óleńderin, Nekrasovtyń «Rýste kim jaqsy turady?» poemasyn, A.Fadeevtiń «Jas gvardııa» romanyn, V.Kataevtyń «Polk balasy» povesin, t.b. shyǵarmalardy qaraqalpaq tiline, K.Rahmanovtyń «Kelin» komedııasyn qazaq tiline aýdarǵan. Qyzyl Tý, Qyzyl Juldyz ordenderimen, «Erligi úshin», «Áskerı erligi úshin», «1941-1945 jyldardaǵy Uly Otan soǵysynda Germanııany jeńgeni úshin» medaldarymen, Ózbek KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 78 jyl buryn (1936) Turar Rysqulov atyndaǵy Qazaq ekonomıka ýnıversıtetiniń professory, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, professor HAMITOV Nurǵalı Nyǵmetuly dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Jarkent qalasynda týǵan. Almaty esep-nesıe tehnıkýmyn, Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtyn bitirgen. Almaty oblystyq bankinde, Almaty oblystyq qarjy bóliminde, «Kazgıpropışeprom» ınstıtýtynda, Qazaqstan Respýblıkasy Ǵylym Akademııasy Ekonomıka ınstıtýtynda jumys istegen. 1996 jyldan Turar Rysqulov atyndaǵy Qazaq ekonomıkalyq ýnıversıtetinde kafedra meńgerýshisi qyzmetin atqarǵan. 100-den asa ǵylymı eńbektiń, 16 monografııanyń avtory. 68 jyl buryn (1946) Muhtar Áýezov atyndaǵy Ońtústik Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetiniń professory, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, Qazaqstan Respýblıkasy bilim berý isiniń úzdigi ESKENDІROV Sháribjan Zahanuly dúnıege keldi. Shymkent qalasynda týǵan. Qazaq hımııa-tehnologııa ınstıtýtyn bitirgen. 1971-1972 jyldary - Qazaq hımııa-tehnologııa ınstıtýtynyń assıstenti. 1972-1975 jyldary - Máskeý hımııa-tehnologııa ınstıtýtynyń aspıranty. 1976-1997 jyldary - Qazaq hımııa-tehnologııa ınstıtýtynyń dekany, kafedra meńgerýshisi. 1999 jyldan bastap Muhtar Áýezov atyndaǵy Ońtústik Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetinde fakýltet dekany, prorektor qyzmetterin atqarǵan. 3 kitaptyń, 110-nan astam ǵylymı jarııalanymnyń avtory. 56 jyl buryn (1958) aqyn, Qazaqstan Jastar odaǵy syılyǵynyń, halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń, halyqaralyq T.Aıbergenov atyndaǵy syılyqtardyń laýreaty, túrki halyqtary halyqaralyq poezııa festıvaliniń laýreaty BEGMANOV Qasymhan dúnıege kelgen. Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Kentaý qalasynda týǵan. Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń mashınajasaý fakýltetin bitirgen. 1982 jyldan Shymkent qalalyq atqarý komıtetiniń aǵa referenti, Búkilodaqtyq Lenın atyndaǵy balalar qory oblystyq bólimshesiniń tóraǵasy, «Jalyn» jýrnalynyń jaýapty hatshysy, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy hatshysynyń orynbasary, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy janyndaǵy ádebıetshiler qaýymdastyǵynyń bas dırektory, Qazaqstan Premer-Mınıstri keńsesiniń bas mamany, referenti, áleýmettik mádenı damý bóliminiń aǵa referenti qyzmetterin atqarǵan. 1998-1999 jyldary Qazaqtyń mádenıet jáne ónertaný ǵylymı-zertteý ınstıtýty dırektorynyń orynbasary bolǵan. 2000 jyldan bastap «Turan-Álem Bank» aktsıonerlik qoǵamy baspasóz jáne qoǵamdyq uıymdarymen baılanys bóliminiń bastyǵy qyzmetin atqarǵan. Alǵashqy óleńderi 1976 jyldan bastap respýblıkalyq merzimdi baspasóz betterinde jaryq kóre bastaǵan. 1980 jyly tuńǵysh óleńder kitaby «Bastaý» degen atpen «Jalyn» baspasynan jaryqqa shyqqan. Sodan bergi ýaqytta «Qarashyq», «Besikten beıitke deıin», «Saǵynysh» atty óleńder jınaǵy jaryq kórgen. Birqatar óleńderi «Toǵyz perne», «Júrek tolqyndary» jyr jınaqtaryna engen. Toptama óleńderi orys, túrik, ózbek, qyrǵyz tilderine aýdarylyp, mektep oqýshylaryna arnalǵan ádebıet hrestomatııalaryna engen. Túrkistan qalasynyń 1500 jyldyǵyna arnalǵan aqyndar músháırasynda birinshi oryndy, Q.Amanjolovtyń 90 jyldyǵy músháırasynyń bas júldesin jeńip alǵan. 49 jyl buryn (1965) akter, Q.Qýanyshbaev atyndaǵy qazaq mýzykalyq drama teatrynyń ártisi, Qazaqstan Jastar odaǵy syılyǵynyń ıegeri, Jas kórermender teatrynyń bas dırektory QULJANOV Ǵanı Ábdýalıuly dúnıege keldi. Qyzylorda oblysy Jalaǵash aýdanynda týǵan. Qyzylorda qalalyq mýzykalyq ýchılışesin, Almaty memlekettik teatr jáne kıno ınstıtýtyn bitirgen. 1990-2007 jyldary M.Áýezov atyndaǵy akademııalyq drama teatrynda qyzmet atqardy. 2007 jyldan bastap Q.Qýanyshbaev atyndaǵy qazaq mýzykalyq drama teatrynyń ártisi, jas kórermender teatrynyń bas dırektory boldy. M.Maqataevtyń «Qosh, mahabbat» spektaklinde Aıbar, M.Baıdjıevtiń «Qalyndyq pen kúıeý» - kúıeý, Ý.Shekspırdiń «Asaýǵa tusaýyndaǵy» - Gortenzıo, M.Áýezov «Aıman-Sholpan» - Arystan, E.Zamıatınniń «Edil patshasynda» - Vegıla, Ǵ.Músirepov «Mahabbat týraly ańyz» - Qodar, Iran Ǵaıyptyń «Shynǵys hanynda» -Súbitaı, «Abylaı hanynda» -Ábilmansur, Q.Ashırdyń «Qabyl - Adam Ata perzenti» - Abyl, R.Muqanovanyń «Máńgilik bala beınesindegi» - Qumar, G.Gaýptmannyń «Ymyrttaǵy mahabbatynda» - Erıh Klamrot, Ý.Shekspırdiń «Gamletinde» - Korol Klavdıı, D.Isabekovtyń «Ápkesindegi» - Omar, Shahımardannyń «Qazaqtarynda» - Qasymsultan, Sh.Aıtmatovtyń «Aq kemesinde» - Orazqul, Á.Nurshaıyqovtyń «Qan men terinde» Táńirbergen rólderin oınap, «Qazaqfılm», «Qyrǵyzfılm», «Ózbekfılm», Reseı kınostýdıalarynda kınoǵa túsken. Keıingi kezderi «Toǵysqan taǵdyrlar», «Qara shegirtke», «Dnevnoı dozor», «Láılániń zary», «Jas ulan» fılmderinde basty rólderdi somdaǵan. 236 jyl buryn (1778-1852) orys teńizshisi, admıral Faddeı BELLINSGAÝZEN dúnıege keldi. 172 jyl buryn (1842-1923) shotland fızıgi jáne hımıgi Djeıms DЬıÝAR dúnıege keldi. 80 jyl buryn (1934) ıtalıandyq kınoakter LOREN Sofı (shyn aty-jóni Shıkolone Sofııa) dúnıege keldi.