2 naýryz. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
2 NAÝRYZ, JEKSENBІ
Lıvııadaǵy kóshirý kúni. 1970 jyly el aýmaǵyn aǵylshynnyń sońǵy áskerı bólimshesi tastap shyqty. Efıopııadaǵy Adýa kezindegi qyrǵyn soǵystaǵy jeńis kúni. Efıopııa - Afrıkadaǵy óziniń búkil tarıhynda bireýdiń otary bolyp kórmegen jalǵyz el. 1869 jyly Sýets kanaly ashylǵanda, Italııa óziniń nazaryn aýdardy. 1872 jyly ıtalıandyqtar Assab portyn, 1885 jyly Massaýany basyp aldy. Tórt jyl ótken soń Italııa men Efıopııa kelisimshartqa qol qoıyp, biraq ıtalıandyq nusqasynyń amharlyqtan aıyrmashylyǵy boldy jáne soǵan sáıkes Efıopııa Italııanyń protektoraty bolyp qaldy. Nátıjesinde, 1895 jyly kem degende bir jyl ishinde Italııanyń jeńilisimen bitken soǵys bastaldy. Sol kezden bastap Adýa kezindegi qyrǵyn soǵystaǵy jeńis Efıopııanyń tarıhynan nyq oryn aldy jáne bul merekeni efıoptar jyl saıyn atap ótedi.
ESTE QALAR OQIǴALAR
22 jyl buryn (1992) BUU Bas Assambleıasynyń 46-shy sessııasynyń plenarlyq májilisinde Qazaqstan Respýblıkasy Birikken Ulttar Uıymyna múshelikke kirdi. Sheshim daýysqa salynbaı, biraýyzdan maquldaý negizinde qabyldandy. Qazaqstan Respýblıkasy BUU-ǵa múshelikke qabyldanǵannan keıin, birden Tynyq muhıt jáne Azııa aımaqtary Ekonomıkalyq jáne Áleýmettik Komıssııanyń músheligine ótti. 19 jyl buryn (1995) Jambyl (Taraz) qalasynda Qazaqstan áıelderiniń 1-shi forýmy boldy. Oǵan memleket basshysy N.Nazarbaev qatysty. 19 jyl buryn (1995) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń «Qazaqstan halyqtarynyń Assambleıasyn qurý jónindegi» Jarlyǵy jaryq kórdi. «Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2002 jylǵy 26 sáýirdegi №856 Jarlyǵyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» qaýlysymen «halyqtar» sózi «halqy» sózimen ózgertildi. 2008 jyldyń 20 qazanynda Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik ulttyq saıasatty iske asyrýǵa, qoǵamdyq-saıası turaqtylyqty qamtamasyz etýge, memlekettik jáne qoǵamnyń azamattyq ınstıtýttarynyń etnosaralyq qatynastar salasyndaǵy ózara is-qımylynyń tıimdiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan Qazaqstan halqy Assambleıasynyń mártebesin, ony qalyptastyrý men jumysyn uıymdastyrý tártibin aıqyndaıtyn «Qazaqstan halqy Assambleıasy týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańy qabyldandy. 17 jyl buryn (1997) Jezqazǵan aýmaǵyna reseı-german ǵarysh ekıpajy qondy. 13 jyl buryn (2001) Almatyda jastar saıasatyn damytatyn Memlekettik qor quryldy. Al 2003 jyly Almaty qalasynyń Jastar úıi ashyldy. 9 jyl buryn (2005) Abat-Baıtaq kesenesi mańynan tabylǵan altynnan jasalǵan biregeı jádigerler Aqtóbe oblystyq ólketaný murajaıyna berildi. Altynnan jasalǵan biregeı jádigerler - ydystar, zergerlik buıymdar, at ábzelderiniń detaldary keseneden 20 shaqyrymdaı jerde ornalasqan kómbeden tabylǵan. 8 jyl buryn (2006) Elbasy Nursultan Nazarbaev «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine adamdy saýdaǵa salýǵa qarsy is-qımyl máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Zańǵa qol qoıdy. Zań jaýapkershilikti kúsheıtýge jáne qoǵamǵa qaýipti osy is-qımyldarǵa qarsy kúrestiń quqyqtyq negizderin jetildirýge baǵyttylǵan. 8 jyl buryn (2006) Amerıka Qurama Shtattary 10 dollarlyq jańa banknotty aınalymǵa shyǵardy. Jańa aqshany jasaýda erekshe qorǵanys belgileri qoldanyldy. Atap aıtqanda, jańa banknottar oń jaqta ornalasqan erekshelik belgilermen, Aleksandr Gamıltonnyń kishireıtilgen portretiniń qaıtalamasymen, sondaı-aq, banknottyń qasbetindegi mıkromórlermen qorǵalǵan. 4 jyl buryn (2010) Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq banki nomınaly 100 teńgelik «Barys» monetasyn aınalymǵa shyǵardy. Monetanyń bet jaǵynyń ortalyq bóligindegi oıý-órnektiń aıasynda Qazaqstannyń eltańbasy beınelengen. Tómengi bóliginde «100 TEŃGE» degen jazýmen onyń nomınaly basylǵan. Sondaı-aq onyń sol jaǵynda Qazaqstan teńge saraıynyń taýar belgisi jáne moneta daıyndalǵan metaldyń synamyn bildiretin (Ag 925) belgi jazylǵan, al oń jaǵynda onyń salmaǵyn aıqyndaıtyn (31,1 gr) belgi basylǵan. Munymen qosa monetanyń syrtqy betinde taý shatqalynyń beınesinde eki barystyń sýreti beınelenip otyr. Moneta 925 synamaly kúmisten daıyndalǵan. Dıametri 38,67 mm. , taralymy 7000 dana (3 myń danasy elimizdiń ishki naryǵy úshin). 4 jyl buryn (2010) Astanada Qazaqstanda bala quqyqtaryn qorǵaý salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıyldy. Memorandým basymdyqty baǵyttarynyń biri kámeletke tolmaǵandardyń quqyqtaryn qorǵaý bolyp tabylatyn 2010-2020 jyldarǵa arnalǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń Quqyqtyq saıasat tujyrymdamasynyń, sondaı-aq Qazaqstan Respýblıkasynyń Adam quqyqtary salasyndaǵy is-qımyldarynyń 2009-2012 jyldarǵa ulttyq josparynyń baptaryn júzege asyrý aıasynda jasalyp otyr. Atalmysh qujat bala quqyqtaryn qamtamasyz etý, osy baǵyttaǵy ulttyq zańnamalardy jetildirý salasyndaǵy ombýdsmen mekemesiniń áleýetin damytýǵa baǵyttalǵan.
ESІMDER
91 jyl buryn (1923-1987) akter, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi BAHTYBAEV Tohtahýn dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. Uly Otan soǵysyna qatysqan. Óner jolyn 1945 jyly «Qazaqkontsert» shyǵarmashylyq birlestiginen bastaǵan. 1946-1987 jyldary Uıǵyr mýzykalyq drama teatrynda (qazirgi Uıǵyr mýzykalyq komedııa teatry) akter bolyp qyzmet istegen. San alýan rólderde oınaǵan Bahtybaevtyń akterlik óneri ótkir minezdiligimen, plastıkalyq jáne mýzykalyq boıaýynyń moldyǵymen erekshelenedi. «Otan soǵysy» ordenimen jáne medaldarmen marapattalǵan. 89 jyl buryn (1925) túrkitanýshy, fılologııa ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Ǵylymdar Akademııasynyń korrespondent múshesi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri SARYBAEV Shora Shamǵalıuly dúnıege keldi. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin jáne onyń aspırantýrasyn (ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti) bitirgen. Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrligi A.Baıtursynov atyndaǵy til bilimi ınstıtýty qazaq tili dıalektologııasy bóliminiń meńgerýshisi, dırektor orynbasary qyzmetterin atqarǵan. Ǵylymı zertteý eńbekteri dıalektologııa, morfologııa, til tarıhy, leksıka máselelerine arnalǵan. «Qazaq dıalektologııasy», «Qazaq til bilimi ádebıetiniń bıblıografııalyq kórsetkishi» (birigip jazǵan), «Qazaq tili tarıhı grammatıkasy» (birigip jazǵan), «Qazaq leksıkasyndaǵy jańa sózder» (birigip jazǵan) kitaptardyń avtory. 83 jyl buryn (1931-2013) keńestik jáne reseılik saıası jáne qoǵam qaıratkeri, KSRO-nyń tuńǵysh prezıdenti GORBAChEV Mıhaıl Sergeevıch dúnıege keldi. 1990 j. naýryzda Keńes odaǵynyń kommýnıstik partııasynyń bas hatshysy jáne sáýir aıynda KSRO-nyń Prezıdenti bolyp saılandy. Bas hatshy retinde ol KSRO-da bolǵan fýndametaldy ózgeristerdiń, jarııalyq pen qaıta qurýdyń, Batys Eýropa men AQSh arasyndaǵy halyqaralyq qatynastardyń ózgerýinde bastaýshy boldy. Gorbachov Mıhaıl Sergeevıch - KSRO-nyń alǵashqy jáne sońǵy prezıdenti (1990-1991),Nobel syılyǵynyń laýreaty (1990). Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń zań fakýltetin (1955), Stavropol aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyn (1967) bitirgen. 1955-1966 jj. Stavropol qalalyq jáne ólkelik BLKJO komıtetinde qyzmet etti. 1966-1967 jj. Stavropol qalalyq partııa komıtetiniń 2-shi hatshysy, 1970 jyldan 1-shi hatshysy, 1978-1985 jj. KOKP OK-niń hatshysy, 1980 jyldan saıası bıýro múshesi, 1985-1991 jj. KOKP OK-niń Bas hatshysy, 1989-1990 jj. KSRO Joǵarǵy Keńesiniń tóraǵasy boldy. 1990 j. 15 naýryzda halyq depýtattarynyń kezekten tys ótken 3-sezinde KSRO Prezıdenti bolyp saılandy. Onyń búrynǵy ámirshil-ákimshil júıeni saqtaı otyryp, eldegi qoǵamdyq ómirdi demokratııalandyrýdy úsynǵan ıdeıasynyń keńestik ımperııa jaǵdaıynda júzege asýy múmkin emestigin 1986 j. Almatydaǵy Jeltoqsan kóterilisi jáne odan keıin oryn alǵan Tbılısıdegi, Bakýdegi, Vılnıýstegi oqıǵalar kórsetip berdi. Gorbachevti bılikten taıdyryp, keńestik ımperııany qaıta nyǵaıtýdy kózdeýshiler Tamyz búligin uıymdastyrdy. Gorbachevtiń keńestik respýblıkalar arasynda jańa odaqtyq shart jasap, KSRO-ny qalaı saqtap qalýǵa, KOKP-ny jańa jaǵdaıǵa beıimdep reformalaýǵa umtylǵan áreketteri sátsizdikke ushyrady. Tamyz búliginen keıin Reseı Federatsııasynyń Prezıdenti B.Eltsınniń Jarlyǵymen KOKP qyzmeti shekteldi. Belovej kelisimi (1991 j., 8 jeltoqsan)KSRO-nyń ydyraǵanyn rásimdep berdi. Osyǵan oraı Gorbachev óz qyzmetiniń joıylǵanyn resmı jarııalaýǵa májbúr boldy. Burynǵy KSRO qúramynda bolǵan respýblıkalar Almatyda Táýelsiz memleketter dostastyǵyn qurdy (1991 j., 21 jeltoqsan). Gorbachev 1991 jylǵy jeltoqsannan 2013 jylǵa deıin Halyqaralyq áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıası zertteýler qorynyń (Qarańyz: Gorbachev qory) prezıdenti boldy. M. Gorbachev 2013 jyldyń 17 jeltoqsanynda dúnıe saldy. 78 jyl buryn (1936-2003) Halyq qaharmany, ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty, professor, Qazaqstan Respýblıkasynyń Jaratylystaný ǵylymdary akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan aýyl sharýashylyǵynyń eńbek sińirgen qyzmetkeri HRISTENKO Aleksandr Fedorovıch dúnıege keldi. Ýkraınanyń Kıev qalasynda týǵan. Harkov mehanıka tehnıkýmyn, Tselınograd aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyn (qazirgi Sáken Seıfýllın atyndaǵy Qazaq agrotehnıkalyq ýnıversıteti) bitirgen. 1954-1957 jyldary - Tallın qalasyndaǵy zaýyttyń sheberi, sheberhananyń meńgerýshisi, Prejevalskıı atyndaǵy keńsharynyń brıgadıri. 1957-1972 jyldary - «Kıevskıı» keńsharynyń dırektory. 1972-1975 jyldary - Nura aýdandyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń bastyǵy. 1975-1981 jyldary - Kırov atyndaǵy sovhozdyń dırektory. 1981-1982 jyldary - Qaraǵandy oblystyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasy bastyǵynyń birinshi orynbasary. 1982-1991 jyldary - Qaraǵandy aýyl sharýashylyǵy tájirıbe stansasynyń dırektory. 1991-1998 jyldary - Qaraǵandy ǵylymı-zertteý sovhoz-ınstıtýtynyń bas dırektory. 1998-2001 jyldary - Ortalyq Qazaqstan aýyl sharýashylyǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń bas dırektory. 2001 jyldan zeınet demalysyna shyqqan. 60-tan astam ǵylymı jarııalanymnyń jáne ónertabystyń avtory. Lenın, Qazan revolıýtsııasy, eki márte «Qurmet belgisi» ordenderimen, medaldarmen jáne Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 76 jyl buryn (1938-2007) Qazaqstannyń halyq ártisi, Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri, Memlekettik jáne Jastar syılyqtarynyń jáne táýelsiz «Tarlan» syılyǵynyń laýreaty, professor SEITMET Raıymbek Noǵaıbaıuly dúnıege keldi. Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Túrkistan qalasynda týǵan. Almaty memlekettik óner ınstıtýtyn bitirgen. 1970-1971 jyldary Máskeýdegi Memlekettik teatr óneri ınstıtýty janyndaǵy joǵary rejısserler kýrsynda oqyǵan. 1959-1960 jyldary - «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń akteri. 1960-1980 jyldary - Qazaq memlekettik akademııalyq drama teatrynyń akteri, dırektory. 1980-82 jyldary Qazaq KSR Mádenıet mınıstrligi Óner isteri basqarmasynyń bastyǵy. 1982-1995 jyldary Qazaq memlekettik akademııalyq jastar men balalar teatrynyń bas rejısseri ári kórkemdik jetekshisi bolǵan. 1995 jyldan ómiriniń sońyna deıin ıAssaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetiniń «Óner» kafedrasyn basqarǵan. Sahnalyq óner jolynda Áýbákir (Q.Baıseıitov, Q.Shańǵytbaev «Beý, qyzdar-aı»), Arystan, Suńǵat (Q.Muhamedjanov «Bóltirik bórik astynda», «Qudaǵı kelipti»), Qozy (Ǵ.Músirepov «Qozy Kórpesh - Baıan sulý»), Ábish (M.Áýezov, L.Sobolev «Abaı»). Shoqan (S.Muqanov «Shoqan Ýálıhanov»), Jaınaq (Sh.Aıtmatov Ana - Jer-ana»), Kochkarev (N.Gogol «Úılený»), Lıýchentsıo, Kassıo (Ý.Shekspır «Asaýǵa tusaý», «Otello») sekildi ár alýan rólderdi oınaýda oryndaýshylyq sheberligimen kózge tústi. Ol rejısserlik qyzmetpen de shuǵyldanyp, Qazaq memlekettik akademııalyq drama teatrynda B.Maılınniń «Neke qııar», Á.Tarazıdiń «Joly bolǵysh jigit», Qazaq memlekettik akademııalyq jastar men balalar teatrynda Áýezovtiń «Alýa», T.Ábdikovtiń «Biz úsheý edik», Ǵ.Músirepovtiń «Aqan seri - Aqtoqty», Sh.Murtazanyń «Stalınge hat», «Beseýdiń haty», O.Súleımenov pen B.Muqaıdyń «Zamanaqyr», t.b. týyndylardy qoıǵan. 65 jyl buryn (1949) sýretshi, Qazaqstan Sýretshiler odaǵynyń múshesi TASTAEV Abat dúnıege keldi. Batys Qazaqstan oblysynda týǵan. Almaty kórkemsýret ýchılışesin, Máskeý kórkemsýret ınstıtýtyn bitirgen. Ol monýmentalshy, syrshyraıshy jáne keskindemeshi retinde Almaty qalasyndaǵy, Batys Qazaqstandaǵy mekeme, uıymdardyń ǵımarattaryn, belgili jazýshylardyń kitaptaryn bezendirdi. 1990 jyly arnaıy tapsyrmamen Qazaqstan Sýretshiler odaǵynyń Batys Qazaqstandaǵy bólimshesin ashý úshin Oral qalasyna qonys aýdardy. 2001 jyly qylqalam sheberiniń jeke kórkemsýret galareıasy ashyldy. 62 jyl buryn (1952) telejýrnalıst, «Habar» agenttiginiń menshikti tilshisi, Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń laýreaty MYŃJASAR Tileýqabyl dúnıege keldi. Túrkistan qalasynda týǵan. 1975 jyly Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetin bitirgen. 1975 jyly Qazaq jasóspirimder televıdenıesinde alǵashqy habary efırge shyqty. «Habar» agenttiginde qurylǵan kúnnen bastap jumys isteıdi. 1998 jyldan - telearnanyń Almaty oblysy boıynsha menshikti tilshisi. «Eńbekte úzdik shyqqany úshin» medalimen, Qazaqstan Prezıdentiniń alǵyshatymen marapattalǵan. Qazaqstan jýrnalıster odaǵynyń laýreaty, Almaty oblysynyń qurmetti azamaty. «Habar» agenttiginiń altyn mıkrofonynyń ıegeri. 45 jyl buryn (1969) QR Prezıdenti janyndaǵy Ortalyq kommýnıkatsııalar qyzmetiniń dırektory BABAQUMAROV Erjan Jalbaquly dúnıege keldi. Taldyqorǵan oblysynda, Qarabulaq kentinde týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin jáne aspırantýrasyn bitirgen. Qazaqstan damý ınstıtýtynyń bólim meńgerýshisi, Saıası zertteýler ortalyǵynyń dırektory, Almaty qalasy ákimdigi apparatynyń bas mamany qyzmetterin atqarǵan. 1996-2006 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiliginiń aǵa referenti, konsýltanty, sektor meńgerýshisi, bólim meńgerýshisiniń orynbasary, Áleýmettik saıası bóliminiń bas ınspektory, Aqparattyq-taldama ortalyǵynyń meńgerýshisi, QR Prezıdenit Ákimshiliági Aqparattyq taldaý bóliminiń meńgerýshisi. 2006-2008 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet, aqparat jáne sport vıtse-mınıstri, Qazaqstan Respýblıkasy Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń jaýapty hatshysy bolǵan. 2008-2012 jyldary - QR Premer-Mınıstriniń Keńsesi Basshysynyń orynbasary, Qazirgi qyzmetinde 2012 jylǵy qazannan beri. Qazaqstanda, Reseıde, Úndistanda, Ýkraınada basylǵan 50-den astam ǵylymı jarııalanymnyń avtory."Qazaqstandaǵy ultaralyq qatynastar: kadrlyq saıasattyń etnıkalyq aspektisi" "(avtorlarynyń biri), "Qazaqstan: 1994 jylǵy parlamenttik saılaýdyń partııalyq aspektisi", "Qazaqstan respýblıkasy: HHІ ǵasyr tabaldyryǵyndaǵy qyzyl shuǵyla ma? (avtorlarynyń biri) kitaptarynyń avtory. Saıasattaný ǵylymdarynyń kandıdaty, Qazaqstan Respýblıkasy Saıasattaný ǵylymdary akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan saıası ǵylymdar qaýymdastyǵynyń múshesi. "Qurmet" ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 77 jyl buryn (1937) Aljır saıası jáne memleket qaıratkeri 1999 jyldan Aljır prezıdenti Abdel Azız BÝTEFLIKA dúnıege keldi. 76 jyl buryn (1938) memleket jáne saıası qaıratkeri, bilim mınıstri, qoǵamdyq jumystar mınıstri, Chılı Respýblıkasynyń 2000-2006 jyldardaǵy prezıdenti Rıkardo ESKOBAR dúnıege keldi.