2 qyrkúıek. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
2 qyrkúıek, SE ISENBІ
Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń aıaqtalǵan kúni (1939-1945). Dál osy kúni 2-shi dúnıejúzilik soǵystaǵy ne bary úsh aptaǵa sozylǵan asa mańyzdy operatsııalardyń biri sátti aıaqtalyp, Japonııanyń sózsiz tize búkkendigi jónindegi aktige qol qoıyldy. Uly Otan soǵysynda ábden shyńdalǵan Keńes armııasy maqtaýly Kvantýn armııasynyń tas-talqanyn shyǵardy.
Reseı Ulanynyń kúni. 2000 jylǵy jeltoqsandaǵy RF Prezıdentiniń Jarlyǵymen bekitilgen. Reseı Imperatorlyq Gvardııasy Petr birinshi bılik etken tustarda Preobrajenskıı jáne Semenov polkteri negizinde qurylǵan bolatyn. Bul polkter 1918 jyly taratylyp, Uly Otan soǵysy jyldarynda qaıta quryldy. 1941 jyly Smolensk túbindegi urystarda erekshe kózge túsken tórt atqyshtar dıvızııasy Stalınniń buıryǵymen gvardııa ataýyn aldy. «Gvardııa» ataǵy Keńes Qarýly Kúshteriniń Uly Otan soǵysy jyldarynda eren erlik kórsetip, kózge túsken áskerı bólimderine, kemelerine, quramalaryna jáne quramdaryna berildi. Áskerı quramalar gvardııa týyn, al jeke quramdar gvardııa týy men tósbelgisin aldy.
Vetnamnyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni (1945). Vetnam - Ońtústik-Shyǵys Azııada ornalasqan memleket. Soltústigi Qytaımen, batysy Kambodja jáne Laospen, shyǵysy men ońtústigi Ońtústik-Qytaı teńizimen shektesip jatyr. Astanasy - Hanoı qalasy. Memlekettik tili - vetnam tili. Aqsha birligi - jańa dong.
Qazaqstan Respýblıkasy men Vetnam arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy maýsymnyń 29-ynda ornatyldy.
ESTE QALAR OQIǴALAR
7 6 jyl buryn (1938) Almaty men Pavlodar arasyn baılanystyratyn telegraf jelisi óz jumysyn bastady. Osy jeli ashylǵan soń Almaty men respýblıkanyń barlyq oblystary arasynda baılanys jasaý múmkindigi ashyldy.
2 2 jyl buryn (1992) Karelııa jerinde alpys jylǵa jýyq ýaqyt jat topyraqta jatqan qazaq aqyny, jazýshy, qoǵam qaıratkeri, XX ǵasyrdyń bas kezindegi qazaq mádenıeti men ádebıetiniń iri ókili Mirjaqyp Dýlatovtyń máıitin Torǵaı oblysy, Jangeldın aýdanyndaǵy óziniń esimimen atalatyn aýylǵa ákelip jerleý úshin arnaýly delegatsııa alys saparǵa attandy.
20 jyl buryn (1994) Almatyda Raıymbek batyr kesenesiniń saltanatty ashylý rásimi boldy.
20 jyl buryn (1994) Qazaqstandaǵy konsaltıng qyzmeti naryǵy kóshbasshylarynyń biri Tenir Project JShS-i quryldy.
8 jyl buryn (2006) Vashıngtondaǵy Djordjtaýn ýnıversıtetiniń bir top zertteýshileri professor Djeın Makolıfftiń jetekshiligimen 5 tomdyq «Quran entsıklopedııasyn» qurastyrýdy aıaqtady. AQSh Memlekettik departamentiniń Halyqaralyq aqparattyq baǵdarlamalar bıýrosynyń habarlaýynsha, jańa basylym aǵylshyn tilinde shyǵarylǵan joǵary sapaly anyqtama bolyp tabylady jáne ol musylmandardyń qasıetti kitaby týraly batys ókilderiniń bilimderindegi olqylyqtardyń ornyn toltyrady.
1 9 jyl buryn (1995) Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń Jarlyǵymen jazýshy Morıs Davıdovıch Sımashko «Qazaqstannyń halyq jazýshysy» ataǵyn aldy.
Sımashko Morıs Davıdovıch (1924-2000) - Qazaqstannyń halyq jazýshysy, Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń beıbitshilik jáne rýhanı kelisim syılyǵynyń, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Uly Otan soǵysynyń ardageri. Odessa pedagogıkalyq ınstıtýtyn, Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. Jazýshy shyǵarmalarynyń basty taqyryby - Qazaqstan, Reseı, Ortalyq Azııa jáne Taıaý Shyǵystyń tarıhy men ejelgi mádenıeti boldy. Kórkem aýdarma salasynda І.Esenberlınniń «Kóshpendiler» trılogııasyn, taǵy basqalardyń shyǵarmalaryn orys tiline tárjimalady.
9 jyl buryn (2005) Almatyda «Kazahstan: ıstorııa ýspeha glazamı mırovogo soobşestva» atty kitaptyń tanystyrylymy bolyp ótti
Uıymdastyrýshysy - Qazaqstannyń Atameken jalpy ulttyq kásipkerler jáne jumys berýshiler odaǵy.
Bul Qazaqstan týraly basqa memleketter basshylarynyń, bedeldi saıasatkerlerdiń, ǵalymdardyń, bıznesmender men jýrnalıstterdiń aıtqan pikirleri jınaqtalǵan birinshi keń kólemdi jınaq bolyp otyr. «Kazahstan: ıstorııa ýspeha glazamı mırovogo soobşestva» atty kitabyn jazý ıdeıasy jalpy ulttyq kásipkerler jáne jumys berýshiler odaǵynyń shaǵyn jáne orta bıznestiń jańa ıdeologııasyn izdestirý kezinde paıda boldy.
Kitap qazaq jáne orys tilderinde Almatynyń «Taımas» baspa úıinen basyp shyǵarylǵan.
7 jyl buryn (2007) Qazaqstanda alǵashqy ret kúrt tiliniń oqýlyǵy jaryq kórdi.
Avtory - «Barbang» kúrtter qaýymdastyǵynyń prezıdenti Knıaz Mırzoev.
Qazaqstanda qazirgi kezde kúrt ultynyń 50000 ókili turyp jatyr. Kúrt ulty ókilderiniń basym bóligi Ońtústik Qazaqstan, Jambyl jáne Almaty oblystarynda baıqalǵan. Atalmysh jerlerde kúrt ultynyń mádenıet ortalyqtary jáne kúrt tilinde oqytatyn mektepter ashylyp jatyr. Respýblıkamyzdyń Almaty, Shymkent jáne Taraz qalalarynda ulttyq-mádenıet ortalyqtary jumys isteıdi, orys tilinde aı saıynǵy «Kýrde Zana» gazeti shyǵady. Jumys istep turǵan «Barbang» Qazaqstandaǵy kúrtter qaýymdastyǵy Qazaqstan halqy Assambleıasyna birinshi bolyp kirgen qoǵamdyq uıym bolyp tabylady.
7 jyl buryn (2007) Almaty qalasynyń ortalyq kórme zalynda «Máskeý. 10 jyldyq órleý kezeńi» atty kórme ashyldy.
Bul burynǵy keńestik respýblıkalar arasyndaǵy ózara kórmeler almasý jónindegi iskerlik kelisim-shart boıynsha alǵash ret júzege asyp otyrǵan shara bolyp sanalady. Onda 140 ult pen ulys ókilderinen quralǵan 13 mıllıonnan astam turǵyny bar qala tarıhynan syr shertetin fotosýretter toptamasy kórermen nazaryna usynyldy. 1990 jyldardyń bas kezinde Máskeý ómirinde memlekettik, ekonomıkalyq, áleýmettik jáne mádenı salalarda túbegeıli ózgerister boldy. Reseı astanasy bul kúnde jańarý kezeńin bastan keshýde. Qalada iskerlik ortalyqtar, keńselik keshender men saýda jáne oıyn-saýyq ortalyqtary boı túzeýde.
5 jyl buryn (2009) Soltústik Qazaqstan oblysynyń Jambyl aýdandyq ishki ister bóliminiń polıtseıleri qyzmettik mindetterin atqarý kezinde qaza tapqan áriptesterin eske alý qurmetine obelısk ornatty.
Jambyl aýdannynyń ortalyǵy Presnovkada eskertkish ornatý týraly sheshim ofıtserler jınalysynda qabyldanǵan bolatyn, al qarjyny polıtseılerdiń ózi jınady.
Sergeı Vasılchenko, Erik Ospanov, Aleksandr Gordeevterdiń esimin aýdannyń árbir turǵyny biledi. Olar - ár jyldary qyzmettik mindetterin atqarý kezinde qaza tapqan polıtseıler.
Obelıskiniń ashylý rásimine aýdan basshylary, ishki ister organdarynyń ardagerleri, qaza bolǵan qyzmetkerlerdiń týystary shaqyryldy. Bir mınýttyq únsizdikten jáne úsh dúrkin oq atylǵan soń eskertkishke gúl shoqtary qoıyldy.
ESІMDER
10 8 jyl buryn (1906-1997) geolog-marksheıder, geomehanıkterdiń qazaqstandyq mektebiniń negizin salýshy jáne uıymdastyrýshy, geologııa-mıneralogııa ǵylymdarynyń joktory, KSR Ǵylym akademııasynyń akademıgi, Qazaq KSR ǵlymyna eńbek sińirgen qaıratker ál-MAShANI Aqjan Jaqsybekuly dúnıege keldi.
Qaraǵandy oblysy Qarqaraly aýdany Nurken aýyly nda týǵan. Qazaqstanda geomehanıkanyń negizin salýshy, mektebin qurýshy; jazýshy. Qazaq taý-ken metallýrgııa ınstıtýty (qazirgi QazUTÝ) bitirgen ( 1939). KSRO UA-nyń Qazaqstan bólimshesinde ( 1939 - 43), Geologııa ǵylymdary ınstıtýty ( 1943 - 46), Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýty (qazirgi QazUPÝ) ( 1946 - 50), Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýty (qazirgi QazUTÝ) ( 1950 - 88) ǵylymı-zertteý jáne pedagogıkalyq jumystarmen aınalysty. Negizgi ǵylymı baǵyty geomehanıkanyń qurylymy - krıstaldyq zańdylyqtardy zertteýge arnalǵan. Ol geometrııa , optıka , mehanıka , hımııa , geohımııa , krıstaldyq hımııa , geografııa , geologııa , tehnologııa tárizdi pánderdiń sabaqtastyǵyn anyqtaý kezinde birtutas geomehanıka zańdylyǵyn ashyp, qaǵıdasyn tujyrymdady. Sóıtip, óz aldyna derbes ǵylym salasynyń ortaq ózegin izdeý barysynda Eıler teorııasy jańǵyrtatyn jańalyq jasady. Ol |taý-ken óndirisinde geomehanıka zańdaryn is júzinde qoldana otyryp, bir-birine qarama-qarsy eki máseleni sheshýdi maqsat etti:taý jynystarynyń kerneýli-deformatsııa kúıiniń teorııasy negizin anyqtaý; taý-ken jumystary kezinde kúrdeli ken qazbalarynyń, jer betiniń ornyqtylyǵyn jáne jumys qaýipsizdigin qamtamasyz etý sharalaryn jasaý. Osy máselelerdi biriktire sheshý - taý jynystarynyń jer qoınaýyndaǵy jaı-kúıin, qurylymdyq erekshelikterin jáne beriktilik qasıetterin zertteýge negizdelgen. Jer astyndaǵy kenniń geol. qurylymyn anyqtaý úshin alǵash ret jer qoınaýynyń geometrııasy ádisin qoldana otyryp,Aqbastaý - Qusmuryn ken órisin ashqan. Qazaqstanda geomehanıka mektebin qurýǵa jáne soǵys jyldarynda P.A. Ryjovpen birge Lenınogor, Zyrıan, Torǵaı, Jezqazǵan, Qarataý ken oryndaryn ashýǵa qatysty. M. geologııa , taý-ken isi , marksheıderııa ǵylymdarynyń meml. tilde damýyna erekshe kóńil bólip, qazaq tilinde oqýlyqtar men sózdikter shyǵardy. Jaratylystaný ǵylymdaryndaǵy ulttyq qundylyqtardy sabaqtastyra otyryp, gýmanıtarlyq mazmun-sıpatta damytýda kóp is atqardy. Sonymen qatar qazaq ádebıetiniń ǵyl.-kópshilik, fantastık. janrlaryna da úles qosty. Onyń "Jer astyna saıahat" atty kitaby kóptegen oqyrmandardyń geolog, taý-ken mamandyqtaryna degen qyzyǵýshylyǵyn oıatty. Ábý Nasr ál-Farabıdiń Damaskidegi ( Sırııa ) Bab as-Saǵır qorymynan qabirin taýyp, qulpytas ornatýǵa at salysqan. Ol ál-Farabı murasyn ıslam dinimen jáne qazaq halqynyń ulttyq dúnıetanymymen sabaqtastyra zertteý nátıjesinde farabıtanýdyń negizin salýshylardyń biri retinde de keńinen tanyldy. "Ál-Farabı" tarıhı romanynda onyń kórkem beınesin somdady, al "ál-Farabı jáne Abaı" eńbeginde eki ǵulama arasyndaǵy ǵyl. jáne rýhanı baılanystar máselesin zerdeledi. Túrki tildes halyqtardyń mádenı muralaryn, ǵylym tarıhyn, ıslam ǵylymyn zertteýde de kóp ter tókken. 1984 j. Kýveıtte shyǵatyn "ál-Harab" merzimdik basylymynda "ál-Mashanı" búrkenshik atymen óziniń zertteýlerin jarııalady. M. 350-den astam ǵyl. eńbek, onyń ishinde 9 monografııany jazǵan. Lenın, Eńbek Qyzyl Tý ordenderimen jáne medaldarmen marapattalǵan. Q.Sátbaev atyndaǵy QazUTÝ -dyń Jaratylystaný ınstıtýtyna ál-Mashanı aty berilgen, ýnıversıtette ál-Mashanı muralaryn zertteıtin ortalyq jáne ǵalymnyń esimi berilgen aýdıtorııa bar.
7 6 jyl buryn (1938) Araldy qutqarý qorynyń atqarýshy dırektory NURYShEV Almabek dúnıege keldi.
Almaty oblysynyń Jambyl aýdanynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 1974-1988 jyldary - Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń nusqaýshysy, sektor meńgerýshisi, hımııa ónerkásibi bóliminiń meńgerýshisi. 1988-1991 jyldary - Qazaq KSR Mınıstrler Keńesi is basqarýshynsynyń birinshi orynbasary, Qazaq KSR Prezıdenti Apparatynyń «Elf Aquitain» (Frantsııa) kompanııasymen kelisim-shart boıynsha úılestirý tobynyń jetekshisi. 1991-1994 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti jáne Mınıstrler Kabıneti Apparaty jetekshisiniń orynbasary. Qazirgi qyzmetinde 1994 jyldan bastap isteıdi. Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń 11-shi shaqyrylymyna depýtat bolyp saılanǵan.
«Qurmet belgisi» ordenimen, mejaldarmen jáne Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan. 3 9 jyl buryn (1975) Astana qalasy «Saryarqa» aýdanynyń ákimi BÓLEKBAEV Ermaǵanbet Qabdollauly dúnıege keldi. Qaraǵandy oblysy Shet aýdanynda týǵan. Evneı Bóketov atyndaǵy Qaraǵandy memlekettik ýnıversıtetin, Lev Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetin bitirgen. «Qazkommertsbank» Ashyq aktsıonerlik qoǵamy fılıalynyń jobalar men saýdany qarjylandyrý bóliminiń ekonomısi, Astana qalasyndaǵy «Bıznes-Aqparat» aqparattyq-kommertsııalyq ortalyǵy ókildiginiń dırektory. 1998 -2003 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Indýstrııa jáne saýda mınıstrliginiń saýda qyzmetin retteý departamentiniń eksporttyq baqylaý jáne eksport pen ımportty lıtsenzııalaý basqarmasy bastyǵynyń orynbasary, bólim bastyǵy, bas mamany. 2003-2006 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senaty depýtatynyń kómekshisi, Pavlodar oblysy ákiminiń kómekshisi, Pavlodar oblysy ákimi apparaty jetekshisiniń orynbasary. 2006-2008 jyldary - Pavlodar qalasy ákiminiń apparat jetekshisi, Pavlodar oblysy Pavlodar aýdanynyń ákimi. 2008-2009 jyldary - Pavlodar oblystyq kásipkerlik jáne ónerkásip basqarmasynyń bastyǵy qyzmetterin atqarǵan. 2009 jyldan Memlekettik qyzmet ister agenttiginiń Qaraǵandy oblysy boıynsha basqarmasynyń bastyǵy, tártiptik keńesiniń tóraǵasy. 2011 jyldan Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik qyzmet isteri jónindegi agenttiginiń Ońtústik Qazaqstan oblysy boıynsha basqarmasynyń bastyǵy, Tártiptik keńestiń tóraǵasy. Qazirgi qyzmetinde - 2013 jylǵy shildeden beri.
7 7 jyl buryn (1937-1993) opera ánshisi (barıton), Qazaqstannyń halyq ártisi, M.Glınka atyndaǵy Búkilodaqtyq ánshiler baıqaýynyń laýreaty MUSABAEV Murat Hasenuly dúnıege keldi.
Qaraǵandy qalasynda týǵan. Almaty memlekettik konservatorııasynyń vokaldyq fakýltetin (professor B.Jylysbaevtyń klasynda) bitirgen. 1962 jyldan Abaı atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq opera jáne balet teatrynyń ánshisi. 1964 jyldan Almaty memlekettik konservatorııasynda pedagogtik jumysta (1979 jyldan - dotsent) boldy. Negizgi partııalary: Tarǵyn, Semen (E.Brýsılovskııdiń «Er Tarǵyn» jáne «Dýdaraı» operasynda), Janbota (M. Tólebaevtyń «Birjan-Sara» operasynda), Abaı (A.Jubanov pen L.Hamıdıdiń «Abaı» operasy). Onyń repertýarynda - qazaq, orys jáne shetel kompozıtorlarynyń ánderi men romanstary.
8 8 jyl buryn (1926-1983) kınorejısser, Qazaqstannyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri QARSAQBAEVAbdolla dúnıege keldi. Almaty oblysy Jambyl aýdany Qaraqastek aýylynda týǵan. 1956 jylynda Máskeýdegi Búkilodaqtyq kınematografııa ınstıtýtyn bitirgen. 1947 - 1983 jyldary "Qazaqfılm" stýdııasynda rejıssery bolyp "Ana men bala" (1955), "Eger bizdiń bárimiz de..." (1961, ekeýin de rej. S.Qojyqovpen birge), "Qanatty syılyq" (1956, A.Slobodnık jáne E.I. Faıkpen birge), "Botagóz" (1957, E.E. Aronmen birge) atty kórkem fılmderdi qoıýǵa qatysty. Tarıhı taqyrypqa "Qıly kezeń" (1968), "Daladaǵy qýǵyn" (1979, KSRO HShJK-niń kúmis medali) sekildi fılmderdi, "Meniń atym Qoja" (1963, T.Dúısenbaevpen birge, 1964 jyly ótken Orta Azııa men Qazaqaqstan kınematografııashylarynyń baıqaýynyń jáne 1967 jyly Kann qalasynda ótkizgen halyqaralyq kınofestıvaldyń dıplomyna ıe boldy), "Balalyq shaqqa saıahat" 1969), "Meniń aǵam" (1972), "Qataryńnan qalma" (1974, telefılm); "Oý, kovboılar" (1975), "Alty jasar Alpamys" (1976; 1977 jyly Rıgada ótken Búkilodaqtyq 10 kınofestıvaldiń júldegeri), "Balalyq shaqtyń kermek dámi" (1982) kórkem fılmderin, sonymen qatar "Qazaq halqynyń qolóneri" (1958), "Torǵaı shegi" (1963), "Cherqassk qorǵany" (1970), "Aqtóbe" (1972), t.b. derekti fılmderin qoıǵan.
8 5 jyl buryn (1929) ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, professor, QA Joǵary mektep ǵylym akademııasynyń akademıgi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qyzmetkeri, KSRO joǵary mektep úzdigi OQAEV Qabı Okaıuly dúnıege keldi. Atyraý oblysy Qurmanǵazy aýdany Ýtery kentinde týǵan. Pedagog, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory (1975), professor (1978), KSRO Joǵary mektebiniń úzdigi (1970), Qazaqstannyń eńbek sińirgen qyzmetkeri (1995). QazMÝ-dy (1959, qazirgi QazUÝ) bitirgen. QazMÝ-da oqytýshy, aǵa oqytýshy (1959-1963), Almaty halyq sharýashylyq ınstıtýtynda dekan (1963-1964 jáne 1970-1987, qazirgi Qazaq ekonomıka ýnıversıteti), dotsent (1967), kafedra meńgerýshisi (1975-2005) boldy; 2005 jyldan professor qyzmetin atqarady. Ónerkásiptegi negizgi qorlardyń udaıy óndirisi, sharýashylyq esep qatynastaryn, ekonomıkany basqarýdyń sharýashylyq tetigin jetildirýdiń ekonomıka zańdylyqtaryn zertteýmen aınalysyp, osy salalar boıynsha Qazaqstanda ǵylymı mektepti qalyptastyrdy. Ónerkásip salasyndaǵy usynystary men ádistemeleri Qazaqstannyń mashına jasaý, tústi metallýrgııa, jeńil ónerkásip jáne qurylys uıymdarynda engizildi. 250-den astam ǵylymı jarııalanymnyń, onyń ishinde 15 monografııanyń avtory.
«Qurmet Belgisi» ordenimen (1986), medaldarmen marapattalǵan.
20 9 jyl buryn (1805-1851) argentına fılosofy, áleýmettanýshy, aqyn EChEVERIA Esteban Hose dúnıege keldi.
7 9 jyl buryn (1935) Reseıdiń halyq ártisi GAFT Valentın Iosıfovıch dúnıege keldi.