19 jeltoqsan. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
19 jeltoqsan SENBІ
Jarly-jaqybaılarǵa kómek kórsetýdiń halyqaralyq kúni. Aınalasyndaǵy turmysy nashar jandarǵa atústi qaramaıtyn barlyq adamdar osy mindetti atqarady.
BUU-nyń «Ońtústik-Ońtústik» yntymaqtastyq kúni. 2003 jylǵy jeltoqsannyń 23-inde Bas Assambleıa jeltoqsannyń 19-yn Birikken Ulttar Uıymynyń «Ońtústik-Ońtústik» yntymaqtastyq kúni dep taný sheshimimen qarar qabyldady. Bul kúni Bas Assambleıa damýshy elder arasyndaǵy tehnıkalyq yntymaqtastyqty damytý men júzege asyrý jónindegi Býenos-Aıres is-qımyl josparyn maquldady. Energetık kúni. Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 1998 jylǵy qarashanyń 20-daǵy Jarlyǵyna sáıkes atap ótiledi.
ESTE QALAR OQIǴALAR
8 4 jyl buryn (1931) Qaraǵandynyń eńbekpen-túzeý lageri uıymdastyrylyp, ortalyǵy Qaraǵandy qalasynan 45 shaqyrym jerdegi Dolınka selosynda ornalasty. Qarlagtyń aýmaǵy soltústikten ońtústikke deıin 300 shaqyrym, shyǵystan batysqa deıin 200 shaqyrym jerdi alyp jatty. Atalmysh lagerdi uıymdastyrýdaǵy basty sebepterdiń biri - Ortalyq Qazaqstanda jedel qarqynmen ósip kele jatqan kómirli-metallýrgııalyq óndiris oryndary: Qaraǵandy kómir basseıni, Jezqazǵan jáne Balqash mys balqytý kombınattary úshin iri azyq-túlik bazasyn qurý boldy. Osyǵan oraı jergilikti turǵyndardy yqtııarsyz qonys aýdartyp, bos qalǵan jerge kóptegen tutqyndar kolonnasyn ornalastyrdy. Bul kolonnalar basqarmasy tikeleı Máskeýge jáne NKVD-ǵa baǵyndy jáne onyń óziniń bıligi, qarý-jaraǵy, kóligi, poshtasy men telegraf baılanysy boldy. Dolınkanyń aımaǵy jan-jaǵynan temir torlarmen qorshalyp, oǵan kirý arnaýly ruqsat qaǵazy arqyly júzege asty. Lagerdiń ishi taǵy da eki aımaqqa bólinip, árbir buryshyna kúzet munarasy qoıyldy. Jalpy Qarlag jumys istegen ýaqytta munda 1 mıllıonnan astam adam tutqynda boldy. Lager 1959 jyly taratyldy.
2 4 jyl buryn (1991) alǵashqy pýnktinde «KSRO odaqtyq-respýblıkalyq organy Memlekettik Qaýipsizdik Komıtetiniń respýblıkamyzdaǵy quqyqtyq mırasqory bolyp Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik Qaýipsizdik Komıteti dep tanylsyn» dep kórsetilgen Mınıstrler Kabınetiniń «Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik qaýipsizdik komıteti týraly» Qaýlysyna qol qoıyldy. Bul egemendi memlekettiń qaýipsizdik organdary júıesiniń qurylýynyń alǵashqy qadamy boldy.
1 9 jyl buryn (1996) Qazaqstan sýdıalarynyń birinshi sezi ótti. Sezde respýblıkanyń Sýdıalar odaǵy quryldy jáne sýdıalar etıkasynyń kodeksi qabyldandy.
1 8 jyl buryn (1997) Túrkııanyń astanasynda Qazaqstan Respýblıkasynyń táýelsizdik kúni atap ótildi. 10 jyl buryn (2005) Almatyda Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń Ádebıetshiler úıinde qytaılyq qazaq jazýshysy Qajyǵumar Shabdanulynyń «Pana» romanynyń tanystyrylymy bolyp ótti. Dúnıe júzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy atalǵan sharany qalamgerdiń 80 jasqa tolýyna oraılastyryp ótkizdi. «Atajurt» baspasynan jaryq kórgen bul týyndyny arab qarpinen kırıll jazýyna kóshirgen Qazaqstannyń halyq jazýshysy Qabdesh Jumadil. 8 jyl buryn (2007) Soltústik Qazaqstan oblysy Qyzyljar aýdanynyń ortalyǵy Beskólde jańa meshittiń saltanatty ashylýy bolyp ótti. 6 jyl buryn (2009) Semeıde oblystyq tarıhı-ólketaný murajaıynda órt sóndirý isiniń eki ǵasyrlyq tarıhyna arnalǵan kórme ashyldy. Ejelgi Semeı qalasynda órt qyzmetiniń 205 jyldyq tarıhy bar. Alǵashqy órt sóndirý komandasy munda 1804 jyly qurylǵan. Al basqa qalalarda mundaı qyzmet jarty ǵasyrdan keıin ǵana paıda boldy. Kórmege qoıylǵan 400-den astam materıaldar men sýretter órt sóndirý qyzmetiniń tarıhyn jáne onyń ardagerleri týraly baıandaıdy.
4 jyl buryn (2011) Máskeýde Úlken Kreml saraıynda Eýrazııalyq ekonomıkalyq qoǵamdastyqtyń Memleketaralyq keńes otyrysy ótti. Oǵan EýrAzEQ múshe-memleketteri basshylary qatysty.
4 jyl buryn (2011) Máskeýde Joǵarǵy Eýrazııalyq ekonomıkalyq keńesi Joǵarǵy Eýrazııalyq ekonomıkalyq keńesi otyrysynda Qazaqstan, Reseı jáne Belarýs prezıdentteri Eýrazııalyq ekonomıkalyq komıssııa qurý týraly qujatqa qol qoıdy.
3 jyl buryn (2012) Máskeýde Ujymdyq qaýipsizdik sharty uıymynyń Ujymdyq qaýipsizdiek keńesiniń kezekti sessııasy ótti.
3 jyl buryn (2012) almatyda «Bıbigúl Tólegenova: súıý, úmittený jáne sený» atty kitabynyń tanystyrylymy boldy.
2 jyl buryn (2013) Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev Astanadaǵy «Taý-Ken» JShS affınaj zaýytynda boldy.
ESІMDER
11 6 jyl buryn (1899-1938) qazaq tili biliminiń negizin qalaýshylardyń biri, túrktanýshy, pedagog-aǵartýshy, professor JUBANOV Qudaıbergen Qýanuly dúnıege keldi. Aqtóbe oblysy Temir aýdanynda týǵan. Elektegi (Orynbor oblysy) eki klastyq orys ýchılışesin, Orynbordaǵy «Hýsaınııa» medresesin, Sankt-Peterbor Shyǵystaný ınstıtýtynyń tolyq kýrsyn, KSRO Ǵylym akademııasy Til bilimi ınstıtýty aspırantýrasyn bitirgen. Temir qalasyndaǵy ýezdik oqý bóliminiń, Aqtóbe gýbernııalyq oqý bóliminde nusqaýshy-ádisker jáne pedtehnıkýmynyń oqytýshysy, Qazaq KSR Oqý halyq komıssarıatynyń ǵylymı jáne oqý-ádisteme keńesiniń tóraǵasy, Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýty qazaq tili jáne ádebıeti kafedrasynyń meńgerýshisi, KSRO Ǵylym akademııasynyń Qazaqstan bólimshesiniń sektor meńgerýshisi, memlekettik Termınkom tóraǵasy qyzmetterin atqarǵan. Jubanovtyń til bilimi boıynsha jazǵan eńbekteri qazaq álipbıi men orfografııasy máselelerine arnalǵan. «Kómekshi etistikter men kúrdeli etistikter», «Qazaq tilindegi birikken sózderdiń jasalýy», «Qazaq tiliniń ǵylymı grammatıkasynyń materıaldary», «Fonetıka», «Qazaq tiliniń ǵylymı kýrsy jóninen lektsııalar», «Qazaq tili fonetıkasynyń tarıhyn zertteýge kirispe», «Qazaq sóılemindegi sózderdiń oryn tártibi», «Jańa grammatıkanyń jańalyqtary jaıynan», «Býyn jigin qalaı ajyratýǵa bolady», t.b. eńbekteri - qazaq til bilimi teorııasyn jasaý jáne ony damytýǵa qosylǵan úlken úles. Latyn álipbıine negizdelgen qazaq orfografııasyn jasaýǵa qatysty. «Termın sózderdiń ózindik erekshelikteri», «Qazaq ádebı til termınologııasynyń máseleleri» atty eńbekter jazdy. Respýblıka halyq aǵartý komıssarıatynyń kollegııa múshesi, KSRO ǴA Qazaqstan bólimshesi tóralqasynyń, birneshe ǵylymı keńester men qoǵamdardyń múshesi bolǵan. Halyq aǵartý isindegi eńbegi úshin «Qazaqstannyń 15 jyldyǵy» belgisimen marapattalǵan. 1938 jyly «halyq jaýy» degen jalamen atylyp, 1957 jyly KSRO Joǵarǵy Soty Soǵys kollegııasynyń úkimimen aqtaldy. 9 5 jyl buryn (1920-1942) elimizdiń erkindigin, ar namysyn qorǵaǵan erjúrek perzentterimizdiń biri, Keńes Odaǵynyń Batyry TOQTAROV Tólegen dúnıege keldi. Shyǵys Qazaqstan oblysy Ulan aýdanynda týǵan. Uly Otan soǵysy jyldary 8-shi gvardııalyq atqyshtar dıvızııasy qatarynda bolyp, 275-polktyń avtomatshylar rotasynyń jaýyngeri bolady. Tólegenniń maıdandaǵy erligin kózimen kórgen, sol bólimniń saıası jetekshisi bolyp istegen Keńes Odaǵynyń batyry, belgili jazýshy Málik Ǵabdýllın Tólegen jaıynda jazǵan esteliginde bylaı deıdi: «1942 jyldyń 9-shy aqpanynda tús kezinde nemister batyl kúshpen qaıta shabýyl jasady. Bul joly nemisterdiń shabýylyna búkil batalon avtomatshylary attandy. Shaıqas kezinde oq dárisi taýsylǵan Tólegen ishinen aýyr jaralandy. Tólegen «áýp» dep ornynan atyp turdy da, salbyrap shyqqan jaraly ishegin qarnyna qysyp, avtomatyn qolyna ala júgirgen betimen nemis ofıtseriniń qaq basynan perip jiberdi. Ofıtserdi jaıratyp salyp, qaıta orala bergende jaýdyń qaıta atylǵan pýlemet oǵy onyń keýdesine tıdi. Tólegen osyndaı erlik kórsete otyryp qaza boldy. Tólegenniń súıegi Borodınonyń kún shyǵys shetindegi tóbege jerlendi. Tólegen Toqtarovqa Keńes Odaǵynyń batyry ataǵy berilip, onyń erligi joǵary baǵalandy. Tólegen Toqtarov týraly kompozıtorlar Ramazan Elebaev «Jas qazaq» ánin, Ahmet Jubanov pen Latıfı Hamıdı «Tólegen Toqtarov» operasyn jazdy. Lenınogor qalasynda eskertkishi ornatylǵan. Almaty, Óskemen qalalarynda Batyr atyndaǵy kósheler bar.
60 jyl buryn (1955) «ELCI Tech» kompanııasynyń vıtse-prezıdenti MІRJAQYPOV Edil Esimseıituly dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtyn bitirgen, ekonomıst. 1975 jyldan - Qazaq avtokólik ǵylymı-zertteý jáne jobalaý ınstıtýtynda tehnık. 1979-1980 jyldary - Frýnze aýdandyq qarjy bóliminiń ekonomısi. 1980-1981 jyldary - Qazaqstan LKSM Ortalyq Komıtetiniń «Spýtnık» halyqaralyq jastar týrızmi bıýrosynyń nusqaýshy-baqylaýshysy. 1982-1984 jyldary - «Zolotoshahtaprohodka» tresinde býhgalter, komsomol komıtetiniń hatshysy. 1984-1990 jyldary - «Qazaq Kásipodaqtar keńesiniń nusqaýshysy-tekserýshisi. 1990-1993 jyldary - ken-metallýrgııa ónerkásibi qyzmetkerleri kásipodaǵy ortalyq komıtetiniń bas býhgalteri. 1993-1996 jyldary - «Irbıs» saqtandyrý kompanııasynyń basqarma tóraǵasy. 1996-1997 jyldary - «Qazaqstan temir joldary» JShS qarjy bóliminiń bas mamany, «Qazaqstan temir joly» RMK qaıta qurylymdaý jáne jekeshelendirý basqarmasynyń bastyǵy. 1997-1998 jyldary - QR Kólik jáne kommýnıkatsııa mınıstrliginiń ekonomıkalyq saıasat jáne syrtqy baılanystar departamentiniń dırektory, vıtse-mınıstri. 1999-2001 jyldary -»Qazalfatrans» JAQ dırektory. 2000-2001 jyldary - «Erkin K» JAQ vıtse-prezıdenti. 2001 jylǵy qańtar-maýsym aılarynda - «Air Kazakhstan» JAQ perspektıvalyq damfytý jáne korporatıvtik baılanys jónindegi vıtse-prezıdenti. 2001 jylǵy maýsym-shilde aılarynda - «Air Kazakhstan Tour» JShS dırektory. 2001-2002 jvyldpary - «Qazalfatrans» JShS dırektory. 2002 jylǵy maýsym-qazan aılarynda - «Trans-Kommertsııa-Servıs» JShS dırektory. 2002-2003 jyldary - «Air Kazakhstan» JAQ basqarýshy dırektory - ishki aýdıt qyzmetiniń bastyǵy. 2003-2006 jyldary - QR Prezıdenti Ákimshiliginiń áleýmettik-ekonomıkalyq taldaý bóliminiń sektor meńgerýshisi. Qazirgi qyzmetinde - 2006 jylǵy sáýirden beri.
53 jyl buryn (1962) QR ınvestıtsııa jáne damý mınıstrliginiń avtomobıl joldary Komıtetiniń tóraǵasy PІShEMBAEV Mereke Qudaıbergenuly dúnıege keldi.
Pavlodar oblysynda týǵan. Óskemenniń jol qurylysy ınstıtýtyn, Qazaq memlekettik Basqarý akademııasynyń Naryq ınstıtýtyn, Reseı prezıdenti janyndaǵy Reseı memlekettik qyzmet akademııasyn bitirgen. Tehnıkalyq ǵylymdar kandıdaty. Eńbek jolyn Pavlodar oblystyq avtomobıl joldary basqarmasynyń aǵa jol masteri bolyp bastaǵan. QR Kólik jáne kommýnıkatsııa mınıstrliginiń Avtomobıl joldary departamentiniń avtomobıl joldary jáne jol qoryn damytý bóliminiń bastyǵy, Avtomobıl joldary departamenti dırektorynyń orynbasary, Soltústik Qazaqstan avtomobıl joldary oblystyq memlekettik mekemesiniń dırektory bolyp qyzmet atqarǵan. 2002 jylǵy naýryzdan 2013 jylǵy qazanǵa deıin «Qazaqavtojol» Respýblıkalyq memlekettik kásiporynnyń Bas dırektory bolyp qyzmet atqardy. 2013 jylǵy 8 qazanda Qazaqstan Respýblıkasy Kólik jáne kommýnıkatsııa vıtse-mınıstri bolyp taǵaıyndaldy. Qazirgi qyzmetinde 2013 jylǵy tamyzdan beri.
40 jyl buryn (1975) «Tsesna» korporatsııasy» AQ basqarma tóraǵasy EDENBAEV Erkeǵalı Serikuly dúnıege keldi.
1997 jyly «Qarjy jáne nesıe» mamandyǵy boıynsha Qazaq memlekettik basqarý akademııasyn, al 2002 jyly «Halyqaralyq bankıng jáne qarjy» mamandyǵy boıynsha Bırmıngem ýnıversıteti janyndaǵy Bıznes-mektebin aıaqtaǵan. E. S. Edenbaev óziniń eńbek jolyn 1997 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Bankinde bastaǵan. Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Bankinde mynadaı jetekshilik laýazymdarynda bolǵan - DBN ádisnama jáne taldaý basqarmasynyń taldaý bóliminiń Bastyǵy, DBSN ádisnama jáne taldaý basqarmasynyń bastyǵy, DFN baqylaý ádisnamasy basqarmasynyń bastyǵy. 2004-2007jj. aralyǵynda Qazaqstan Respýblıkasy Qarjy naryǵyn jáne qarjy uıymdaryn retteý jáne qadaǵalaý jónindegi Agenttiginiń Strategııa jáne taldaý departamentiniń dırektory qyzmetinde bolǵan. 2008 jyldyń aqpanynan qazirgi ýaqytqa deıin «Tsesna» Korporatsııasy» AQ basqarma tóraǵasy, «Tsesnabank» AQ, «Tsesna Kapıtal» AQ Dırektorlar Keńesiniń Tóraǵasy, «Tsesna» Korporatsııasy» AQ Dırektorlar Keńesiniń múshesi, «Tsesna-Astyq" Kontserni» AQ, «KazAgroFınans» AQ Dırektorlar Keńesiniń múshesi bolyp tabylady. Salaǵa qosqan erekshe úlesi men jetistikteri úshin «Tsesna» Altyn belgisimen marapattalǵan.
16 3 jyl buryn (1852 - 1931) amerıkandyq fızık, Nobel syılyǵynyń laýreaty Albert Abraham MAIKELЬSON dúnıege keldi. 10 9 jyl buryn (1906-1982) keńestik memleket jáne saıası qaıratkeri, 1964-1982 jyldardaǵy SOKP Ortalyq Komıtetiniń birinshi jáne Bas hatshysy Leonıd BREJNEV dúnıege keldi. 100 jyl buryn (1915-1963) frantsýz aktrısasy jáne ánshisi Edıt PIAF dúnıege keldi.
8 2 jyl buryn (1933) reseı aktrısasy, rejısser, KSRO halyq ártisi, «Sovremennık» teatrynyń kórkemdik jetekshisi Galına VOLChEK dúnıege keldi.
7 1 jyl buryn (1944) keńestik jáne reseı teatr jáne kıno akteri, RSFSR halyq ártisi Anastasııa VERTINSKAıA dúnıege keldi.