19 SÁÝІR. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
19 SÁÝІR, JEK SENBІ
Qazaqstanda ulttyq orman egý kúni. Búkilqazaqstandyq ekologııalyq aktsııa «Turaqty damý» Jer qorynyń bastamasymen alǵash ret 2014 jyldyń 19 sáýirinde ótti. Onyń maqsaty - ormandardy saqtap, qalpyna keltirý, qalalardy jasyl jelekpen kórkeıtý, orman baılyǵyn saqtap, kóbeıtý isine qoǵamnyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, Qazaqstan ormandaryn qalpyna keltirý jobalaryna resýrstar tartý.
Qytaıda batpyraýyqtar ushyrý kúni. Qytaıdyń Veıfan qalasynda álemniń 60 elinen júz myńnan astam adamnyń qatysýymen halyqaralyq batpyraýyqtar festıvali ótedi. Alǵashqy festıval 1984 jyly ótkizildi. Sodan beri bul shoý jyl saıyn sáýir aıynyń ortasynda úsh kún boıy uıymdastyrylady.
Plaııa-Hırondaǵy (Kýba) jeńistiń jyldyǵy. Kýba kóterilisiniń jeńisinen keıin (1953-1959) AQSh Batystaǵy alǵashqy sotsıalıstik kóterilisti tunshyqtyrý úshin barlyq saıası, ekonomıkalyq jáne áskerı quraldardy paıdalanýǵa tyrysty. Sáýirdiń 19-ynda amerıkandyq kontrrevolıýtsıonerler tolyǵymen talqandaldy. AQSh basyna mańyzdy saıası zalal keltirilip, halyqaralyq arenada oqshaý qaldy, al Kýba birjolata sotsıalıstik damý jolyn tańdady.
ESTE QALAR OQIǴALAR
280 jyl buryn (1735) Orynbor qalasynyń negizi qalandy. 1920-1925 jyldary Qazaqstannyń astanasy boldy.
94 jyl buryn (1921) Qazaq KSR-iniń Halyq komıssarlary keńesi kitaphana isin ortalyqtandyrý týraly dekret qabyldady.
55 jyl buryn (1960) Buqtyrma sý qoımasyn toltyrý bastaldy.
19 jyl buryn (1996) Almatyda Qazaqstannyń halyq jazýshysy Márııam Hakimjanova turǵan úıdiń qabyrǵasyna eskertkish taqta ornatyldy.
10 jyl buryn (2005) Óskemende Qazaqstandaǵy birinshi ekologııalyq murajaı ashyldy.
10 jyl buryn (2005) Irakta qaza bolǵan Qazaqstannyń jaýynger-bitimgershi kapıtan Qaırat Qudabaevqa (1975-2005) arnalǵan Almaty oblysynyń Qapshaǵaı qalasynda oǵan ózi qyzmet etken bólimniń janyna eskertkish tas ornatyldy. Eskertkish tasty daıyndaýǵa jáne ornatýǵa qarajatty desant-shabýyl jasaýshy brıgadasynyń áskerı qyzmetkerleri jınady.
9 jyl buryn (2006) Ulybrıtanııada Azııa elderi men mádenıetin, Azııa halyqtarynyń tarıhy men salt-dástúrlerin nasıhattaýmen aınalysatyn brıtanııalyq bedeldi Asia House uıymy Qazaqstannyń eńbek sińirgen sýretshisi Qyrym Altynbekov jumystarynyń tanystyrylymyn ótkizdi. Q.Altynbekov saq mádenıetiniń myńdaǵan eskertkishterin, onyń ishinde álemge áıgili «Altyn adam», «Sarmat kósemi» sııaqty biregeı jádigerlerdi qalpyna keltirip jańǵyrtqan óz isiniń has sheberi. Asia House-de brıtanııalyq ǵylymı jáne mádenıettaný ortasy ókilderiniń nazaryna Qyrym Altynbekov Qazaqstan aýmaǵyndaǵy arhelogııalyq qazbalardyń nátıjesinde tabylyp jańǵyrtylǵan kóne zamandaǵy altyn men kúmisten soǵylǵan zergerlik buıymdar usynǵan.
8 jyl buryn (2007) Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq akademııalyq kitaphanasynda Mádenıetaralyq dıalog ortalyǵynyń saltanatty ashylý rásimi ótti. Mádenıetaralyq dıalog ortalyǵynyń jobasy BUU-men jarııalaǵan «Álem balalary men jastar múddesindegi álem mádenıeti» (2001-2010 jj.) Halyqaralyq onjyldyq aıasynda jáne jastardy ultaralyq jáne mádenıetaralyq sezimmen tárbıeleýge tolyqtaı sáıkes keledi.
8 jyl buryn (2007) Qaraǵandyda «EýrAzEQ iskerlik keńesi» qaýymdastyǵy ókildigi ashyldy. Qaýymdastyq Eýrazııalyq ekonomıkalyq qoǵamdastyq aýqymynda qyzmet isteıdi.
5 jyl buryn (2010) Túrkııanyń mańyzdy ekonomıkalyq jáne mádenı aımaǵy bolyp tabylatyn Konıa provıntsııasynda Qazaqstannyń Qurmetti konsýldyǵy saltanatty túrde ashyldy. Saltanatty sharada sóılegen Túrkııa syrtqy ister mınıstri A. Davýtoglý osy aımaqta da, búkil álemdik arenada da bizdiń elimiz bedeliniń óse túskenin atap kórsetip, ıdeıalyq dem berýshisi Elbasy N. Nazarbaev bolyp tabylatyn memlekettiń dál qazir túrki halyqtary birligin nyǵaıtýda mańyzdy ról atqaryp otyrǵanyn aıtty. Túrkııanyń strategııalyq áriptesi retinde Qazaqstanmen aradaǵy mundaı ıgi ister eki halyqty burynǵydan da jaqyndata túsedi, dep málimdedi ol.
5 jyl buryn (2010) Qazaqstannyń Frantsýz Respýblıkasyndaǵy Elshisi Nurlan Dánenov frantsýzdyń Lez Ansız qalasynda «ÝKAD» qazaqstan-frantsýz birlesken metallýrgııalyq kásipornynyń irgetasyn qalaý rásimine qatysty. Kásiporyn tıtan óndirisin birlesip damytý týraly Qazaqstan jáne Frantsııa prezıdentteriniń arasyndaǵy kelisimge jáne 2008 jyldyń maýsym aıynda Óskemen tıtan-magnıı kombınaty men frantsýzdyń «Ober e Dıýval» jáne «EADS-Eırbas» kompanııalary arasynda qol qoıylǵan kelisimge sáıkes qurylyp otyr. Qazaqstan-frantsýz kásiporyny Frantsııanyń áýe ónerkásibi úshin tıtan bólshekterin shyǵaratyn bolady. Óndiristi 2011 jyly bastaý josparlanýda.
5 jyl buryn (2010) Qazaqstan halqy Assambleıasy Keńesiniń otyrysynda El birligi doktrınasynyń jobasy qaralyp maquldandy. Otyrysqa qatysqandar Qazaqstan El birligi doktrınasy jobasyn jóndeý jáne qorytyndy usynys jasaý jónindegi qoǵamdyq komıssııanyń usynysyn qarastyrdy. Qazaqstan halqy Assambleıasy Keńesiniń qujattaryn talqylaý qorytyndysy boıynsha doktrına jobasyn maquldaý sheshimi qabyldandy.
4 jyl buryn (2011) Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev qaýipsiz jáne ınnovatsııalyq ıadrolyq energetıka máseleleri boıynsha Kıevte ótken sammıtke qatysty. Forýmnyń maqsaty - qaýipsiz beıbit ıadrolyq energetıkany damytýdy qamtamasyz etý qajetteligine nazar aýdartý. Kıevtik sammıtke 67 eldiń delegatsııalary qatysty. Delegatsııalardy el basshylary men úkimet basshylary bastap bardy. Sammıt XX ǵasyrdyń eń iri tehnogendik apaty bolyp sanalatyn Chernobyl atom elektrostansasynda oryn alǵan apattyń 25 jyldyǵyna orılastyryldy.
3 jyl buryn (2012) Almatynyń ortasynda konservatorııanyń qasynda qazaqtyń áıgili kúıshi, kompozıtory Qurmanǵazy Saǵyrbaıulynyń eskertkishi ornatyldy.
ESІMDER 140 jyl buryn (1875-1960) astronom-ǵalym, Qazaq KSR-i Ǵylym Akademııasynyń akademıgi TIHOV Gavrııl Adrıanovıch dúnıege keldi. Belarýstiń Mınsk oblysynda týǵan. Máskeý ýnıversıtetin bitirgen.1906-1941 jyldary Pýlkov observatorııasynda qyzmet etken, 1947-1960 jyldary Qazaq KSR-i Ǵylym Akademııasynyń astro-botanıka bólimin basqarǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri astronomııa men spektrofotometrııaǵa arnalǵan. Fotometrııalyq baqylaýlar tásili, ıaǵnı jaryq súzgisi bar kolorımetrııa, juldyzdyń túsin anyqtaıtyn boılyq spektrograf tásilderin jetildirdi. Onyń Mars beti men Jerdegi ósimdikterdiń spektrometrııalyq qasıetterin qatar zertteýi nátıjesinde astrobotanıkanyń negizi salyndy. 200-den astam ǵylymı eńbektiń avtory. Birqatar eńbekteri atmosferalyq optıka men aerofototúsirýge arnalǵan. Lenın, Eńbek Qyzyl Tý ordenderimen jáne medaldarmen marapattalǵan.
112 jyl buryn (1903-1976) fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń akademıgi, rentgen sáýlelerin jáne onyń kómegimen zattyń qurylysyn, ıadrolyq ızomerııa qubylysyn alǵash zertteýshilerdiń biri KORSÝNSKII Moıseı Izraılevıch dúnıege keldi.
Reseıde týǵan. Lenıngrad polıtehnıkalyq ınstıtýtyn, Lenıngrad fızıka-tehnıka ınstıtýtynyń aspırantýrasyn bitirgen. 1934-1938 jyldary - Harkov farmatsevtıka ınstıtýtynyń kafedra meńgerýshisi, Ýkraına fızıka-tehnıka ınstıtýtynyń bólim bastyǵy. 1952-1962 jyldary Harkov avıatsııa ınstıtýtynyń kafedra meńgerýshisi, Harkov polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń professory qyzmetterin atqarǵan. 1962 jyldan ómiriniń sońyna deıin Qazaqstan Ǵylym akademııasy ıAdrolyq fızıka ınstıtýtynyń bólim meńgerýshisi bolǵan. Ǵalymnyń negizgi ǵylymı eńbekteri ıadrolyq fızıkaǵa, qatty dene fızıkasyna, shala ótkizgishter fızıkasyna arnalǵan. Onyń kóptegen eńbekteri zarıadtalǵan bólshekterdi fokýstaý ádisine arnalǵan. Sondaı-aq ol shala ótkizgishterdiń fotoelektrlik qasıetin zertteý nátıjesinde olardaǵy anomaldi fotoótkizgishtik qubylysyna ashqan. Medaldarmen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan.
99 jyl buryn (1916-1991) aýyl sharýashylyǵy ǵylymynyń doktory, professor, Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen mal dárigeri, KSRO Memlekettik syılyǵynyń laýreaty TsOI Lavrentıı Ivanovıch dúnıege keldi.
Almaty zootehnıkalyq-maldárigerlik ınstıtýtyn bitirgen. 1944-1948 jyldary - Qazaq KSR Ǵylym akademıı Eksperımenttik bıologııa ınstıtýtynyń kishi qyzmetkeri, Aqtóbe mal sharýashylyq tájirıbe stansasynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri. 1948-1953 jyldary - respýblıkanyń qoı ósiretin sharýashylyqtarynda zootehnık. 1953-1960 jyldary - Shymkent memlekettik aýyl sharýashylyq tájirıbe stansasynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, bólim meńgerýshisi, dırektory. 1960 jyldan Almaty zootehnıkalyq-maldárigerlik ınstıtýtynyń dotsenti, 1973 jyldan kafedra meńgerýshisi bolǵan. Negizgi ǵylymı eńbekteri qoı selektsııasyna jáne ony ósirý máselelerine arnalǵan. Ol ońtústik qazaq merınosyn shyǵarýshylardyń biri.
84 jyl buryn (1931) anatom, medıtsına ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan ǴA-nyń korrespondent-múshesi RAQYShEV Alshynbaı Raqyshuly dúnıege keldi.
Qaraǵandy oblysy Qarqaraly aýdanynda týǵan. Qaraǵandy medıtsına ınstıtýtyn jáne aspırantýrasyn bitirgen. 1960-1964 jyldary osy ınstıtýttyń assıstenti, anatomııa kafedrasynyń dotsenti bolǵan. 1964-1966 jyldary - Tselınograd medıtsına ınstıtýtynyń kafedra meńgerýshisi, oqý, jáne ǵylymı jumystar jónindegi prorektory. 1966-1968 jyldary - KSRO ǴA Fızıologııa ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmekeri qyzmetterin atqarǵan. 1968 jyldan bastap Almaty memlekettik medıtsına ınstıtýtynyń professory, anatomııa kafedrasynyń qurmetti meńgerýshisi, oqý isi jónindegi prorektory. 1994-1995 Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetiniń vıtse-prezıdenti bolyp jumys istegen. 1978 jyldan Qazaq ulttyq medıtsına ýnıversıtetinde kafedra meńgerýshisi qyzmetin atqarady. Negizgi ǵylymı eńbekteri adam jáne janýarlar anatomııasyna arnalǵan. «Qurmet» ordenimen marapattalǵan.
67 jyl buryn (1948) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń janyndaǵy Otbasy isteri jáne genderlik saıasat jónindegi komıssııanyń, Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyna qatysýshy memleketterdiń Parlamentaralyq Assambleıasynyń, Rýmynııa Senatymen, Lıtva Respýblıkasynyń Seımimen, Horvatııa Respýblıkasynyń Parlamentimen yntymaqtastyq tobynyń múshesi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qyzmetkeri JALMAǴANBETOVA Svetlana Jaqııaqyzy dúnıege keldi.
Aqmola oblysynda týǵan. Qaraǵandy polıtehnıkalyq ınstıtýtyn, KOKP OK janyndaǵy Qoǵamdyq ǵylymdar akademııasyn bitirgen. 1980-1982 jyldary - Tselınograd qalalyq partııa komıtetiniń nusqaýshysy. 1982-1983 jyldary - Lenın aýdandyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary. 1983-1985 jyldary - «Tselınogradaýylmash» zaýyty partııa komıtetiniń hatshysy. 1985-1987 jyldary - Tselınograd oblystyq partııa komıtetiniń nusqaýshysy, oblystyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary. 1987-1989 jyldary - Sovet aýdandyq partııa komıtetiniń birinshi hatshysy. 1989-1991 jyldary - Tselınograd oblystyq partııa komıtetiniń bólim meńgerýshisi, oblystyq jastar isi jónindegi komıtetiniń tóraǵasy. 1992-2003 jyldary - Aqmola oblysy ákimshiligi basshysynyń, ákiminiń orynbasary. 2003 jyly Aqmola oblysynan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatyna depýtat bolyp saılanǵan. «Qurmet» ordenimen jáne tórt medalmen marapattalǵan.
60 jyl buryn (1955) pıanoshy, kontsermeıster, pedagog, JOO-nyn top-menedjeri, Qurmanǵazy atyndaǵy memlekettik konservatorııanyń rektory ÁÝBÁKІROVA Jánııa Jaqııaqyzy dúnıege keldi.
P.I.Chaıkovskıı atyndaǵy memlekettik konservatorııany 1979 jyly, al 1981 jyly aspırantýrany professor L.P. Vlasenkonyń synyby boıynsha bitirdi. Ol 1979 jyly Abaı atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq opera jáne balet teatrynda kontsertmeıstrlik qyzmetin bastae, 1981 jyldan bastap 12 jyl boıyQurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııada aǵa oqytýshy, dotsent, arnaıy fortepıano kafedrasynyń meńgerýshilik qyzmetterin atqarady,1993 jyldan professor, 1997 jyldan bastap osy konservatorııanyń rektory. QR halyq ártisi Jánııa ıAhııaqyzy Áýbákirovanyń esimi dúnıejúzi mýzyka súıer qaýymyna keńinen tanymal. Onyń pıanınodaǵy sheber eńbek joly Qazaqstan memlekettik syılyǵymen, Frantsııanyń óner jáne ádebıetiniń ordenimen, Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy dostyqty bekitkeni úshin ІІ-Ekaterına atyndaǵy 2-dárejeli «Kavaler» ordenimen marapattaldy. «Platınalyq Tarlan» táýelsiz syılyǵynyń laýreaty jáne Qazaqstan Lenın komsomoly syılyǵynyń laýreatty, al 1991 jyly QR ártisi ataǵy berildi. Frantsııada ótken halyqaralyq Margaret Long jáne Jak Tıbo konkýrsynda 1983 jylyGranprıdi jeńip alǵan. Jeńisterdiń biri - 1985 jyly Halyqaralyq kameralyq ansamblderdiń konkýrsynda Granprıge, Qazaqstan Lenın komsomoly (1982) jáne "Tarlan" (2001) syılyǵynyń ıe bolǵan.. 1998 jyly«Klassıka» atty mýzykalyq agenttikti uıymdastyrdy. Sonyń arqasynda «Frantsııadaǵy qazaq maýsymdarynda» úlken jetistikterge jetip, osyndaı kontsertter 18 memleketterde ótti. 30-dan astam úntaspa jazylyp, onyń qazaqstandyq oryndaýshylar týraly 20-dan astam mýzykalyq fılmderi jaryq kórdi. Qazaqstan Respýblıkasynyń Halyq ártisi (1991).
J.Áýbákirovanyń jetistikteri týraly 1984 jyly «Jańa tolqyn», 1986 jyly «Roıaldyń aldyndaǵy monologtar», 1998 jyly «Dýet» atty derekti fılmder túsirilgen.
46 jyl buryn (1969) QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty, Qarjy jáne bıýdjet komıtetiniń múshesi ŞEGELЬSKII Gleb Anatolevıch dúnıege keldi.
1969 jyly Tselınograd oblysynyń Stepnogorsk qalasynda týǵan. Máskeýdiń S.Ordjonıkıdze atyndaǵy Avıatsııa ınstıtýtyn bitirgen. 1987 - 1989 jyldary - Keńes Armııasy qatarynda qyzmet ótkergen. 1991 - 1993 jyldary - Aqtóbe ferroqorytpalar zavodynda - balqytýshy, ınjener. 1993 - 1995 jyldary - «Lento» AQ BK dırektory. 1995-2002 jyldary - «Kazahstantrýboprom» JShS dırektory, «KTP» JAQ bolyp qaıta qurylǵan. 2002-2004 jyldary - Aqtóbe qalasy ákiminiń birinshi orynbasary. 2004-2006 jyldary - «Rıka TV» JShS dırektorynyń orynbasary. 2006-2010 jyldary - «KTP» JAQ dırektory. 2010-2012 jyldary - QR Indýstrııa jáne saýda mınıstrliginiń Aqtóbe tehnıkalyq retteý jáne metrologııa departamentiniń dırektory. 2012 jylǵy qańtardan - besinshi saılanǵan Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń depýtaty, Májilistiń Qarjy jáne bıýdjet komıtetiniń jáne «Nur Otan» HDP fraktsııasynyń múshesi. «Astanaǵa 10 jyl», «Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 20 jyldyǵy» merekelik medalderimen, «Qurmet» ordenimen marapattalǵan. Nemis tilin meńgergen.
4 2 jyl buryn (1973) ánshi, dombyrashy JANPEIІSOV Nurjan dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Panfılov aýdanynda týǵan. Taldyqorǵan pedagogıkalyq ýnıversıtetin bitirgen. 1998 jyly J.Elebekov atyndaǵy ánshiler baıqaýynyń laýreaty, 2000 jyly «Jańa ǵasyrǵa, jańa án» baıqaýynyń 3-shi júldesin, 2000 jyly «Shabyt» halyqaralyq festıvaliniń 2-shi júldesin, 2002 jyly Á.Qashaýbaev atyndaǵy ánshiler baıqaýynyń Bas júldesin ıelengen. 2004 jyly Parıj qalasynda ótken ulttyq dástúrli mýzyka festıvaline qatysqan. Gastroldik saparmen Qytaıda, Reseı qalalarynda óner kórsetken.
113 jyl buryn (1902-1989) keńestik jazýshy Venıamın KAVERIN dúnıege keldi.
28 jyl buryn (1987) reseılik tennısshi, Reseıdiń eńbek sińirgen sport sheberi Marııa ShARAPOVA dúnıege keldi.