19 MAMYR. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
19 mamyr, DÚISENBІ Túrkııada jastar jáne sport kúni. Bul kún Túrkııanyń ulttyq merekesi bolyp sanalady. Mereke bastapqysynda jastarmen de, sportpen de eshqandaı baılanyspaǵan. Qara teńizdiń Samsýn portynda Túrik respýblıkasynyń birinshi prezıdenti Mustafa Kemal Atatúrik 1919 jyldyń 19 mamyrynda sheteldik ınterventsııaǵa qarsy mobılızatsııa jarııalady. Sol kezde Túrkııa men Grekııa soǵysyp jatqan bolatyn. Táýelsizdik úshin ulttyq qozǵalystyń negizin jastar qurady. Atatúrik respýblıkanyń bolashaǵyn qurýdy jastardyń qolyna bere otyryp jańa memlekettiń mańyzdy elementin jasaýdy kózdedi. Túrikmenstanda XVIII ǵasyrdaǵy túrikmen aqyny Maqtymquly Pyraǵy poezııasynyń merekesi. Túrkimen halqynyń klassık aqyny, uly oıshyly ári qaıratkeri Maqtymquly Pyraǵy - túrkimen ádebıetiniń irgetasyn qalasqan maıtalman aqyndardyń biri de biregeıi. Ol tek jazǵan óleńderimen ǵana emes, sonymen qatar qazirgi túrkimen ádebı tiliniń qalyptasýy men damýyna úlken úles qosqan aqyn. Condyqtan onyń túrki álemindegi orny ózgesheMaqtymquly Pyraǵy 1733 jyly Túrkimen-Horasan taýlarynyń batysyndaǵy Atrek ózeniniń boıynda, Hajygovshan degen aýylda dúnıege kelgen. Ákesi - Dovletmámed Azadı belgili aqyn, ǵalym bolǵan adam.
Aqynnyń jastyk shaǵy Atrek, Gúrgen darııalarynyń boıyndaǵy Gerkez, Sońyda syndy tabıǵaty ásem ólkede ótedi. Maqtymquly 1783 jyly 50 jasynda dúnıeden ozǵan. Soǵan qaramastan, artynda mol mura qaldyrǵan. Shyǵys shynarlary qatarlarynan oryn alǵan shaıyr Irandaǵy Aqtoqaı degen jerde máńgilik tynystap jatyr.
Onyń jaýhar jyrlaryn qazaq tilinde alǵash ret Ǵalı Ormanov pen Ǵafý Qaıyrbekov sóıletti. Maqtymquly shyǵarmalary qazaq tilinde («Tańdamaly óleńder» 1947; «Tańdamaly óleńder» 1959; «Óleńder» 1968) birneshe ret jeke jınaq bolyp jaryq kórdi.
ESTE QALAR OQIǴALAR 19 jyl buryn (1995) Almatyda Elbasy N.Nazarbaevtyń qatysýymen banknot fabrıkasy ashyldy. Banknottyq fabrıka jalǵan aqsha belgilerinen qorǵaıtyn, kórkem jáne polıgrafııalyq ónimdi joǵary deńgeıde oryndaıtyn biregeı jabdyqtardan qurylǵan. Onyń menshikti bazasynan nomınaly 100, 200, 500, 1000, 2000, 5000, 10000 teńgelik banknottar shyǵarylǵan. Qazir fabrıkada banknotalardan basqa tólqujat, kýálik, dıplom, attestat, kýálik qaǵaz, aktsız markalary sııaqty qujattardyń júzden astam túrleri shyǵarylady. 17 jyl buryn (1997) «Qazaqstan Respýblıkasy azamattarynyń densaýlyǵyn qorǵaý týraly» QR Zańy qabyldandy. 9 jyl buryn (2005) Almaty qalasynda «Tamyr» jýrnalynyń aǵylshyn tilindegi basylymynyń tusaýy kesildi. Atalmysh basylymda otandyq avtorlardyń fılosofııalyq, mádenı jáne basqa da taqyryptarǵa jazǵan eńbekteri aǵylshyn tilinde jaryq kóredi. Jýrnaldyń bas redaktory - Áýezhan Qodar. 9 jyl buryn (2005) Astanada Belarýs Respýblıkasynyń Qazaqstandaǵy Elshiligi ashyldy. Elshiliktiń ashylý saltanatyna Elbasy Nursultan Nazarbaev pen Belarýs Prezıdenti Aleksandr Lýkashenko qatysty. Qazaqstan Respýblıkasy men Belarýs Respýblıkasy arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jyldyń 16 qyrkúıeginde ornaǵan. 9 jyl buryn (2005) qaraǵandylyq Vasılıı Kýznetsov «TMD elderiniń eńbek sińirgen energetıgi» belgisimen marapattaldy. Marapattaý qujatyna TMD-daǵy elektr energetıkalyq keńesiniń prezıdenti Anatolıı Chýbaıs qol qoıdy. Vasılıı Pavlovıch Kýznetsovtyń búkil eńbek joly energetıka salasymen baılanysty. Ol Qaraǵandyǵa Máskeýden kóship kelgen. Ortalyq dıspetcherlik qyzmetinde jumys istep, keıin sol ortalyqty basqardy. Temirtaýdaǵy KarGRES-1, Jezqazǵandaǵy TETs-ti ornatýǵa jáne turba generatorlardy iske qosýǵa óziniń úlesin qosty. Energetıkalyq kásiporyndarǵa paıdalanýǵa arnalǵan nusqaýlardy jasap shyǵarǵan. Birneshe ret ordendermen jáne medaldermen marapattalǵan. ESІMDER 101 jyl buryn (1913-1994) metallýrg, tehnıka ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri, Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń korrespondent-múshesi OŃAEV Ibragım Ábilǵazyuly dúnıege keldi. Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanynda týǵan. Qazaq taý-ken metallýrgııa ınstıtýtyn bitirgen. 1941-1944 jyldary Qarsaqpaı mys qorytý zaýytynda jumys istegen. 1944-1974 jyldary - Metallýrgııa jáne ken baıytý ınstıtýtynyń aspıranty, ǵylymı qyzmetkeri, zerthana meńgerýshisi, dırektordyń orynbasary. 1974-1994 jyldary Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń kafedra meńgerýshisi bolǵan. Ǵalymnyń negizgi ǵylymı eńbekteri tústi metallýrgııa shıkizattaryn óńdeýdiń jańa tásilderin jetildirýge arnalǵan. Ortalyq Qazaqstandaǵy mys kenderinen óndirilgen kentastar men kontsentrattardy balqytý protsesin keshendi túrde jetildirý isin júrgizgen. Tústi metallýrgııa salasyndaǵy shteındi-qojdy júıelerdiń fızıka-hımııa qasıetterin zerttegen. Metall-shlak jáne shteın-qoj-gazdyq faza júıesindegi metaldardyń taralý zańdylyqtaryn ashqan. Mysty jáne polımetaldyq materıaldy shashyrandy kúıde tsıklondyq (kıvtsettik) balqytýdyń erekshe tehnologııasyn jasaǵan avtordyń biri bolǵan. 300-ge jýyq ǵylymı eńbektiń, 28 ónertabystyń avtory. «Eńbek Qyzyl Tý» ordenimen jáne medaldarmen marapattalǵan. 75 jyl buryn (1939) fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń professory SAHAEV Sháriphan dúnıege keldi. Ońtústik Qazaqstan oblysynda týǵan. Orta Azııa memlekettik ýnıversıtetin, Sankt-Peterbordaǵy KSRO Ǵylym akademııasy bóliminiń aspırantýrasyn bitirgen. 1965-1995 jyldary - S.Aspandııarov atyndaǵy ulttyq ýnıversıtette, Qazaqstan Ǵylym akademııasynda qyzmet atqarǵan. 1995 jyldan beri Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetinde isteıdi. Ǵalymnyń negizgi ǵylymı eńbekteri munaı-gaz salasyna arnalǵan. Onyń ǵaryshty zertteý jumystary Reseıde, Ýkraınada jáne Amerıkada jaryq kórgen. 70-ten astam ǵylymı eńbegi, 5 oqý quraly jáne 1 monografııasy bar. 74 jyl buryn (1940) músinshi, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen óner qaıratkeri SERGEBAEV Esken Amanjoluly dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. Sankt-Peterbordaǵy I.Repın atyndaǵy keskindeme, músin jáne sáýlet ınstıtýtyn bitirgen. Almaty kórkemsýret ýchılışesiniń, Almaty teatr-kórkemsýret akademııasynyń oqytýshysy, Qazaqstan Sýretshiler odaǵy basqarmasynyń hatshysy qyzmetterin atqarǵan. 2001 jyldan T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasynyń músin kafedrasynyń meńgerýshisi. Abaı, M.Áýezov, ál-Farabı músinderiniń, sondaı-aq qola men granıtten jasalǵan M.Áýezov, І.Jansúgirovtyń jáne aqyn K.Ázirbaevtyń eskertkish-músinderiniń avtory. Monýmentti-bezendirý salasynda «Shopan men kúrishshi», «F.Dostoevskıı», «Qazaq eposy» jumystary bar. 68 jyl buryn (1946) ánshi, Qazaqstannyń Halyq ártisi BEKBOSYNOV Qajybek Qudaıbergenuly dúnıege keldi. Almaty oblysynyń Aqsý aýdanynda týǵan. Almaty estrada-tsırk óneri stýdııasyn bitirgen. 1967-1996 jyldary «Qazaqkontsert» ánshisi bolǵan. 1996 jyldan Qazaq ult aspaptar orkestriniń ánshisi. Repertýarynda Muhıt, Aqan seri, Birjan, Áset, Jaıaý Musa, Kenen, Estaı ánderi bar. Ol oryndaýshylyq sheberligimen qazaq ánshilik ónerin damytýǵa eleýli úles qosqan. Qazirgi ýaqytta Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasynda dáris beredi. 61 jyl buryn (1953) Jambyl oblysy Jýaly aýdanynyń ákimi QULEKEEV Batyrbek Ábdirásiluly dúnıege keldi. Jambyl oblysy Talas aýdany Bostandyq aýylynda dúnıege kelgen. 1979 jyly Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtyn «taý-ken ınjeneri» jáne 2006 jyly Taraz qalasy Gýmanıtarlyq-tehnıkalyq ınstıtýtyn «esep jáne aýdıt» mamandyqtary boıynsha bitirgen. «Nur Otan» halyqtyq demokratııalyq partııasynyń múshesi. Eńbek jolyn 1973 jyly Qarataý qalasyndaǵy «Sýperfosfat» trestinde jumysshy bolyp bastaǵan. 1974-1999 jyldary «Qarataý taý-ken kombınatynda» shahta burǵylaýshysy, taý-ken ınjeneri, Taraz qalasyndaǵy tas untaqtaý zaýytynyń tseh bastyǵy, «Jambyl gıps» kombınatynyń bas ınjeneri, dırektory, Jambyl qurylys bólshekteri men konstrýktorlyq birlesken kombınatynyń bas dırektory, 1999-2007 jyldary Talas aýdanynyń ákimi qyzmetterin atqarǵan. 2007-2012 jyldary Baızaq aýdanynyń ákimi. «Qurmet» ordenimen, medaldarmen marapattalǵan. 56 jyl buryn (1958) zań ǵylymynyń doktory, jazýshy, Qazaqstan Jazýshylar jáne Jýrnalıster odaqtarynyń múshesi, Qazaqstan Jýrnalıster odaǵy B.Qarataev atyndaǵy syılyǵynyń laýreaty ALAÝHANOV Esbergen dúnıege keldi. Qyzylorda oblysynda týǵan. Tashkent memlekettik ýnıversıtetin (1987), Saratov joǵary mılıtsııa mektebin (1991), Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetin (1998) bitirgen. Qyzylorda oblysy Jańaqorǵan aýdany Qyzyljuldyz aýylynda esepshi (1976), Saryaǵash aýdany halyq sotynda sot májilisiniń hatshysy (1981), Saryaǵash halyq sotynyń tóraǵasy (1993), Ońtústik Qazaqstan oblysy soty qylmystq ister alqasynyń tóraǵasy (1996), Shyǵys Qazaqstan, Mańǵystaý oblystary qarjy polıtsııasynyń bastyǵy (2001-04), ІІMakademııasynyń kandıdaty dıssertatsııa keńesiniń tóraǵasy (2006-08), 2008 jyldan QazUÝ-dyń «Sot bıligi jáne qylmystyq is júrgizý» kafedrasynyń meńgerýshisi. QR Joǵary sot ǵylymynyń keńesiniń múshesi. 300-den astam ǵylymı eńbekter men 25-ten astam monografııalar jáne oqýlyqtardyń («Ýgolovnyı kodeks Kazahstana. Kakım byt», 1990; «Borba s korrýptsıeı», 2008; t.b.) avtory. Medaldarmen marapattalǵan. 51 jyl buryn (1963) Mańǵystaý oblysynyń ákimi AIDARBAEV Alık Serikuly dúnıege keldi. Almaty oblysynda týǵan. Lenın atyndaǵy Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. 1985 jyldan beri munaıgaz salasynda jumys isteıdi. Munaıgaz óndirisinde kásibı damýdyń barlyq satylarynan ótti, aǵa geolog, keıinnen tehnolog, munaı jáne gaz óndirý sheberi, «Mańǵyshlaqmunaı» ÓB «Jetibaımunaı» MGÓB munaı jáne gaz óndirý tsehy bastyǵynyń orynbasary qyzmetterin atqardy. Ártúrli jyldarda «OńtústikQazmunaıGaz» óndiristik birlestiginde basshylyq qyzmetter atqardy. «Torǵaı Petroleým» jáne «Mańǵystaýmunaıgaz» AQ bas dırektory qyzmetterin atqardy. 2011 jyldyń sáýirinen «QazMunaıGaz» Ulttyq kompanııasy» AQ barlaý jáne óndirý jónindegi basqarýshy dırektory. 2011 jyldyń mamyrynda Dırektorlar keńesiniń kezekten tys otyrysynda Dırektorlar keńesiniń tóraǵasy bolyp saılandy. 2011 jyldyń jeltoqsanynda QMG BÓ bas dırektory bolyp jumys jasady. Qazirgi qyzmetinde 2013 jylǵy qańtardan beri. «Qurmet», «Parasat» ordenderimen marapattalǵan. 50 jyl buryn (1964) QR Indýstrııa jáne jańa tehnologııalar mınıstrliginiń jaýapty hatshysy ATAMQULOV Beıbit Bákiruly dúnıege keldi. Almaty oblysynda týǵan. Injener-metallýrg mamandyǵy boıynsha Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtyn, sondaı-aq, ekonomıst mamandyǵy boıynsha Sankt-Peterbýrg memlekettik ekonomıka jáne qarjy ýnıversıtetin támamdaǵan. Ekonomıka ǵylymdarynyń kandıdaty. 1 klasty keńesshiniń dıplomatııalyq dárejesi bar. Eńbek qyzmetin 1985 j. Norılsk taý-ken metallýrgııa kombınatynyń mys baıytý zaýytynda bastaǵan. 1986 j. bastap M.I.Kalının atyndaǵy Shymkent qorǵasyn zaýytynda jumys istedi, onda balqytýshydan, aýysym sheberinen, brıgadırden bastap jetekshi ınjenerge deıingi joldan ótti. 1991 j. bastap - QR Syrtqy ekonomıkalyq baılanystar mınıstrligi «Qazmetalleksport» Qazaqstandyq respýblıkalyq syrtqy ekonomıkalyq baılanystar kásipornynyń «Chermeteksport» kompanııasynyń bas mamany, dırektory. 1993 j. bastap QR Syrtqy ekonomıkalyq baılanystar mınıstrligi «Qazaqstan saýda» MSK bas dırektorynyń birinshi orynbasary. 1995 j. bastap «Qarmetkombınat» MAQ (Temirtaý q.) bas dırektorynyń birinshi orynbasary. 1996 j. bastap «Rahat-metalls» kompanııasynyń bas dırektory, «AIG» qazaqstandyq saqtandyrý kompanııasy dırektorlar keńesi tóraǵasynyń orynbasary. 2002 j. bastap «Rahat» MK Dırektorlar keńesiniń tóraǵasy. 2006 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Reseı Federatsııasyndaǵy Elshiliginiń keńesshisi. 2006 j. bastap - Qazaqstan Respýblıkasynyń Reseı Federatsııasyndaǵy Elshiliginiń keńesshi-elshisi. 2007 j. bastap Qazaqstan Respýblıkasynyń Iran Islam Respýblıkasyndaǵy Elshiliginiń keńesshi-elshisi. 2008 j. bastap Qazaqstan Respýblıkasynyń Maındaǵy Frankfýrt q., GFR bas konsýly. 2010 j. bastap Qazaqstan Respýblıkasynyń Malaızııa Respýblıkasyndaǵy Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi. 2012 jylǵy 1 qazannan bastap Qazaqstan Respýblıkasy Indýstrııa jáne jańa tehnologııalar mınıstrliginiń jaýapty hatshysy bolyp taǵaıyndaldy. «Astananyń 10 jyldyǵy» mereıtoılyq medaliniń, «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 20 jyl» mereıtoılyq medaliniń ıegeri. 49 jyl buryn (1964) ánshi, prodıýser BOLMANOV Qydyráli Nurtaıuly dúnıege keldi. Jezqazǵan oblysynyń Qarsaqpaı aýylynda týǵan. Almaty teatr-kórkemóner ınstıtýtyn bitirgen (1991). 1995 jyly «Aınalaıyn» dep atalatyn alǵashqy jeke albomyn shyǵarǵan. 1996 jyldan - «ABK» tobynyń negizin qalaýshy, múshesi jáne bas prodıýseri. 2001 jyldan - «Gúlder» ansambliniń kórkemdik jetekshisi. 2005 jyldyń qańtarynan 2007 jyldyń qańtaryna deıin Almaty qalasy Mádenıet departamentiniń dırektory. 2008 jyldyń sáýirinen Astana qalasy Mádenıet departamentiniń dırektory. «Daryn» memlekettik jastar syılyǵy komıssııasynyń múshesi jáne Qazaqstan jastar odaǵy syılyǵyn tapsyrý boıynsha komıssııanyń tóraǵasy. «Jiger» respýblıkalyq konkýrsynyń (1988), Qazaqstan jastar odaǵy syılyǵynyń (1994), «Daryn» memlekettik jastar syılyǵynyń (2000), Groznyı qalasy Búkilodaqtyq stýdent jastar konkýrsynyń I syılyǵynyń (1987), Danııada ótken «Bornholm-90» halyqaralyq konkýrstyń I syılyǵynyń (1990), Lıtvada ótken «Vılnıýs» halyqaralyq konkýrsynyń III syılyǵynyń laýreaty (1993). «Azııa daýysy» halyqaralyq konkýrsynyń dıplomanty (1991), Gollıvýdta ótken oryndaýshylyq ónerden halyqaralyq chempıonatta «Basqalarǵa uqsamaıtyn vokal» nomınatsııasy boıynsha I oryndy jáne altyn medal aldy (AQSh, 2001), Sheshenstan men Ingýshetııa Respýblıkalarynyń Eńbek sińirgen óner qaıratkeri (2005). 45 jyl buryn (1969) aqyn, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi, eki márte Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti stıpendııasynyń ıegeri BALQYBEK Ámirhan dúnıege keldi. Ońtústik Qazaqstan oblysynda týǵan. Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetin bitigen. Shardara aýdandyq «Ósken óńir», respýblıkalyq «Jas alash», «Ana tili» gazetteriniń, «Parasat» jýrnalynyń tilshisi, «Qazaq ádebıeti» gazetiniń bólim meńgerýshisi, «Jas qazaq» respýblıkalyq gazeti ádebıet jáne ǵylym bóliminiń redaktory. Aqynnyń birqatar óleńderi «Jas aqyndar poezııasynyń antologııasy», «Aýyldan ushqan aqqýlar», «Tolqynnan tolqyn týady» ujymdyq jınaqtaryna engen. «Metamorfoza», «Synǵan sáýleniń shaǵylysýy» jyr kitaptarynyń avtory. 40 jyl buryn (1974) ánshi, kompozıtor, aıtys aqyny, «Zikir-Allah, Nur-Allah» ánderimen qazaq dalasynda ılláhı janryn tuńǵysh taratýshy OMAROV Jáken Qazybekuly dúnıege keldi. Ońtústik Qazaqstan oblysynda týǵan. Shymkent pedagogıkalyq mádenıet ınstıtýtyn bitirgen. Eńbek jolyn Shymkent oblystyq jastar odaǵy komıtetinen bastaǵan. 1997 jyly Túrik Respýblıkasy Ystambul qalasyndaǵy Q.A.ıAssaýı atyndaǵy Bilim jáne parasat qory din kýrsyn bitirgen. Qazir atalǵan qordyń Almaty qalasyndaǵy mádenıet bólimin basqarady. Ol 1988-2001 jyldary aralyǵynda ótken aıtystarda, respýblıkalyq aıtystarda, «Stýdentter kóktemi», «Ulytaý úni» festıvalderinde jeńimpaz atanǵan. Sonymen qatar ol kópshilik súıip tyńdaıtyn kóptegen ánderdiń avtory. 124 jyl buryn (1890-1969) vetnam saıası qaıratkeri, Soltústik Vetnamnyń tuńǵysh prezıdenti Ho Shı MIN (shyn aty-jóni Ngýen Tat Than) dúnıege keldi. 68 jyl buryn (1946) ıtalıan akteri jáne kınorejısser Mıkele PLAChIDO dúnıege keldi.