19 qazan. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
19 qazan. DÚISENBІ
Qazaqstandaǵy Qutqarýshylar kúni. Qutqarýshylar kúni Qazaqstanda qazannyń 19-da atap ótiledi. Bul kún elimizde Tótenshe jaǵdaılar jónindegi ortalyq memlekettik komıtettiń qurylýymen baılanysty. Armenııanyń zymyrandyq-artıllerııa áskerleri kúni. 1992 jyldan bastap, Armenııa Qarýly Kúshteriniń zymyrandyq-artıllerııalyq bólimshelerin qurý aıaqtalǵan kúnnen atap ótiledi.
ıAmaıkadaǵy batyrlardyń ulttyq kúni.
ESTE QALAR OQIǴALAR
8 7 jyl buryn (1928) Qaraǵandy oblysyndaǵy Qarsaqbaı eldi mekeninde Jezqazǵan taý-ken metallýrgııalyq kombınaty («Jezqazǵantústimet» aktsıonerlik qoǵamy) quryldy. 1997 jyly shildede «Jazqazǵantústimet» aktsıonerlik qoǵamy negizinde «Qazaqmys» korporatsııasy quryldy. Korporatsııa mys jáne kúmis óndirýden qazaqstanda birinshi orynda bolsa, mys óndirýden álem boıynsha alǵashqy ondyqqa kiredi. Jezqazǵan aımaǵynyń damýyna, taý-ken metallýrgııa kesheniniń qurylýyna qazaq ǵalymy Qanysh Sátbaev kóp eńbek sińirdi.
5 8 jyl buryn (1957) Petropavl qalasynda alǵash ret oblystyq aqyndar aıtysy bolyp ótti.
2 6 jyl buryn (1989) Semeı polıgonynda sońǵy (221-shi) ıadrolyq jer asty jarylysy júrgizildi.
2 5 jyl buryn (1990) Qazaqstan Kommýnıstik partııasy Ortalyq Komıtetiniń jáne Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń Almatydaǵy Respýblıkalyq mádenıet ortalyǵyn qurý týraly qaýlysy jaryq kórdi.
1 1 jyl buryn (2004) Memleket basshysy Almatydaǵy rezıdentsııasynda NATO-nyń Bas hatshysy ıAaap de Hoop Shefferdi qabyldady.
1 1 jyl buryn (2004) Almatyda Qazaq taǵamtaný akademııasy 30 jyldyǵyna arnalǵan merekelik ǵylymı-tájirıbelik konferentsııa ótkizdi.
10 jyl buryn (2005) Taraz qalasynda «QazTransGaz» AQ qarjysyna salynatyn «Taraz qalasynyń sport saraıy» sport kesheni qurylysynyń ornyna alǵashqy qada qaǵý saltanaty ótti.
10 jyl buryn (2005) «Qazposhta» AQ Estonııa poshtasymen birigip, eki el arasyndaǵy mádenı baılanysty nyǵaıtý maqsatynda «Ańshy ıtter» taqyrybyna arnalǵan jańa poshta markasyn shyǵardy. Jańa markada qazaq tazysy men eston tazysynyń sýreti beınelengen.
8 jyl buryn (2007) Sátbaev qalasynyń ken ónerkásibiniń sheberi Shámil Sadyqov «Reseıdiń altyn qalamy» atty ulttyq ádebı syılyǵynyń kúmis laýreaty atandy. Qazylar alqasy áskerı-patrıottyq atalymyna onyń «Poshtashy qyzdyń ajaly» atty áńgimesin laıyqty dep tapqan.
8 jyl buryn (2007) Reseı Ǵylym Akademııasynyń Sibir bóliminiń ıAdrolyq fızıka ınstıtýty /ıAFI/ jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq ıadrolyq ortalyǵy ilespe sáýlelený generatoryn ortaq qurylysy týraly kelisimine qol qoıdy. Qondyrǵyshtyń qurylysyna bes jyldaı ýaqyt ketedi. Іlespe sáýlelený generatordyń qoldaný salasy óte keń. Ol osy kúnge deıin bolmaǵan áýeǵaryshtyq óndiriske qajet materıaldardy shyǵarýǵa múmkindik beredi. Medıtsınada ilespe sáýlelený aýrýlardyń erte dıagnostıkasynda kómektesedi, al em qabyldaǵan ýaqytta - dárilerdi týra sol aǵza múshesine jetkizý úshin qoldanylady. Eń jańa preparattardy shyǵarý, aýrýdyn erte anyqtalýy men emdeýi, tamyrly aýrýlardyń dıagnostıkasy úshin sınhrotron aýystyrǵysyz bolyp tabylady. Búgingi kúni birde-bir dári-dármek sınhrotronda naqty saralaýynan ótpeıinshe, óndiriske jiberilmeıdi.
ESІMDER
11 4 jyl buryn (1901-1965) medıtsına ǵylymynyń doktory, professor, Qazaq KSR ǴA-nyń akademıgi, Qazaq KSR-iniń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri, Qazaqstanda fızıologtar ǵylymı mektebiniń negizin salýshy, Búkilodaqtyq fızıologtar qoǵamynyń Qazaq fılıalyn qurýshy jáne onyń alǵashqy tóraǵasy, Qazaq respýblıkalyq «Bilim» qoǵamyn qurýshylardyń biri POLOSÝHIN Aleksandr Porfırevıch dúnıege keldi.
Perm memlekettik ýnıversıtetiniń medıtsına fakýltetin jáne aspırantýrasyn bitirgen. 1933-1937 jyldary - Sverdlovsk medıtsına ınstıtýty kafedrasynyń assıstenti. 1937-1938 jyldary - Sochı medıtsına ınstıtýtynyń zerthana meńgerýshisi. 1938-1963 jyldary - Qazaq medıtsına ınstıtýty fızıologııa kafedrasynyń meńgerýshisi, fakýltet dekany, dırektordyń orynbasary. 1955-1965 jyldary - Qazaq SSR ǴA-nyń vıtse-prezıdenti. 1945-1965 jyldary - Fızıologııa ınstıtýtynyń dırektory. Negizgi ǵylymı eńbekteri adam fızıologııasyna arnalǵan. Ol adamnyń qan aınalysy men lımfa aınalysynyń rettelý tártibin zerttep, shok patogenezine sıpattama berdi, oǵan qarsy arnaıy dári (Polosýhın suıyǵy) usyndy. Sonymen qatar sılıkoz aýrýyn zertteýge basshylyq jasady.
Lenın, Eńbek Qyzyl Tý, «Qurmet belgisi» ordenderimen jáne medaldarmen marapattalǵan.
9 1 jyl buryn (1924-1988) Reıhstagqa 1945 jylǵy sáýirdiń 30-da birinshi bolyp Jeńis týyn tikken qazaq ofıtseri, «Halyq qaharmany» QOShQARBAEV Raqymjan dúnıege keldi.
Qazirgi Aqmola oblysynyń Tselınograd aýdanynda týǵan. 1942 jyly áskerge alynyp, 1944 jyly Frýnzedegi (Bishkek) jaıaý ásker ýchılışesin bitirgen. 1944 jyly qazan aıynan bastap 1-Belarýs maıdanyndaǵy Idrıtsk atqyshtar dıvızııasy quramynda 150-shi vzvod basqaryp, Polsha jáne Germanııa jerlerindegi urystarǵa qatynasty.
Leıtenant R.Qoshqarbaev Berlın operatsııasy kezinde asqan erlik kórsetti. 30 sáýirde ol jaýynger G.Býlatov ekeýi Keńes áskerleri arasynan Reıhstagqa aldymen Jeńis týyn tikti. Soǵystan keıingi jyldary Elba boıyndaǵy keńestik okkýpatsııalyq ásker bóliminde qyzmet atqardy.
1947-1967 jyldary Aqmola oblystyq atqarýshy komıtetiniń nusqaýshysy, Qazaq KSR Mınıstrler keńesi janyndaǵy qonys aýdarýshylar jónindegi bas basqarmasynyń ınspektory. 1967 jyldan «Almaty» qonaq úıiniń dırektory qyzmetin atqarǵan.
Qyzyl Tý, 1-dárejeli Otan soǵysy ordenderimen, kóptegen medaldarmen marapattalǵan.
9 0 jyl buryn (1925-1988) aqyn, jazýshy BERDIıAROV Toqash dúnıege keldi.
Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Saryaǵash aýdanynda týǵan. Kórkem ýchılışesin bitirgen.
Uly Otan soǵysyna qatysqan.
1958-1962 jyldary «Lenınshil jas», «Qazaq ádebıeti» gazetterinde qyzmet istegen. 1962 jyldan shyǵarmashylyq jumysta boldy. Alǵashqy óleńderi baspasózde 1950 jyldan jarııalana bastady. Tyrnaqaldy óleńder jınaǵy - «Shalqar teńiz» 1952 jyly jaryq kórdi. Keıin «Men ómir súremin», «Beıbitshilik kóshesi», «Torańǵy», «Oq jáne gúl», «Eski paravoz», «Daýyldan keıin tynyshtyq», «Kógildir ymyrt», «Boztorǵaı», «Kúnder, kúnder, kúnderim», «Eski parovoz», «Jańa dala», «Sónbeıtin ottar», «Esiktiń aldy - kók terek», «Shynar» t.b. óleńder men poemalar jınaqtary, tańdamalylary basyldy. Ol jyrlaryna shynaılyq, qarapaıymdylyq, sezim tereńdigi tán.
Proza janrynda da qalam tartyp «Jastyq keshýi», «Soldat syry», «Farıda» atty áńgimeler men povester jınaqtaryn jarııalady.
8 9 jyl buryn (1926-1977) epıdemıolog, medıtsına ǵylymynyń doktory, professor KEREEV Nurǵazy Idashuly dúnıege keldi.
Aqmola oblysynyń Lenın aýdanynda týǵan. Áskerı-teńiz akademııasyn bitirgen. 1948-1957 jyldary keńes armııasy qatarynda áskerı dáriger bolǵan. 1957-1958 jyldary - Qazaq KSR ǴA-nyń Ólkelik patologııa ınstıtýty epıdemıologııa bóliminiń kishi ǵylymı qyzmetkeri. 1958-1964 jyldary - Qazaq epıdemıologııa, mıkrobıologııa jáne gıgıena ǵylymı-zertteý ınstıtýty epıdemıologııa bóliminiń aǵa ǵylymı qyzmetkeri. 1964-1977 jyldary Almaty dárigerler bilimin jetildirý ınstıtýty epıdemıologııa kafedrasynyń meńgerýshisi boldy. Negizgi ǵylymı eńbekteri tabıǵı oshaqty aýrýlar epıdemıologııasyna arnalǵan. Ol bórtpe, súzek, kene arqyly juǵatyn entsefalıt, ornıtoz sııaqty asa qaýipti juqpaly aýrýlardan saqtaný júıesin jasaǵan.
8 5 jyl buryn (1930) medıtsına ǵylymdarynyń doktory, professor, Reseı Medıtsına Ǵylym Akademııasynyń jáne Qazaqstan Ulttyq Ǵylym Akademııasynyń akademıgi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Qazaq taǵamtaný akademııasynyń jáne Profılaktorııalyq medıtsına akademııasynyń negizin qalaýshysy jáne onyń prezıdenti, DDU taǵamtaný jónindegi ekspertter komıtetiniń múshesi ShARMANOV Tóregeldi Sharmanuly dúnıege keldi.
Qaraǵandy oblysynyń Ulytaý aýdanynda týǵan. Qaraǵandy memlekettik medıtsına ınstıtýtyn jáne onyń aspırantýrasyn bitirgen.
1958-1962 jyldary - Qaraǵandy oblysy Ulytaý aýdanynda ortalyq aýrýhananyń bas dárigeri. 1962-1968 jyldary Qazaqstan Densaýlyq saqtaý mınıstriniń Ólkelik patologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda bólim meńgerýshisi. 1968-1971 jyldary Aqtóbe medıtsına ınstıtýtynyń rektory. 1971-1982 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Densaýlyq saqtaý mınıstri. 1973-1984 jáne 1988 jyldan KSRO Medıtsına ǴA-nyń Taǵam ınstıtýty Qazaq bólimshesiniń dırektory (qazirgi Qazaq taǵamtaný akademııasynyń prezıdenti). 1985-1988 jyldary - Búkilodaqtyq «Taǵamtaný suraqtary» atty jýrnalynyń bas redaktory jáne Máskeý qalasyndaǵy Dárigerlerdiń biliktiligin jetildirý ınstıtýtynyń taǵamtaný kafedrasynyń meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. 1995 jyldyń mamyr aıynan - Qazaqstannyń Profılaktorııalyq medıtsına akademııasynyń negizin qalaýshysy jáne onyń prezıdenti. 1997 jyldan bastap «Zdorove ı bolezn» jýrnalynyń bas redaktory.
Negizgi ǵylymı eńbekteri tamaqtaný fızıologııasyna arnalǵan. Ol tamaqtaný tártibiniń buzylý sebepterin zerttep, adam denesinde aqýyz, dárýmen jetispeý jóninde tujyrym jasady; meshel aýrýynyń damý mehanızimin ashty. Onyń basshylyǵymen emshektegi balalarǵa arnalǵan «Bóbek», «Arýana», «Antıholesterın» taǵam qospalaryn shyǵardy. Onyń bastamasymen 1978 jyly Dúnıejúzilik densaýlyq uıymy (DDU) men ıÝNISEF-tiń Halyqaralyq Almaty konferentsııasy ótip, onda medıtsına - sanatynyń alǵashqy járdemniń ulttyq júıesin uıymdastyrýdyń ustanymdary alǵash ret tujyrymdalǵan Almaty deklaratsııasy qabyldandy.
Onyń jetekshiligimen 56 doktorlyq jáne 170 kandıdatttyq dıssertatsııalar qorǵaldy.
«Qazan revolıýtsııasy», «Halyqtar dostyǵy», «Parasat» ordenderimen marapattalǵan. DDU-nyń L.Bernard atyndaǵy syılyǵyn (2005) jáne «Qazaqstan Respýblıkasynda taǵam týraly ǵylymnyń irgeli de qoldanbaly aspektilerin daıyndaý» eńbekter toptamasy úshin Qazaqstan Memlekettik syılyǵynnyń ıegeri jáne «Ǵylym» nomınatsııasyndaǵy «Platına Tarlany» táýelsiz syılyǵynyń ıegeri.
8 5 jyl buryn (1930) aqyn, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen mádenıet qaıratkeri RÁSh Myńbaı Ahmetkárimuly dúnıege keldi.
Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Shubartaý aýdanynda týǵan. Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyn (qazirgi Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıteti) bitirgen.
«Lenınshil jas» (qazirgi Jas Alash) gazetinde, «Ara» - «Shmel» jýrnaldarynda bólim meńgerýshisi bolǵan. Qazaq KSR Kınematografııa jónindegi memlekettik komıtetinde istegen. «Ǵylym» baspasy bas redaktorynyń orynbasary, «Qazaqstan» baspasynyń bas redaktory, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda ádebı keńesshi qyzmetterin atqarǵan. Qazir shyǵarmashylyq jumyspen aınalysady.
1955 jyly tuńǵysh óleńder jınaǵy «Alǵashqy borozda» degen atpen jaryq kórdi.
«Terek pen tikenek», «Sýyldaq», «Qısyq aına», «Tss... tisińen shyǵarma», «Bile qoıdym» atty syqaqtary, «Qanatty qııal», «Bes beles», «Shattyq shapaǵaty» atty óleńderi jáne «Toǵyz júz kún», «Bastaý», Erlik dastany», «Dáýir-dastan», «Kıeli dombyra», «Shabyt shaǵaly» atty poemalary men dastandarynyń, «Keri tartqandy beri tart» syqaq áńgimeler jınaǵynyń, «Juldyz jańǵyry» úsh tomdyq kitabynyń avtory. Ol lırıkalyq, azamattyq óleńmen birge kóbinese satıra janrynda eńbek etedi. Onyń syqaqtary, feletondary men mysaldary týysqan respýblıkalar tilderine aýdarylǵan.
«Eren eńbegi úshin», «Qazaqstan Respýblıkasyna 10 jyl», «Tyń jáne tyńaıǵan jerdi ıgergeni úshin» medaldarymen, Qazaq KSR-niń Qurmet gramotasymen marapattalǵan.
8 4 jyl buryn (1931-2000) fılosofııa ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan ǴA-nyń korrespondent-múshesi QASYMJANOV Aǵyn Haırollauly dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin jáne aspırantýrasyn bitirgen. 1957-1976 jyldary - Qazaqstan ǴA Fılosofııa jáne quqyq ınstıtýtynyń kishi ǵylymı qyzmetkeri, dotsenti, fılosofııa tarıhy jáne Qazaqstannyń qoǵamdyq oı-pikiri bóliminiń meńgerýshisi. 1976-1977 jyldary - Qazaq memlekettik ýnıversıteti fılosofııa-ekonomıka fakýltetiniń dekany. 1977-1986 jyldary - Qazaq memlekettik ýnıversıteti janyndaǵy Joǵary oqý oryndary oqytýshylarynyń biliktiligin jetildirý ınstıtýtynyń dırektory, fılosofııa tarıhy kafedrasynyń meńgerýshisi. 1987-1993 jyldary - Almaty zootehnıkalyq mal dárigerlik ınstıtýty fılosofııa kafedrasynyń professory. 1994 jyldan ǵumyrynyń sońyna deıin Qazaq ulttyq ýnıversıteti fılosofııa jáne áleýmettik tanym metodologııasy kafedrasynyń meńgerýshisi boldy. Onyń ǵylymı eńbekteri dıalektilik logıkanyń ózekti máselelerine arnalǵan. Dıalektıkanyń kategorııalary men zańdary, prıntsıpteri, tanym teorııasy jóninde ǵylymı-zertteý eńbekteri jaryq kórgen. Ol Ál-Farabı muralaryn zertteý maqsatynda 1993 jyly Qazaq memlekettik ýnıversıteti janynan Ál-Farabı ǵylymı ortalyǵyn qurdy. Ǵalymnyń jetekshiligimen Ál-Farabıdiń «Fılosofııalyq traktattary», «Áleýmettik-etnıkalyq traktattary», «Logıkalyq traktattary», «Matematıkalyq traktattary», sondaı-aq, «Ptolemeıdiń «Almagestine» Ál-Farabıdiń túsindirmesi», t.b. shyǵarmalar jaryq kórdi. Qasymjanov shet elderde ǵylymı dárister oqyp, halyqaralyq, respýblıkalyq ǵylymı konferentsııalar uıymdastyrdy. Onda qazaq mádenıeti men fılosofııasy, túrki halyqtarynyń álemdik mádenıetke qosqan úlesi, Ál-Farabıdiń rýhanı murasy jóninde baıandamalar jasady. Onyń birqatar eńbekteri aǵylshyn, arab, frantsýz, fınn, cheh, t.b. tilderge aýdarylǵan. Ǵalymnyń jetekshiligimen 7 ǵylym doktory, 70 ǵylym kandıdaty daıarlanǵan.
6 9 jyl buryn (1946-1992) Qazaqstannyń ulttyq kásipqoı qoldanbaly qolóneri negizin qalaýshylardyń biri, KSRO Sýretshiler odaǵynyń múshesi ÓTEP Batyrbek Týǵanbaıuly dúnıege keldi.
Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Túlkibas aýdanynda týǵan. Lvov memlekettik qoldanbaly óner ınstıtýtyn bitirgen. Ol Qazaqstandaǵy qoldanbaly óner salasyn, sonyń ishinde toqyma salasyn engizgen kásipqoı sýretshi. Onyń «Túrki dastany», «Boztorǵaı», «Toı» atty týyndylary halyqaralyq kórmelerde joǵary baǵalanyp, dıplomdarmen marapattalǵan. Bul týyndylary Astana qalasyndaǵy Prezıdent rezıdentsııasynda ilingen. Sonymen qatar jurtqa tanymal «Ósken óńir», «Órken», «Shilde», «Ómir órnegi», «Bilektesý», «Atameken», t.b. týyndylary bar.
1994 jyly Ońtústik Qazaqstan oblysynda Ótep Batyrbek atyndaǵy qaıyrymdylyq qory quryldy. Al 1997 jyly Shymkent qalasynyń ortalyq kósheleriniń birine, 2006 jyly shildeniń 1-de osy qaladaǵy óner mektebine sýretshiniń aty berildi.
5 9 jyl buryn (1956) jazýshy, dramatýrg OTARBAEV Rahymjan dúnıege keldi.
Atyraý oblysynyń Teńiz aýdanynda týǵan. Oral pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. Eńbek jolyn «Oral óńiri» gazetinde tilshilikten bastap, mektepte muǵalim, Teńiz aýdanynda radıo uıymdastyrýshy, Qazaq teleradıo komıtetinde redaktor, «Qazaq ádebıeti», «Arýana» gazetterinde, «Jalyn» almanahynda qyzmet etti. Qyrǵyzstandaǵy Qazaqstan Elshiliginiń attashesi, Aqtaý oblystyq radıotelevızııa kompanııasynyń tóraǵasy, Atyraý oblystyq drama teatrynyń dırektory bolǵan. Jazýshynyń «Dúnıe kezek», «Juldyzdar qulaǵan jer», «Jaıyq jyry» atty kitaptary, «Abaı soty», «Beıbarys sultan», «Ábýtálip ápendi» jáne jazýshy M.Qulkenovpen birge jazǵan «Bas», «Jáńgir» pesalary bar.
15 3 jyl buryn (1862-1954) frantsýz ónertapqyshy, kıematografty qurýshy aıyndylardyń úlkeni Ogıýst LıÝMЬER dúnıege keldi.
13 3 jyl buryn (1882-1916) ıtalıan sýretshisi, músishi jáne fýtýrızm teoretıgi Ýmberto BOChChONI dúnıege keldi.
6 3 jyl buryn (1952) meksıkandyq akter, ánshi jáne telejúrgizýshi Veronıka KASTRO dúnıege keldi.