18 tamyz. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
18 tamyz, SEISENBІ
Qazaqstan Respýblıkasy Shekara áskeriniń qurylǵan kúni. 1992 jylǵy tamyzdyń 18-indegi Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Jarlyǵyna sáıkes, Shyǵys shekara okrýgi negizinde Qazaqstan Respýblıkasy Shekara áskeri quryldy.
Rıga qalasynyń kúni. Rıga qalasynyń irgetasy 1201 jyly qalanǵan dep sanalady. Biraq arheologııalyq málimetterge qaraǵanda XII ǵasyrdyń birinshi jartysynda bul jerde eldi meken bolǵan. Kópshilik lıngvısterdiń pikirinshe, qala ataýy kóne baltyq Ring (ózenniń burylǵan jeri) sózinen shyqqan. Qalanyń negizin qalaǵan tarıhı tulǵa týraly ǵalymdar arasynda qarama-qaıshylyq bar. Degenmen Bertold, Meınhard jáne Albert fon Appeldern atty úsh epıskoptyń aty jıi atalady. Al osylardyń sońǵysy resmı túrde Rıga qalasynyń negizin qalaýshy dep tanylǵan.
Tájikstanda medıtsına qyzmetkerleriniń kúni. Ǵulama tájik-parsy ǵalymy ári dárigeri Abýalı-ıbn-Sınonyń (Avıtsennanyń) týǵan kúnine oraı belgilengen. Avıtsenna 980-1037 jj ómir súrgen. Onyń medıtsına ǵylymna qosqan úlesi orasan. Tájikstan respýblıkasynyń kúntizbesinde 1995 jyly Medıtsına qyzmetkerleri kúni paıda boldy.
Ázerbaıjanda shekarashylar kúni. Bul meıram eldiń kásibı merekeleri kúntizbesinde 2000 jyly paıda boldy. Sáıkes jarlyqqa memleket basshysy qol qoıǵan.
ESTE QALAR OQIǴALAR
22 jyl buryn (1993) Shveıtsarııanyń Lokarno qalasynda ótken kınoforýmda Ermek Shynarbaevtyń «Surǵylt úsh buryshty oryn» fılmi «Altyn qabylan» júldesin jeńip aldy.
23 jyl buryn (1992) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti N.Nazarbaevtyń «Qazaqstan Respýblıkasynyń shekara áskerleri týraly» Jarlyǵy shyqty. 2 3 jyl buryn (1992) Belgııa Koroldigi men Qazaqstan Respýblıkasy arasynda dıplomatııalyq qarym-qatynas ornatyldy.
21 jyl buryn (1994) Qazaqstan Respýblıkasy Mınıstrler Kabınetiniń qaýlysyna sáıkes, Kókshetaý aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyna Smaǵul Sádýaqasov esimi berildi.
11 jyl buryn (2004) «Qazposhta» AQ qoǵamnyń 10 jyldyq mereıtoıyna oraı Qazaqstan aýmaǵynda poshtalyq tólemniń jańa memlekettik belgisin aınalymǵa engizdi.
10 1 jyl buryn (1914) Reseı ımperatory II Jarlyǵymen Sankt-Peterbor qalasynyń ataýy Petrograd bolyp ózgerdi.
10 jyl buryn (2005) Almatyda «Qazshah» atty tórt adamǵa arnalǵan shahmat oıynynyń tanystyrylymy boldy. «Qazshah» - qazaqstandyq dızaıner Azat Baıserkeevtiń oılap shyǵarǵan shahmattyń jańa bir túri. Oıyn 64 tor kózge bólingen taqtaıda júredi. Oıynǵa eki baqtalas qatysady, olardyń qanjyǵasynda aq jáne qara tústi 16 tas bolý kerek.
8 jyl buryn (2007) Aqordada Qazaqstan men Qytaı arasynda júrgizilgen joǵary deńgeıdegi kelissózderdiń qorytyndysynda memleket basshylary Nursultan Nazarbaev pen Hý Tszıntao Qazaqstan Respýblıkasy men Qytaı Halyq Respýblıkasy arasyndaǵy birqatar kelisimderge qol qoıyldy. Atap aıtqanda, taraptar Almaty qalasynda Qytaı Halyq Respýblıkasy Bas konsýldyǵyn ashý týraly notalarmen almasý nysanyndaǵy kelisimge, Atasý-Alashańqaı magıstraldyq munaı qubyryn paıdalaný kezindegi yntymaqtastyqtyń keıbir máseleleri týraly kelisimge, 2004 jylǵy mamyrdyń 17-si kúngi eki el úkimetteri arasyndaǵy munaı jáne gaz salasyndaǵy jan-jaqty yntymaqtastyqty damytý týraly negizdemelik kelisimge ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly hattamaǵa, Eýrazııalyq tabıǵı resýrstar korporatsııasy kompanııalar toby men Qytaı eksporttyq-ımporttyq bankiniń arasyndaǵy kredıttik shartqa, Eýrazııalyq tabıǵı resýrstar korporatsııasy kompanııalar toby men Tszıýtsıandik metallýrgııa korporatsııasynyń arasyndaǵy ózara túsinistik týraly memorandýmǵa qol qoıyldy. 8 jyl buryn (2007) Aqtóbe qalasynda Abaı saıabaǵynda jáne Álııa Moldaǵulova dańǵylynda eki sý burqaǵy ashyldy.
5 jyl buryn (2010) Qazaqstandaǵy Fınlıandııa elshiligi www.finland.org.kz veb-saıtyn iske qosty. Onda eki el arasyndaǵy yntymaqtastyń túrli kezeńderi týraly aqparat qamtylǵan.
24 jyl buryn (1991) Mıhaıl Gorbachev úıqamaqqa alyndy.
ESІMDER
130 jyl buryn (1885-1976) janýarlardyń evolıýtsııalyq morfologııasy salasyndaǵy ǵalym, bıologııa ǵylymynyń doktory, professor, Qazaq KSR ǴA-nyń korrespondent múshesi, RSFSR-diń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri BOGOLıÝBSKII Sergeı Nıkolaevıch dúnıege keldi.
Samara qalasynda týǵan. Máskeý memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. 1919-1923 jyldary - Ivanov pedagogıkalyq ınstıtýtynyń rektory, professory. 1923-1930 jyldary Máskeý zootehnıkalyq ınstıtýty kafedrasyn basqardy. 1930-1955 jyldary - Máskeý mamyq terili ań ınstıtýtynyń anatomııa, zoologııa, darvınızm, gıstologııa jáne embrıologııa kafedralarynda meńgerýshi. 1955-1961 jyldary - KSRO ǴA-nyń Janýarlardyń evolıýtsııalyq morfologııasy ınstıtýtynda zerthana meńgerýshisi. 1961-1966 jyldary - Búkilodaqtyq mal sharýashyly ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda mal morfologııasy zerthanasynyń meńgerýshisi. 1966-1976 jyldary - KSRO ǴA-nyń Janýarlardyń evolıýtsııalyq morfologııasy jáne ekologııasy ınstıtýtynda zerthana meńgerýshisi, aǵa ǵylymı qyzmetker, ǵylymı konsýltant boldy.
Negizgi ǵylymı eńbekteri maldyń shyǵý tegi, qolǵa úıretilýi, morfologııasy, embrıologııasy máselelerine arnalǵan. Lenın ordenimen jáne medaldarmen marapattalǵan.
106 jyl buryn (1909-1984) aýyl sharýashylyǵy ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan Ǵylym akademııasynyń akademıgi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ǵylym qaıratkeri, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń laýreaty BOROVSKII Vladımır Mıhaılovıch dúnıege keldi.
Reseıdiń Sankt-Peterbor qalasynda týǵan. Lenıngrad (qazirgi Sankt-Peterbor) ýnıversıtetin bitirgen. KSRO Ǵylym akademııasy uıymdastyrǵan Oral oblysyndaǵy Jánibek orman-topyraq zertteý statsıonaryn qurýǵa qatysyp, birneshe jyl basshylyq jasaǵan. 1940-1945 jyldary - Qyzylorda sý sharýashylyǵy bóliminiń aǵa ınjeneri. 1945-1951 jyldary - Qyzylorda oblystyq topyraqtaný-melıoratsııa stantsııasynyń dırektory. 1951-1954 jyldary - «Qazgıprosýelektr» ınstıtýtynyń bólim bastyǵy. 1954-1956 jyldary - Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń dotsenti. 1956-1984 jyldary Qazaqstan Topyraqtaný ınstıtýtynyń bólim meńgerýshisi, dırektorynyń orynbasary, dırektory qyzmetterin atqarǵan.
Negizgi ǵylymı eńbekteri Qazaqstanda topyraqty melıoratsııalaý, sýarmaly eginshilik, topyraqtaný, ekologııa, topyraqty ıgerý máselelerine arnalǵan. Uzaq jyldar boıy júrgizilgen keń aýqymdy zertteýlerine súıene otyryp, Syrdarııa, Іle, Shý, Jaıyq, Talas ózenderiniń tómengi aǵysyndaǵy jerlerdi ıgerý jobasyn jasady. Eki ret «Eńbek Qyzyl Tý», «Halyqtar dostyǵy» ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan.
90 jyl buryn (1925-2008) ekonomıst-ǵalym, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaq KSR Ǵylym akademııasynyń korrespondent múshesi, Qazaq KSR joǵary mektebiniń eńbek sińirgen qyzmetkeri, Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi ÁÝBÁKІROV ıAhııa Áýbákiruly dúnıege keldi.
Qaraǵandy oblysy Shet aýdanynda týǵan. M.Gorkıı atyndaǵy Omby memlekettik ýnıversıtetin, M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetin (ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti) bitirgen. 1949-1963 jyldary - M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń assısenti, aǵa oqytýshysy, dotsenti. 1963-1972 jyldary - Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtynyń saıası ekonomııa kafedrasynyń meńgerýshisi, prorektory. 1972-1995 jyldary - M.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń ekonomııalyq teorııalar kafedrasynyń meńgerýshisi, prorektory qyzmetterin atqarǵan. 1970 jyly «Qazaq SSR-iniń joǵary oqýynyń úzdigi» ataǵyn alady. Ol 70 ten astam ǵylym kandıdattary men ǵylym doktorlaryn daıarlaǵan. «Selskoe hozıaıstvo ı ekonomıcheskıe zakony» (1969), «Ispolzovanıe ekonomıcheskıh zakonov v selskom hozıaıstve» (1972), «Sotsıalno-ekonomıcheskıe preobrazovanııa v selskom hozıaıstve Kazahstana» (1984), «Polıtıcheskaıa ekonomııa» (1992), «Osnovy ekonomıcheskoı teorıı» (1993) atty ǵylymı eńbekter men oqýlyqtardyń avtory. «Parasat» ordenimen jáne medaldarmen marapattalǵan.
80 jyl buryn (1935) 2005 jyldan Namıbııa prezıdenti Hıfıkepýne Lýkas POHAMBA dúnıege keldi.
75 jyl buryn (1970) taý-ken ınjeneri, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasy Mıneraldyq resýrstar akademııasynyń jáne Halyqaralyq mıneraldyq resýrstar akademııasynyń akademıgi, Qazaqstan Respýblıkasy Injenerlik akademııasynyń jáne Halyqaralyq ınjenerlik akademııasynyń akademıgi BІTІMBAEV Marat Jaqypuly dúnıege keldi.
Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Zaısan qalasynda týǵan. 1962 jyly Qazaq polıtehnıkalyk ınstıtýtyn bitirgen, 1963-1984 jyldary - Aşysaı polımetall kombınatynyń taý-ken sheberi, kenish bastyǵy, dırektorynyń orynbasary. 1984-1987 jyldary - Ertis polımetall kombınatynyń bas ınjeneri, dırektory. 1987-1991 jyldary - Aşysaı polımetall kombınatynyń shahta qurylysy basqarmasynyń bastyǵy, dırektory. 1991-1994 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Ónerkásip mınıstriniń orynbasary. 1994-1997 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Geologııa jáne jer qoınaýyn qorǵaý mınıstriniń orynbasary. 1997-2000 jyldary - «Qazatomprom» Ulttyq atom kompanııasynyń bas menedjeri. 2000-2002 jyldary - D.A. Qonaev atyndaǵy Taý-ken isi ınstıtýtynyń dırektory. 2002-2005 jyldary - «ıÝbıleınoe» jaýapkershiligi shekteýli seriktestigi bas dırektorynyń orynbasary, «Shalqııa Tsınk» jaýapkershiligi shekteýli seriktestigi bas dırektory qyzmetterin atqarǵan. 2005 jyldan - «DATA Invest» JShS basqarmasynyń múshesi, Baqylaýshylar keńesiniń múshesi, Keńestik Sotsıalıstik Respýblıkalary Odaǵy Mınıstrler Keńesi syılyǵynyń laýreaty, 1990 jyly Qazaq Keńestik Sotsıalıstik Respýblıkasy Joǵary Keńesiniń depýtaty bolǵan. Óziniń óndiristik jáne ǵylymı qyzmeti barysynda M. Bitimbaevtyń 83 ónertabystyq avtorlyq kýáligi, Qazaqstan Respýblıkasynyń 5 patenti, 110 ǵylymı maqalasy, onyń ishinde 8 monografııasy bar. «Qurmet», «Qurmet Belgisi» ordenderimen, «Táýelsizdikke 10 jyl», «Eńbektegi erligi úshin» medaldarymen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotalarymen, І,ІІ,ІІІ dárejeli «Kenshi Dańqy» belgisimen marapattalǵan. 72 jyl buryn (1943) aqyn, Qazaqstannyń eńbek sińirgen mádenıet qaıratkeri, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi, Jylyoı aýdanynyń qurmetti azamaty ERShÝOV Amanǵos dúnıege keldi.
Atyraý oblysynyń Embi aýdanynda týǵan. Atyraý pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. 1966-1967 jyldary - Atyraý oblystyq «Kommýnıstik eńbek» gazetiniń ádebı qyzmetkeri. 1967-1980 jyldary Amangeldi orta mektebiniń muǵalimi, ınternat dırektory bolǵan. Aqynnyń «Kókjıegim - keleshegim», «Shopan balasy», «Jylqyshynyń uly», «Altyn bosaǵa», «Shuǵylaly shaqtar», «Pir Beket pen Jyr Zeket», «Oǵylandy», «Babam men Atamnyń joly baqytqa bastaǵan jol», «Amanqos», «Mahabbat máńgilik», «Jaraly jyldar», «Asaly men Kóketaı» atty shyǵarmalary bar. Ol Baspa, polıgrafııa jáne kitap saýdasy isteri jónindegi memlekettik komıteti jabyq konkýrsynyń 2 márte laýreaty atanǵan.
«Qurmet» ordenimen, «Eńbek ardageri» medalimen, «Halyq aǵartý isiniń úzdik qyzmetkeri» belgisimen marapattalǵan.
63 jyl buryn (1952-2009) amerıkan kınoakteri, bıshi Patrık SÝEIZI dúnıege keldi.
62 jyl buryn (1953) tehnıka ǵylymdarynyń doktory, professor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Qazaqstan Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Halyqaralyq ınjenerlik akademııanyń akademıgi JUMAǴULOV Baqytjan Tursynuly dúnıege keldi.
Almaty oblysynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetin, «Ádilet» joǵary quqyq mektebin bitirgen. 1979-1991 jyldary - Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń aǵa ınjeneri, aǵa oqytýshysy, dotsenti, prorektory. 1991-2001 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Injenerlik akademııasy Tóralqasynyń hatshysy, vıtse-prezıdenti, prezıdenti. 2001-2002 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstriniń birinshi vıtse-mınıstri. 2002-2005 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiliginiń, Premer-Mınıstr Keńsesiniń bólim meńgerýshisi. 2005-2007 jyldary «Nur-Otan» halyqtyq demokratııalyq partııasynyń tóraǵasy, tóraǵasynyń birinshi orynbasary. 2007-2008 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisi Tóraǵasynyń orynbasary qyzmetin atqarǵan. 2008 jyly - Ál-Farabı atyndaǵy Uazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń rektory. 2008 jyvly mamyrda B.T.Jumaǵulov Islam elderi Injenerlik akademııalary federatsııasynyń birinshi vıtse-prezıdenti bolyp saılandy. Ǵalymnyń ǵylymı zertteýleriniń negizgi baǵyttary munaı óndiriýdiń tehnologııalyq protsesterin matematıkalyq modeldeý, munaı kenderin ıgerýdi avtomatty taldaýdyń kompıýterlik júıesin jasaý máselelerine arnalǵan. Ol suıyqtyq pen gaz mehanıkasynyń modelderi úshin jýyqtama ádisteriniń matematıkalyq problemalaryn zerttedi, munaı óndirý ónerkásibi úshin boljaý men taldaýdyń avtomatty júıelerin jasady. Onyń ǵylymı zertteýleriniń nátıjeleri respýblıkanyń birqatar munaı óndirýshi kásiporyndarynda qoldanylyp, munaıly qabattardyń ónimdiligin arttyrýǵa múmkindik berdi. Jalpy ǵalymnyń 350-den astam ǵylymı eńbegi, onyń ishinde 7 monografııasy bar. Onyń jetekshiligin 15-ten astam ǵylym kandıdaty men doktory dıssertatsııa qorǵaǵan. «Parasat» ordenimen, medaldarmen, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qurmet gramotasymen marapattalǵan.
62 jyl buryn (1953) «Respýblıkalyq ǵaryshtyq baılanys jáne radıoelektrondy quraldardyń elektromagnıttik úılesimdiligi ortalyǵy» aktsıonerlik qoǵamynyń prezıdenti LEFTER Vıktor Dmıtrıevıch dúnıege keldi.
Tselınograd oblysynda týǵan. Tselınograd aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyn, QR Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik qyzmet akademııasyn bitirgen, Máskeýde KSRO Baılanys mınıstrliginiń Bilim jetildirý ınstıtýtynda, QR-daǵy Frantsııa elshiliginde bilim jetildirý jáne qaıta daıarlaý kýrstarynda daıarlyqtan ótken.
Tselınograd oblysynyń baılanys mekemelerinde jumys atqardy. 1989-1996 jyldary - Respýblıkalyq radıoelektrondyq baılanys quraldarynyń elektromagnıttik úılesimdiligi ortalyǵynda memlekettik ınspektsııa bastyǵy. 1996-1999 jyldary - Respýblıkalyq memlekettik elektr baılanysy ınspektsııasy bastyǵynyń orynbasary - Aqmola oblysy boıynsha elektr baılanysy memlekettik ınspektsııasynyń bastyǵy. 1990-2000 jyldary - Astana qalasy boıynsha kólik quraldary basqarmasy bastyǵynyń orynbasary. 2000-2003 jyldary - QR Aqparattandyrý jáne baılanys agenttiginiń Astana qalasy jáne Aqmola oblysy boıynsha aqparattandyrý jáne baılanys basqarmasynyń bastyǵy. 2003-2004 jyldary QR UQK ÚBQ RMK baılanys bóliminiń bastyǵy. «Qazaqstan Konstıtýtsııasyna 10 jyl» mereıtoılyq medalimen marapattalǵan, «Qurmetti baılanysshy» ataǵyna ıe bolǵan. 60 jyl buryn (1954) tehnıka ǵylymdarynyń kandıdaty ESENBERLIN Qozykórpesh Іlııasuly dúnıege keldi.
Almaty qalasynda týǵan. Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń ınjeneri, Respýblıkalyq stýdenttik qurylys otrıady shtabynyń sektor meńgerýshisi, Respýblıkalyq tas óńdeý kombınatynyń aǵa sheberi, tseh bastyǵy. 1989-1992 jyldary - «Geojúıe» ǵylymı-óndiristik birlestiginiń bas dırektory. 1992-1994 jyldary - «Álemsıstem» qarjy-ınvestıtsııalyq korporatsııasynyń vıtse-prezıdenti, Qazaqstan Respýblıkasy Premer-Mınıstriniń shtattan tys keńesshisi. 1994-1995 jyldary - «Azııa-lızıng» aktsıonerlik qoǵamynyń prezıdenti, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik múlik komıteti janyndaǵy Lızıng jónindegi departamenttiń dırektory. 1995 jyldan - «Azııa-Lızıng» AQ-nyń prezıdenti, І.Esenberlın atyndaǵy qoǵamdyq qordyń prezıdenti. 2001 jyldan - «Kochevnıkı» baspa úıiniń prezıdenti. «Ómir týraly suhbat» atty kitap avtorlarynyń biri.
51 jyl buryn (1964) halyqaralyq dárejedegi sport sheberi, Qazaqstannyń birneshe dúrkin jeńimpazy, KSRO chempıony SON Edýard Vasılevıch dúnıege keldi.
Qaraǵandy qalasynda týǵan. Qaraǵandynyń «Shahter» mektebinen tálim alǵan. Fýtbolshy Almatynyń «Qaırat», Qaraǵandynyń «Shahter» quramalarynyń sapynda shabýylshy bolyp oınaǵan. KSRO birinshiliginiń 121 oıynyna qatysyp, 29 dop, Eýropa kýbogynyń 9 matchyna qatysyp, 3 dop soqqan. 1989 jyly KSRO kýbogyna ıe bolyp, KSRO birinshiliginiń jeńimpazy atanǵan.
264 jyl buryn (1750-1825) ıtalıan kompozıtory Antonıo SALЬERI dúnıege keldi.
70 jyl buryn (1945-1996) keńestik kompozıtor, pıanıst, ánshi MIGÝLıA Vladımır Georgıevıch dúnıege keldi.