18 SÁÝІR . QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
18 SÁÝІR, JUMA Halyqaralyq eskertkishter men tarıhı oryndar kúni. Bul mereke alǵash ret 1984 jyly atap ótildi. 1983 jyly ıÝNESKO janynan qurylǵan Halyqaralyq eskertkishter men kórnekti oryndardy qorǵaý máseleleri jónindegi keńes assambleıasy bekitken. Búgingi tańda osy uıymnyń qatarynda álemniń 175 memleketi bar. Dúnıejúziniń 122 elindegi 754 tarıhı qundylyq ıÝNESKO tizimine engizilgen. 2003 jyly osy tizimge elimizdegi «Áziret Sultan» tarıhı-arhıtektýralyq kesheni, Almatyǵa taıaý Tamǵaly tas shatqalyndaǵy jartastarǵa salynǵan sýretter toptamasy kirdi. Qazaqstanda ulttyq qundylyq bolyp tabylatyn 25 myńnan astam tarıhı-mádenı eskertkish bar. Zımbabve Respýblıkasynyń Ulttyq meıramy - Táýelsizdik kúni. Afrıkandyqtardyń násilshildik rejımge qarsy qarýly kóterilisi 1980 jyly Zımbabve memleketiniń táýelsizdigin jarııalaýǵa alyp keldi. Zımbabve - Ońtústik Afrıkada ornalasqan memleket. Ol Zambııa, Mozambık, Botsvana jáne Ońtústik Afrıka Respýblıkasymen shektesip jatyr. Resmı tilderi - aǵylshyn jáne shona tilderi. Astanasy - Harare qalasy. Aqsha birligi - Zımbabve dollary. Eldi prezıdent basqaratyn bul respýblıka 8 provıntsııaǵa bólinedi. Zań shyǵarýshy organy - bir palataly Ulttyq assambleıa 150 depýtattan turady. Olardyń 120-syn halyq saılasa, 12-in prezıdent taǵaıyndaıdy. Buǵan qosa provıntsııalardy basqaratyn 8 gýbernator men 10 taıpa kósemi parlament múshesi bolyp tabylady. Qazaqstan Respýblıkasy men Zımbabve Respýblıkasy arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas 1992 jylǵy sáýirdiń 10-ynda ornatyldy. Ýkraınanyń tarıhı jáne mádenı eskertkishter kúni. 1999 jyldan bastap Ýkraına Prezıdentiniń Jarlyǵymen ǵalymdardyń, sáýletshilerdiń, tarıhı jáne mádenı eskertkishter qorǵaý memlekettik organdary qyzmetkerleriniń bastamasyn qoldaý maqsatynda bekitilgen. Anglııadaǵy báısheshek kúni. Bul mereke 1984 jyldan bastap atap ótiledi. ESTE QALAR OQIǴALAR 21 jyl buryn (1993) Almatyda Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forým ótti. Oǵan álemniń 30 elinen 100-den astam iri halyqaralyq jáne ulttyq kompanııalardyń basshylary jınaldy. 19 jyl buryn (1995) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń «Qazaqstan men Túrikmenstan arasyndaǵy dostyq qarym-qatynasty nyǵaıtý týraly» jáne «Reseı Federatsııasy men Qazaqstan Respýblıkasy arasynda «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵyn jalǵa berý týraly» Jarlyǵy baspasóz betinde jaryq kórdi. 18 jyl buryn (1996) Almatyda Ekonomıkalyq yntymaqtastyq uıymyna múshe elder ókilderiniń halyqaralyq konferentsııasy óz jumysyn bastady. 9 jyl buryn (2005) qazaqstandyq ekolog Qaısha Atahanova alǵashqy ret qorshaǵan ortany qorǵaý salasyndaǵy qyzmeti úshin halyqaralyq Goldman syılyǵynyń ıegeri atandy. Qaısha Atahanova - tómen jáne ortasharadıoaktıvti qaldyqtardy basqa memleketterden Qazaqstanǵa ákelýge narazylyq naýqanyn uıymdastyrǵan. Ol - bıolog, radıaktıvti sáýlelerdiń zardaptaryn zertteıtin maman, Qaraǵandydaǵy ekologııalyq ortalyqtyń negizin qalaýshysy jáne jetekshisi. Ekologııalyq Goldman syılyǵyn 1990 jyly qoǵam qaıratkeri Rıchard Goldman jáne onyń jubaıy Rodo bekitken. Syılyqty jyl saıyn Afrıka, Azııa, Eýropa, Araldar jáne Araldardaǵy memleketter, Soltústik Amerıka, jáne Ońtústik jáne Ortalyq Amerıkadaǵy aımaqtardaǵy ǵylymı-óndiristik birlestiktiń belsendilerine beredi. 15 jyl ishinde Goldman syılyǵyn 65 eldiń 107 tabıǵat qorǵaýshylary alǵan. Ekologııalyq syılyqtyń ıegerlerin, búkilálemdik jeli usynǵan ekologııalyq uıymdar jáne jeke tulǵalardy halyqaralyq qazylar alqasy saılaıdy. 8 jyl buryn (2006) Pavlodar oblystyq «Zvezda Prıırtyshıa» gazeti jýrnalıstıka salasyndaǵy jalpyulttyq «Altyn juldyz» syılyǵynyń ıgeri atandy. 7 jyl buryn (2007) Almatyda alǵashqy ret Ortalyq Azııada, Qazaqstandaǵy BUU-nyń ókili Qazaqstan Respýblıkasynyń Syrtqy ister mınıstrligimen birge Azııa men Tynyq muhıt aımaǵyndaǵy ekonomıkalyq jáne áleýmettik ahýaldy baqylaıtyn «Belgisiz ýaqyt aldyńǵy tolqyn arqyly» atty tusaý keser rásimi ótti. Azııa men Tynyq muhıty elderindegi BUU-nyń ekonomıkalyq jáne áleýmettik komıssııasy (ESKATO BUU) daıyndaǵan baqylaýdyń tusaýkeser rásimi bir ýaqytta álemniń jıyrma qalasynda ótti. Qujat 2006 jylǵy Azııa men Tynyq muhıt aımaǵyndaǵy áserli áleýmettik-ekonomıkalyq ósýdi baqylady. Baqylaýdyń erekshe bir bólimi jynystyq kemsitý máselesine arnalǵan. 6 jyl buryn (2008) Bakýde Ázirbaıjandaǵy Qazaqstan Respýblıkasy Elshiliginiń jańa ǵımaratqa kóshýine oraı, Qazaqstan Respýblıkasynyń Týyn kóterý qurmetine baılanysty saltanatty shara ótti. Respýblıkamyzdyń Ánurany shyrqalyp, Týdy kóterý rásimine Bakýde tirkelgen dıplomatııalyq korpýstyń, ulttyq kompanııalardyń qyzmetkerleri, sondaı-aq BAQ ókilderi qatysty. 5 jyl buryn (2009) elordada Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlament Májilisiniń depýtattarymen jańa parlamenttik alleıa salyndy. Olar belgilengen orynǵa 155 túp aǵash kóshetterin otyrǵyzdy. 138 jyl buryn (1876) Osman ımperııasynyń bodanynda bolǵan Bolgarııada ult-azattyq kóterilisi bastaldy. ESІMDER 121 jyl buryn (1893-1962) kompozıtor, kúıshi QURMANǴALIEV Ádiljan dúnıege keldi. Almaty oblysynda týǵan. 1919 jyldan burynǵy Taldyqorǵan oblysynda keńestik sot, sharýashylyq mekemelerinde jaýapty qyzmetter atqarǵan. 1932-1955 jyldary Qytaıdyń Shynjań ólkesinde mádenı-aǵartý salasynda eńbek etken. 1955 jyly tarıhy otanyna oralǵan. Kúıshiniń «Qos júrek», «Qos jetim», «Jeńis», «Qaıran ana», «Arman», «Otan», t.b. kúıleri bar. Sonymen qatar ol qazaqtyń halyq ánderi men kúılerin, folklorlyq muralaryn jınaýmen aınalysqan. 103 jyl buryn (1911-1991) jazýshy, aýdarmashy AQYShEV Zeıtin dúnıege keldi. Pavlodar oblysy Baıanaýyl aýdanynda týǵan. Omby jumysshy fakýltetin, Semeı memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. Pavlodar, Taldyqorǵan oblystyq oqý bólimderiniń meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. Almatydaǵy Oqý-pedagogıka baspasynyń aǵa redaktory, redaktsııa meńgerýshisi, bas redaktory, «Qazaqstan muǵalimi» gazetiniń redaktory, Qazaq KSR Mınıstrler Keńesi apparatynyń aýdarmashy redaktory, Qazaq sovet entsıklopedııasy bas redaktsııasynyń aǵa ǵylymı redaktory boldy. «Aǵash úı» atty óleńi tuńǵysh ret 1930 jyly jaryq kórgen. Sodan bergi ýaqytta onyń kóptegen áńgimeleri, povesteri, romandary basyldy. Olardyń birtalaıy orys tiline aýdarylǵan. Dramatýrgııa salasynda da jemisti eńbek etip, «Jaıaý Musa», «Kelinshek» atty týyndylaryn jazdy. Sonymen qatar V.Panovanyń «Kýrjılıha» romanyn, A.Kýprınniń «Jekpe-jek», ıA.Kolastyń «Talap ataı» povesterin qazaq tiline aýdarǵan. 76 jyl buryn (1938) tehnıka ǵylymynyń doktory, professor, Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademııasynyń, Aýyl sharýashylyǵy ǵylymdary akademııasynyń akademıgi SEIІTBEKOV Lesbek dúnıege keldi. Jambyl oblysynyń Jýaly aýdanynda týǵan. Tashkent qalasyndaǵy aýyl sharýashylyǵyn mehanıkalandyrý jáne sýlandyrý ınstıtýtyn bitirgen. 1961-1993 jyldary Jambyl oblysy sharýashylyqtarynda, Qazaq aýyl sharýashylyǵyn mehanıkalandyrý jáne elektrlendirý ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda, qazaq aýyl sharýashylyǵy ǵylymdary akademııasynda qyzmet atqarǵan. 1993-2003 jyldary Qazaq aýyl sharýashylyǵyn mehanıkalandyrý jáne elektrlendirý ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory, al 2003 jyldan osy ınstıtýt negizinde qurylǵan Aýyl sharýashylyǵyn mehanıkalandyrý ǵylymı-óndiristik ortalyǵy dırektorynyń orynbasary bolǵan. Ol ǵylymı zertteýlerinde mal sharýashylyǵy ónimderin óńdeý jáne ekpe jaıylymdy qorshaý tehnologııalary men mashınalar jasaý teorııasyn damytqan. Jel qýatymen sý kóteretin VV-3T, jel qýatymen elektr togyn óndiretin VE-2T, VE-2, 7T, kún qýatymen jumys isteıtin GE-300 qondyrǵylary memlekettik synaqtan ótip, óndiriske usynylǵan. Onyń tikeleı basqarýymen jáne qatysýymen qoı sharýashylyǵy ónimderin óńdeýdiń qaldyqsyz tehnologııalary men 10 túrli qural-jabdyqtan turatyn mashınalar kesheni jasalǵan. Olardyń barlyǵy memlekettik synaqtan ótip, Orta Azııa men Qazaqstan Respýblıkasynyń 250-den astam sharýashylyqtaryna engizilgen. Atalmysh mashınalardyń bir úlgisi Mońǵolııa eliniń sharýashylyǵynda iske qosylǵan. Ǵalymnyń 130-dan astam ǵylymı eńbegi, onyń ishinde 3 kitaby, 3 usynysy, 35 avtorlyq kýáligi men patenti bar. Onyń jetekshiligimen 15 ǵylym kandıdaty jáne 3 doktory dıssertatsııa qorǵaǵan. Medaldarmen marapattalǵan. 76 jyl buryn (1938) fılologııa ǵylymynyń doktory, jýrnalıstıka professory MARHABAEV Abdýl-Hamıt dúnıege keldi. Qyzylorda oblysynyń Aral aýdanynda týǵan. 1964 jyly Qazaq memlekettik ýnıversıtetin bitirgen. «Bilim jáne eńbek» («Zerde») jýrnalynyń ádebı qyzmetkeri, bólim meńgerýshisi, Qazaq memlekettik ýnıversıteti jýrnalıstıka fakýltetiniń assıstenti, aǵa muǵalimi, dotsenti, «Bilim jáne eńbek» jýrnalynyń bas redaktory, «Jańa fılm» jýrnalynyń aǵa redaktory, Qazaq KSR Baspa, polıgrafııa jáne kitap saýdasy isteri jónindegi memlekettik komıteti bas redaktsııasynyń aǵa redaktory, Qazaq ortalyq murajaıy baspa-redaktsııa sektorynyń aǵa redaktory, sektor meńgerýshisi qyzmetterin atqarǵan. 1959 jyldan respýblıkalyq basylymdardy ǵylymı fantastıkalyq janr salasynda áńgime-povester jaza bastaǵan. «Ǵaryshtaǵy qymyz» atty tuńǵysh jınaǵynan bastap, «Aral áýenderi», «Balalardyń aman qalǵanyn aıt!», «Jarylqaýshy...», «Tosyn ǵaryshhat», t.b. ondaǵan kórkem shyǵarmalary jeke kitap bolyp shyqqan. Fantastıka janrynyń tabıǵaty men teorııalyq erekshelikterin aıqyndaıtyn fantastıkataný jaıynda «Qolyńdy ákel, Keleshek. Qazaq fantastıkasy: keshe, búgin jáne...», «Qazaq fantastıkaly ádebıeti» atty monografııalary, «Islam - Ǵylym - Jýrnalıstıka» oqýlyǵy jaryq kórgen. 64 jyl buryn (1950) ekonomıka ǵylymdarynyń doktory, professor, «Eýrazııa» HEA-niń akademıgi, «Qazkommertsbank» AQ dırektorlar keńesiniń múshesi ERJANOV Muhtar Saltaıuly dúnıege keldi Qostanaı oblysy Taranov aýdanynda týǵan. Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtyn (Turar Rysqulov atyndaǵy Qazaq ekonomıkalyq ýnıversıteti) bitirgen. 1967-1972 jyldary - «1 mamyr» tigin fabrıkasynyń aǵa býhgalteri, bas býhgalterdiń orynbasary. 1972-1982 jyldary - Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtynyń oqytýshysy, aǵa oqytýshysy, dekan orynbasary. 1983-1986 jyldary - Qazaq memlekettik aýyl sharýashylyǵy ınstıtýty qarjy jáne esep kafedrasynyń meńgerýshisi. 1985-1988 jyldary - Qazaq KSR Memlekettik statıstıka komıtetiniń salaaralyq biliktilikti jetildirý ınstıtýtynyń dırektory. 1988-1991 jyldary - Qazaq memlekettik basqarma akademııasynyń doktoranty. 1991-1993 jyldary - Qazaqstan Respýblıkasy monopolııalyq saıasat boıynsha memkomıtettiń qarjy jáne esep basqarmasynyń bastyǵy. 1993-1996 jyldary - «Artýr Andersen» JAQ bas dırektorynyń orynbasary. 1996-2005 jyldary - bas dırektory, 2006-2008 jyldary - «Erjanov ı K» aýdıtorlyq kompanııasynyń prezıdenti. 1993-2008 jyldary - «Turan» ýnıversıtetiniń kafedra meńgerýshisi, Qazaqstan Respýblıkasy aýdıtorlyq Palatasynyń vıtse-prezıdenti, Turar Rysqulov atyndaǵy Qazaq ekonomıkalyq ýnıversıtetiniń professory qyzmetterin atqarǵan. 2008 jyldan beri - «Turan» ýnıversıtetiniń professory, «Qazkommertsbank» AQ dırektorlar keńesiniń múshesi - táýelsiz dırektory qyzmetin atqarady. 55 jyl buryn (1959) Almaty oblysy Qaratal aýdanynyń ákimi DÚISENBINOV Sultan Myrzabekuly dúnıege keldi. Almaty oblysynda týǵan. Almaty ınjenerlik-qurylys ınstıtýtyn, Almaty halyq sharýashylyǵy ınstıtýtyn bitirgen. 1991-1995 jyldary - «Kabsan» kópsalaly saýda-qurylys kásipornynyń dırektory. 1995-1998 jyldary - FORES qory dırektorynyń orynbasary. 1998-1999 jyldary - Taldyqorǵan oblysy ákiminiń orynbasary. 1999-2001 jyldary - Almaty oblysynyń Eskeldi aýdany ákiminiń orynbasary. 2001-2011 jyldary - Eskeldi aýdanynyń ákimi. Qazirgi qyzmetinde - 2011 jylǵy tamyzdan beri. Medalmen marapattalǵan. 40 jyl buryn (1974) gımnastıkadan sport sheberi, Qazaqstannyń birneshe dúrkin chempıony, Álem chempıony, Álem kýbogynyń qola júldegeri, HІІ Azııa oıyndarynyń kúmis júldegeri FEDORChENKO Sergeı Vladımırovıch dúnıege keldi. 36 jyl buryn (1978) sportshy, grek-rım kúresinen halyqaralyq dárejedegi sport sheberi, Qazaqstan Respýblıkasynyń birneshe márte chempıony, Jastar arasyndaǵy álem chempıony (AQSh, 1994 ), stýdentter arasynda álem chempıony MATVIENKO Valerıı Vladımırovıch dúnıege keldi. 35 jyl buryn (1979) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń baspasóz hatshysy ABAEV Dáýren Áskerbekuly dúnıege keldi. Almaty oblysynda týǵan. 2001 jyly Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetin úzdik bitirgen 2001 jylǵy tamyzdan 2003 jylǵy tamyzǵa deıin QR Syrtqy ister mınıstrliginiń ortalyq apparatynda jumys jasaǵan. 2003 jylǵy mamyrdan 2007 jylǵy mamyrǵa deıin Qazaqstan Respýblıkasynyń Ázirbaıjandaǵy jáne Nıderlandy Koroldigindegi elshilikterinde dıplomatııalyq qyzmette boldy. 2007 jylǵy mamyrdan 2007 jylǵy jeltoqsanǵa deıin - QR Syrtqy ister mınıstrliginiń baspasóz qyzmetinde bólim bastyǵy. 2007 jylǵy jeltoqsannan 2008 jylǵy jeltoqsanǵa deıin QR Prezıdenti Protokolynyń bas sarapshysy, konsýltanty. 2009 jylǵy qazannan bastap QR Prezıdenti Ákimshiliginiń memlekettik baqylaý jáne uıymdyq-aýmaqtyq jumystar bóliminiń memlekettik ınspektory. 2011 jylǵy qazannan bastap qazirgi qyzmetinde. 121 jyl buryn (1893-1955) botanık, Ýkraına Ǵylym akademııasynyń korrespondent múshesi POPOV Mıhaıl Grıgorevıch dúnıege keldi. Reseıdiń Saratov oblysynda týǵan. Peterbor ýnıversıtetin bitirgen. Negizgi ǵylymı eńbekteri ósimdikter júıelenimi men fılogenııasyna, geografııalyq taralýyna arnalǵan. Popov Orta Azııa men Qazaqstan ósimdikterin zerttep, shóldi aımaqtar florasynyń damýy týraly teorııany paıymdaǵan. Býdandastyrýdyń ósimdikter evolıýtsııasyndaǵy róli týraly ilimniń negizin salǵan. 300-den asa ǵylymǵa beımálim ósimdikter túrleri men týystaryn taýyp sıpattama bergen. «KSRO florasy» atty 30 tomdyq basylymdy daıyndaǵan avtorlyq ujymnyń quramynda bolǵan. 50-den asa ósimdik Popov esimimen atalady. 77 jyl buryn (1937) keńestik jáne reseılik teatr jáne kıno aktrısasy, RSFSR halyq ártisi Svetlana NEMOLıAEVA dúnıege keldi.