18 MAMYR. QAZAQPARAT KÚNTІZBESІ: ATAÝLY KÚNDER, OQIǴALAR, ESІMDER
18 mamyr, JEKSENBІ
Halyqaralyq murajaılar kúni. 1977 jyldan bastap jyl saıyn álemniń 150-den astam elinde atap ótiledi. Osy kúni barlyq murajaılarda ashyq esik kúni ótedi. Qazaqstanda 224 murajaı bar. Túrikmenstandaǵy órleý jáne birlik kúni. 1992 jyly mamyrdyń 18-inde táýelsiz Túrikmenstan Konstıtýtsııasy qabyldandy. Dúnıejúzilik JITS (SPID) qurbandaryn eske alý kúni. Mamyr aıynyń úshinshi jeksenbisinde búkil álemdegi adamdar ózderiniń osy ǵasyr dertiniń qurbany bolǵan týǵan-týystaryn eske alady. Bul álemdik qoǵamdastyq nazaryn osy aýrýmen jáne AITV (VICh)-pen syrqattanǵan jandarǵa aýdarý úshin jasalýda. Alǵash ret JITS qurbandaryn eske alý kúni San-Frantsısko qalasynda 1983 jyly atap ótilgen. ESTE QALAR OQIǴALAR 69 jyl buryn (1945) Qostanaı oblysynda topografııalyq-geodezııalyq qyzmet uıymdastyryldy. 22 jyl buryn (1992) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti N.Nazarbaev Amerıka Qurama Shtattaryna alǵashqy resmı saparymen bardy. Sapar barysynda Elbasy Nursultan Nazarbaev AQSh Prezıdenti Djordj Býshpen, Memleket hatshysy Dj.Beıkermen, qorǵanys mınıstri R.Cheınımen, qarjy mınıstri N.Breıdımen, aýyl sharýashylyǵy mınıstri E.Mendıganmen, ortalyq barlaý basqarmasynyń dırektory R.Geıtspen, senatorlar Dj.Mıtchelmen, R.Doýlmen, K.Pellmen, S.Nannmen, A.Krenstonmen, R.Lýgarmen, Dj.Baıdenmen, K.Levınmen, «Shevron» korporatsııasynyń tóraǵasy K.Derrmen kezdesýler ótkizdi. 18 jyl buryn (1996) Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti N.Á.Nazarbaev aqyn Oljas Omaruly Súleımenovke «Qazaqstannyń Halyq jazýshysy» kýáligin jáne tósbelgisin tabys etti. 15 jyl buryn (1999) Kentaý qalasynda kompozıtor Seıdolla Báıterekov atyndaǵy Halyqaralyq «Álııa» án festıvali ótti. 13 jyl buryn (2001) Astana qalasyndaǵy L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde Kúltegin eskertkishiniń ǵylymı kóshirmesi ornatylyp, Qazaqstan Respýblıkasy Táýelsizdiginiń 10 jyldyǵyna arnalǵan «Baıyrǵy túrki mádenıeti: jazba eskertkishter» taqyryby boıynsha halyqaralyq ǵylymı-teorııalyq konferentsııa óz jumysyn bastady. 8 jyl buryn (2006) Keńes Odaǵynyń Batyry Álııa Moldaǵulovaǵa týraly «Álııa ǵumyr: erlik pen ónege» atty jańa kitap jaryq kórdi. ESІMDER 129 jyl buryn (1885-1955) aqyn AINABEKOV Qaıyp dúnıege keldi. Qaraǵandy oblysynda týǵan. 1921 jyly Orynborda ótken Keńesterdiń Búkilqazaqstandyq 2-sezine delegat boldy. 1923 jyly Máskeýde ótken Búkilodaqtyq etnografııalyq kórmege qatysyp, óner kórsetti. Alǵashqy óleńder jınaǵy «Qyrdyń qyzyl gúlderi» 1928 jyly jaryq kórdi. Aqyn shyǵarmalary el ómirindegi eleýli tarıhı oqıǵalardy jyrlaýǵa, adaldyq pen tárbıe máselelerin ýaǵyzdaýǵa qurylǵan. Aqynnyń qazaq aýylynyń sol kezeńdegi jaǵdaıyn baıandaıtyn «Qolań» jáne kómirli Qaraǵandy kenshileriniń ómirin sýretteıtin «Alyp týraly ańyz» dastandary bar. Óleńderi, dastandary men aıtystary halyq aqyndarynyń ujymdyq jınaqtarynda, Máskeýde orys tilinde jaryq kórgen «Qazaq poezııasynyń antologııasynda» jarııalanǵan. Ol birneshe án shyǵaryp, halyq ánderin el aýyzynan jınaý, jazdyrý isimen de aınalysty. Belgili mýzyka jınaýshy A.V.Zataevıch Aınabekovten «Sulýshash», «Qos kóterme», «Áýpildek», «Nazqońyr», «Jeńeshe» sııaqty halyq ánderin jazyp alǵan. 86 jyl buryn (1928-2010) jazýshy, aqyn ÁBÝTÁLIEV Nábıden dúnıege keldi. Atyraý oblysynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetin bitirgen soń, uzaq jyldar boıy «Sotsıalıstik Qazaqstan» gazetinde, «Parasat» jýrnalynda, Qazaq KSR Baspa, polıgrafııa jáne kitap saýdasy isteri jónindegi memlekettik komıtetinde, «Jazýshy» baspasynyń kórkem aýdarma redaktsııasynda qyzmet istedi. Jazýshynyń «Qaıran Naryn», «Óttiń, dúnıe» atty eki povesi, «Narkesken» atty romany, «Tolqy, dala» óleńderi, «Jańarǵan aýyl», «Boran Nysanbaev» ocherkteri t.b. kitaptary jaryq kórgen. Ol E.Hemengýeıdiń «Klımandjaro - qarly taý», «Mereke qyzyq mol jyldar» atty shyǵarmalaryn, mońǵol jazýshysy B.Chotsndonnyń «Uly Gobıde» atty povesin, V.Pıkýldiń, Á.Bıkchentaevtyń áńgimelerin, S.Sartakovtyń «Taý samaly» degen atpen birneshe povesterin qazaq tiline aýdarǵan. Kóptegen medaldarmen, «Baspasóz úzdigi» belgisimen marapattalǵan. 78 jyl buryn (1936) Qazaqstannyń ıÝNESKO janyndaǵy Turaqty ókili, aqyn, qoǵam qaıratkeri, Qazaqstannyń Halyq jazýshysy, ıadrorlyq synaqqa qarsy «Semeı-Nevada» qozǵalysynyń, Halyq kongresi partııasynyń kóshbasshysy, Qazaq KSR-iniń Abaı atyndaǵy Memlekettik syılyǵynyń, Qazaqstan komsomoly, BLKJO syılyǵynyń laýreaty, Tatarstan Respýblıkasynyń Sh.Marjanı atyndaǵy Tarıh ınstıtýtynyń qurmetti doktory SÚLEIMENOV Oljas dúnıege keldi. Almaty qalasynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń geografııa fakýltetin bitirip, M.Gorkıı atyndaǵy Ádebıet ınstıtýtynda oqyǵan. «Kazahstanskaıa pravda» gazeti redaktsııasynyń bólim meńgerýshisi, «Qazaqfılm» kınostýdııasy stsenarıı-redaktsııalyq alqasynyń bas redaktory, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń hatshysy, Qazaq KSR Kınematografııa jónindegi memlekettik komıtetiniń tóraǵasy, QR Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty, Qazaqstannyń Italııadaǵy Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi qyzmetterin atqarǵan. Ol óz týyndylaryn orys tilinde jazady. Óleńderi men poemalarynyń alǵashqy jınaǵy 1961 jyly «Arǵymaqtar» degen atpen jaryq kórgen. Onyń stsenarııi boıynsha «Atameken», «Kógildir marshrýt», «Qys - qolaısyz maýsym», t.b. fılmder túsirilgen. «Az ı ıA», «Jazý tili» atty til bilimine qatysty zertteýleri, «Nurly túnder», «Meshin jyly», «Kóńil kókjıegi», «Ár kún - araıly tań», «Aq darııa aspany», «Jumyr juldyz», «Shapaǵatty shaq», «Atameken», t.b. jınaqtary shyqqan. І dárejeli «Barys», Eńbek Qyzyl Tý, «Qurmet belgisi», Qazan revolıýtsııasy ordenderimen, medaldarmen marapattalǵan. 75 jyl buryn (1939) jazýshy, aýdarmashy, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi QUDABAEVA Kámıla dúnıege keldi. Taldyqorǵan qalasynda týǵan. Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetin bitirgen. Qaraǵandy, Jezqazǵan oblystyq gazetterinde, radıo jáne teledıdar redaktsııalarynda, respýblıkalyq «Jalyn» baspasynda, Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Soty «Týra bı» jýrnalynda jaýapty qyzmetter atqardy. Qalamgerdiń «Qyzyl kóılekti qyz», «Raýshan gúlder», «Uıqysyz túder», «Eń sulý qyz», «Jalǵyz hat» atty prozalyq kitaptary jaryq kórgen. Kórkem aýdarma salasynda qaraqalpaq jazýshysy T.Qaıypbergenovtiń jasóspirimderge arnalǵan povesterin, orys jazýshysy G.Nemchenkonyń balalarǵa arnalǵan povesteri men áńgimelerin qazaq tiline tárjimalaǵan. «Baspasóz úzdigi» belgisimen marapattalǵan. 73 jyl buryn (1941-1993) sportshy, erkin, sambo, dzıýdo, qazaqsha kúres túrleriniń sport sheberi, Qazaqstannyń 11, Orta Azııa respýblıkalary men Qazaqstannyń 6 dúrkin chempıony SADYQOV Saýryq dúnıege keldi. 67 jyl buryn (1947) «Qazaq eli» aptalyǵynyń jáne «Syn» ádebı-syn jýrnalynyń bas redaktory SARBALAEV Baqyt Tursynuly dúnıege keldi. Qyzylorda oblysy Jańaqorǵan aýdanyna qarasty «Qyzyl juldyz» keńsharynyń «Jaıylma» aýylynda dúnıege kelgen. 1969 jyly Qyzylordadaǵy N.V.Gogol atyndaǵy pedagogıka ınstıtýtyn tamamdady. Týǵan aýylyndaǵy mektepte bir jyl sabaq beredi. 1970 jyly Almaty oblysyndaǵy Іle aýdandyq «Ilıch joly» gazetine jumysqa ornalasady. Budan keıin respýblıkalyq «Qazaqstan muǵalimi» gazetinde tórt jyl qyzmet atqarady. 1974-1978 jj. «Lenınshil jas» (qazirgi «Jas Alash») gazetiniń ádebıet pen óner, 1978-1982 jj. «Jalyn» almanahynyń syn men óner bóliminde jumys isteıdi. 1982-1986 jj. Qazaq KSR Mádenıet mınıstrliginiń repertýarlyq-redaktsııalyq alqasynda aǵa redaktor, 1986-1990 jj. «Qazaq ádebıeti» gazeti redaktsııasynyń syn bóliminde ádebı qyzmetker boldy. 1990 jyldan ult gazeti «Ana tili» gazeti aptalyǵy bas redaktorynyń orynbasary, 1995 jyldan halyqaralyq «Qazaq eli» gazetiniń bas redaktory mindetin atqardy. 2007 jyldan «Syn» jýrnalynyń bas redaktory. Alǵashqy «Óleń salmaǵy júrekpen ólshenedi» atty syn maqalasy 1966 jyly «Lenınshil jas» gazetinde jaryq kórdi. 1981 jyly «Qyzyl alma» ádebı-syn maqalalarynyń jınaǵy jaryq kórdi. «Aqıqat aldynda», «Ótkirdiń júzi», «El men Elbasy» atty kitaptary shyqty. Jekelegen shyǵarmalary orys, ózbek, qyrǵyz, mońgol tilderine aýdarylǵan. 1979 jyly Máskeýde ótken jas jazýshylardyń búkilodaqtyq VІІ keńesine qatysty. Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń (1992) jáne Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń (1994) laýreaty. Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń Tóralqa múshesi, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń hatshysy. 65 jyl buryn (1949) respýblıkalyq «Prezıdent jáne Halyq» gazetiniń bas redaktory TOQAShBAEV Marat dúnıege keldi. Talǵar qalasynda týǵan. 1969 jyldan Almaty oblystyq «Jetisý» gazetinde, 1982 jyldan respýblıkalyq «Bilim jáne eńbek» jýrnalynda bólim meńgerýshisi, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń organy - «Halyq Keńesi» gazetinde jaýapty hatshy, Bas redaktordyń orynbasary qyzmetterin atqardy. 1994 jyly «Zań gazetiniń» alǵashqy bas redaktory boldy. 1997 jyly Qazaq teledıdarynyń jańadan qurylǵan «Aqsham» aqparat baǵdarlamasyn basqardy. «Qazaqstan-1» telearnasy aqparat baǵdarlamasynyń Aqmoladan tikeleı efırge shyǵýyn qamtamasyz etti. Qazaqstan Prezıdentiniń Túrkııaǵa, Ulybrıtanııaǵa, AQSh-qa saparlary týraly reportajdar júrgizdi. 1999 jyly Mekkeden álemdik translıatsııa boıynsha qazaq tilinde alǵashqylardyń biri bolyp tikeleı efırden reportaj berdi. 1999 jyldan Qazaq teledıdarynyń Bas dırektory boldy. 2002 jyly halyqaralyq «Qazaqstan-Zaman» gazetin basqardy. Balalarǵa arnalǵan respýblıkalyq «Móldir bulaq» jýrnalynyń Bas redaktory. Qazir «Prezıdent jáne halyq» gazetiniń bas redaktory. 1975 jyly Qazaq memlekettik ýnıversıtetin, 1990 jyly Máskeýdegi baspasóz qyzmetkerleriniń bilimin jetildirý ınstıtýtyn bitirgen. Qazaqstan Jýrnalıster odaǵy syılyǵynyń laýreaty. Pýblıtsıstıkalyq maqalalardyń, «Qazaqstan-1» telearnasyndaǵy «Jumadaǵy júzdesý», «Atameken», «Túrki álemi», «Istokı», «Sálem, HHІ ǵasyr!», «Qadyr túni» sııaqty jurtqa tanymal jobalardyń avtory. Elbasynyń eki ret alǵys hatyn alǵan. «Astana» medaliniń ıegeri. 57 jyl buryn (1957) QR Іshki ister mınıstri QASYMOV Qalmuhanbet Nurmuhanbetuly dúnıege keldi. Almaty oblysy Іle aýdanynyń Dmıtrıevka aýlynda dúnıege kelgen. Bilimi joǵary, 1979 jyly S.Kırov atyndaǵy Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń zań fakýltetin bitirgen, mamandyǵy - zańger. Mılıtsııa general-leıtenanty, 1979 jyldan bastap - tergeýshi, aǵa tergeýshi, tergeý bóliminiń bastyǵy, Almaty oblysy ІІB Іle aýdandynyń ishki ister bólimi bastyǵynyń orynbasary. 1988 jyldan bastap - Almaty oblysy ІІB-niń qoǵamdyq qaýipsizdik bólimi bastyǵynyń orynbasary. 1989 jyldan bastap - Almaty oblysy ІІB Qapshaǵaı ІІB-niń bastyǵy. 1992 jyldan bastap - Almaty oblysy ІІB Krımınaldyq mılıtsııa basqarmasynyń bastyǵy, Almaty oblysy ІІB bastyǵynyń birinshi orynbasary. 1997 jyldan bastap - Almaty qalasynyń ishki ister bas basqarmasynyń bastyǵy. 2003 jyldan bastap - Almaty oblysy ishki ister bas basqarmasynyń, Іshki ister departamentiniń bastyǵy. 2005 jyldan bastap - Qazaqstan Respýblıkasynyń Іshki ister mınıstriniń birinshi vıtse-mınıstri, vıtse-mınıstri.2009 jyldan bastap - Shyǵys Qazaqstan oblysy Іshki ister departamentiniń bastyǵy. 2011 jyldyń sáýir aıynan bastap qazirgi ýaqytqa deıin - Qazaqstan Respýblıkasynyń Іshki ister mınıstri. ІІ dárejeli «Danq» ordenimen, «Astana», «Ulttyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýdegi úlesi úshin», «Quqyqtyq tártipti qamtamasyz etýde úzdik shyqqany úshin», «Qazaqstan Konstıtýtsııasyna - 10 jyl», «Qazaqstan Respýblıkasy ishki ister organdarynyń ardageri», «Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlamentine 10 jyl» mereıtoılyq medaldarimen marapattalǵan. ІІM-niń eńbek sińirgen qyzmetkeri. 52 jyl buryn (1962) qazaqstandyq jáne reseılik estrada ánshisi, kompozıtor ShÚKENOV Batyrhan Qamaluly dúnıege keldi. Qyzylorda oblysynda týǵan. Qurmanǵazy atyndaǵy Almaty konservatorııasyn bitirgen. 1982 jyldan Roza Rymbaevany súıemeldeıtin «Araı» tobyna kirdi. 1987 jyly «Almaty» tobyn qurady. Keıinnen ol «Almaty-Stýdıo» toby bolyp qaıta quryldy. 1989 jyly óziniń ataqty «Djýlııa» dep atalatyn hıtyn jazdy. Osy jyly «A Stýdıo» Alla Pýgachevanyń «Rojdestvolyq keshter» ásh keshine qatysqannan keıin ansambl ataǵy burynǵy Keńse odaǵy aýmaǵynda tanymal boldy. Ánshi 2002 jyly Qazaqstanǵa oralyp, óziniń alǵashqy «Otan ana» atty jeke albomyn shyǵardy. 2007 jyly QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń mádenıet jónindegi keńesshisi boldy. 2009 jyly ıÝNISEF erikti elshisi, 2010 jyldan bastap Almatydaǵy Qaıyrymdylyq baly komıtetiniń qurmetti múshesi boldy. 33 jyl buryn (1981) «Nur Otan» qoǵamdyq saıası ınstıtýtynyń dırektory SAıASAT Nurbek dúnıege keldi. Semeı qalasynda týǵan. L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetiniń zań fakýltetin bitirgen. Sıngapýrda memlekettik qyzmet kolledjinde, AQSh-tyń Indıana shtatynda Notr Deım ýnıversıtetinde oqydy, Rımde La Sapienza ýnıversıtetinde halyqaralyq qaýipsizdik jáne geosaıasat magıstri dárejesin aldy, Rımdegi ICU ınstıtýtynda 2 jyldyq taǵylymdamadan ótti. 2000-2002 jyldary kongresmen Mark Smıttiń saılaýaldy naýqanynda jeke kómekshisi, Aıova shtaty úkimetiniń aqparattyq tehnologııalar departamentinde ınnovatsııalyq tehnologııalar qyzmetkeri boldy. 2002-2006 jyldary L.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde «Memleket pen quqyq teorııasy jáne tarıhy» kafedrasynda oqytýshy, Qazaqstan jastar kongresiniń atqarýshy dırektory jáne Astanadaǵy «Art-Motion» JShS-da promoýshn jáne dızaın agenttiginiń dırektory. 2006-2008 jyldary - Týrındegi qysqy Olımpıadalyq oıyndarda TOROS-ta uıymdastyrý komıtetiniń aýdarmashysy, «Qazyna» Ornyqty damý qory» AQ ınvestıtsııalyq jobalar departamentiniń menedjeri, basqarma tóraǵasnyń keńesshisi, QR Prezıdenti Ákimshiliginiń kadr jumystary jáne memlekettik baqylaý bóliminiń kadr saıasaty sektorynyń meńgerýshisi. 2008-2009 jyldary - QR Prezıdenti janyndaǵy Memlekettik basqarý akademııasynyń memlekettik jáne jergilikti basqarý ınstıtýtynyń menedjment kafedrasynyń dotsenti, ǵylym jáne halyqaralyq yntymaqtastyq jónindegi vıtse-rektory. «Samuryq-Qazyna» UÁQ» AQ kadr saıasaty jáne personaldy basqarý departamentiniń atqarýshy dırektory. 2010-2013 Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrligi «Halyqaralyq baǵdarlamalar ortalyǵy» AQ prezıdenti boldy.
966 jyl buryn (1048-1123) parsy-tájik poezııasynyń klassıgi, ǵalym, matematık, astronom, aqyn jáne fılosof Omar HAIıAM (Gııas ad-Dın Abý-l-Fath Omar ıbn Ibrahım al-Haııam Nıshapýrı) dúnıege keldi. Jas kezinde jaqsy otbasynyń tárbıesinde bolǵan, ári óleńge qumartyp ósken, onyń keıbir óleńderi osy kúnge deıin jetken. Nıshapýrda jumys atqarǵan kezinde, sol kezdegi oqymystylarmen birlesip sol zamandaǵy kúntizbege ózgerister engizgen. Onyń eń negizgi eńbegi «Algebra máseleleriniń dáleli» atty kitap. Bul kitaptyń arabsha qoljazbasy men latynsha aýdarma nusqasy saqtalǵan, ári qazir kóptegen shet tilderine aýdarylyp basyldy. Evklıdtiń kitabyn aýdaryp jáne oǵan túinikteme bergen. Omar Haııam rýbaılarynyń І.Shańǵytbaev aýdarǵan nusqasy (325 rýbaı) 1965 jyly jeke kitap bolyp shyqty. Ó.Kúmisbaev «Iranbaqtyń bulbuldary» atty jınaǵynda birneshe shyǵys aqyndarymen qatar Omar Haııam óleńderin aýdardy (2004). Omar Haııamnyń kesenesi Nıshapýr qalasynda ornalasqan. 170 jyl buryn (1844-1875) shved saıahatshysy, Parıj Geografııalyq qoǵamynyń múshesi MOZER Genrı dúnıege keldi. Reseıdiń Sankt-Peterbor qalasynda týǵan. Jenevada oqyp, bakalavr dárejesinde bilim alǵan. 1867-1883 jyldary Sibirge, úsh ret Orta Azııaǵa saıahat jasaǵan. 1885-1888 jyldary Parıjde frantsýz tilinde «Orta Azııaǵa (Qazaq dalasyna, Túrkistanǵa, Buharaǵa, Hıýaǵa, túrkimenderge jáne Persııaǵa) saıahat», orys tilinde «Orta Azııa elderinde» degen atpen kitaptary shyqty. Mozerdiń bul eńbekterinde HІH ǵasyrdyń sońǵy shıregindegi qazaq-orys qatynastary, Yrǵyz, Qazaly, Perovsk (Qyzylorda), Túrkistan, Shymkent, Vernyı (Almaty), taǵy basqa ákimshilik saýda ortalyqtary, olardaǵy halyqtyń etnografııalyq quramy, qazaqtardyń kásibi, Syrdarııa ózeni boıynda eginshiliktiń damýy jóninde derekter keltirilgen. Qazaqtardyń ádet-ǵurpy, kıim-keshegi, sporttyq oıyndary jóninde qundy málimetter jınaqtalǵan. Mozer qazaqtardyń turmys-saltymen jaqyn tanysyp, qazaq tilin úırengen. 1887 jyly shildede Lıýtsernde (Shveıtsarııa) ótken Orta Azııa elderi halyqtary óneriniń kórmesine 170 sýretpen bezendirilgen Mozerdiń kitaby qoıyldy. Ondaǵy qazaqtardyń turmysyn, sport oıyndaryn (kókpar, taǵy basqa) beıneleıtin gravıýralar jurtshylyq nazaryn erekshe aýdardy.