17 jyldan keıin elimizdiń kóp óńiri sýsyz qalýy múmkin – Edil Jańbyrshın
Ekologııa máseleleri jáne tabıǵat paıdalaný komıtetiniń tóraǵasy Edil Jańbyrshın Májilis otyrysynda elimizde sý máselesi ózekti bolyp turǵanyn aıtty, dep habarlaıdy Kazinform.
«Jasyratyny joq, sý máselesi – elimizdiń eń álsiz tusy. Óıtkeni biz transshekaralyq sý resýrstaryna óte táýeldi ári shóleıtti memleketpiz. Sarapshylardyń baǵalaýy boıynsha Qazaqstan jylyna tabıǵattan 25 mıllıard tekshe metr sý resýrstaryn alady. Onyń 21 mıllıardy tutynýǵa ketse, qalǵan 4 mıllıard sý shyǵyndanyp, dalaǵa ketip jatyr. Ókinishtisi, sońǵy jyldary sý shyǵyndary 48 paıyzǵa ósken. Bul – óte qaýipti jaǵdaı. Memleket basshysy: «2040 jyldarǵa qaraı Qazaqstandaǵy sý tapshylyǵy 15 mıllıard tekshe metrge jetýi múmkin», – dep aıtty. Atalǵan defıtsıttik tsıfr qazirgi tańda elimizde alynatyn sý qorynyń 60 paıyzyna teń bolyp otyr. Bolashaqta osy sý tapshylyǵy bolsa, 17 jyldan keıin elimizdiń kóp óńirleri sýsyz qalýy ábden múmkin. Ekolog-ǵalym retinde paıymym, Memleket basshysy osy bastan bekerden-beker sý defıtsıtin qaýip etip otyrǵan joq. Jaǵdaı qazirdiń ózinde máz emes», - dedi Edil Jańbyrshın.
Ekologııa máseleleri jáne tabıǵat paıdalaný komıtetiniń tóraǵasy sý máselesi boıynsha biraz júıeli problemalarǵa toqtaldy. Aıtýynsha, turǵyndardy sapaly aýyzsýmen qamtamasyz etý máselesi 20 jyldan beri tolyq sheshilgen joq.
«Biz ártúrli baǵdarlama qabyldaýdy qatyramyz. Máselen, 2002-2010 jyldary «Aýyz Sý», 2011-2020 jyldary «Aq Bulaq», al 2020-2025 jyldarǵa arnalǵan «Óńirlerdi damytý» jáne «Nurly Jol» sııaqty 5 baǵdarlamaǵa bıýdjetten 1,5 trln teńgeni naqty bóldik. Degenmen áli kúnge deıin 51 paıyz aýyl taza aýyzsýyna qol jetkize almasa, 36 paıyz aýylda ortalyqtandyrylǵan sý júıeleri joq. 21 ǵasyrda, qystyń kúni qyraýda qol arbamen, bıdonmen sý tasyǵan aýyl turǵyndary jeterlik», - deıdi ol.
Negizgi sý resýrstaryn tutynýshy sala – aýyl sharýashylyǵy. Búginde agroóndiristik keshenderdegi sý shyǵyny 40 paıyzǵa jetip otyr. Oǵan sebep – 30 jyldan beri ırrıgatsııalyq kanaldardyń ábden tozýy, ıesiz qalýy, ýaqtyly jóndelmeýi. Kelesi másele – bul salada sý únemdeýshi tehnologııalardy paıdalaný deńgeıiniń óte tómendigi. Bizde tamshylatyp sýaratyn ádister joqtyń qasy. Igeriletin jerdiń tek 14 paıyzynda ǵana sý únemdeý tehnologııalary qoldanylady.
«Qunarly jeri joq, tas pen qumnyń ústinde agroóndiristi damytyp otyrǵan Izraıl, sýdy únemdeý tásilderiniń arqasynda 1 gektar jerge nebári 6 metr kýb sý paıdalanady. Biz sondaı jerge eki esedeı sý shyǵyndaımyz. Aldaǵy bes jyldyqta elimizdiń ishki jalpy ónimin eki ese ósirýdi josparlap otyrmyz. Ol úshin óndiris damýy kerek. Al óndiristiń eń negizgi resýrsynyń biri – sý. Qazir kásiporyndar sý resýrstarymyzdyń 28 paıyzyn tutynsa, aldaǵy 5 jylda bul kórsetkish kemi 1,5 – 2 ese ósetini anyq. Sondyqtan óndiriste sýdy qaıta paıdalaný máselesin zańmen shegelep, mindetteý kerek. Óıtkeni óndiristik kásiporyndardyń tek 30 paıyzy ǵana sýdy qaıta paıdalanyp otyr. Bir ǵana mysal, kólikterdi jýýatyn nysandar sýdy qaıta paıdalanýdy jolǵa qoımaǵan. Al olardyń kóbi aýyzsýmen kólik jýady. Qanshama sý ysyrap bolyp jatyr. Elimizdiń dalasy kóktemde kólge aınalsa, jazda shólge aınalady. Bul másele jyl saıyn qaıtalanyp otyrsa da, áli kúnge sheshimin tabar emes. Qudaıdyń bizge bergen resýrsyn qumǵa quıyp jatyrmyz. Tasqyn, erindi qar, jaýyn-shashyn sýlary da Jaratýshynyń bizge bergen syıy. Munyń bárin ishki sý qorymyz dep qabyldaýymyz qajet. Máselen, Qytaı, Argentına, Brazılııa, Arab pen Taıaý Shyǵys elderiniń kóbinde árbir jaýyn-shashynnyń tamshysyn múmkindiginshe ishýge de, óndiriske de paıdalanady. Mysaly Germanııanyń Frankfýrt aeroporty jaýyn sýyn paıdalaný júıesi arqyly jylyna bir mıllıon kýb sýdy únemdeıdi. Biz Astanamyzdyń erigen qar sýyn tipti paıdalanbaımyz. Budan basqa, káriz, aǵyndy las sýlardy da álemniń kóptegen Sıngapýr sııaqty elderi 100 paıyz qaıta óńdep, tipti aýyz sýǵa paıdalanady. Al bizde sýdy qaıta paıdalaný nebári 2,5 paıyz», - dedi Edil Jańbyrshın.
Qazaqstannyń sý qorlarynyń biri – jerasty sýlary. Qolda bar derekke súıensek, tuşy sý qory – 43 mlrd tekshe metr. Biraq bul málimet Keńes Odaǵynan keıin qaıta aktýalızatsııadan tolyq ótken joq. ıAǵnı jerasty sýlaryn qaıta zerttep, baǵalap naqty qoryn anyqtaý memleket úshin asa mańyzdy.
«Óńirlerde jerasty sýlary zııandanyp, ony únemsiz paıdalanyp jatyr. Jerasty sý qoryn munaı, gaz, ýran sııaqty elimizdiń strategııalyq qory dep esepteýimiz qajet. Ony qorǵaý, únemdeý asa mańyzdy mindet. Jerasty sýlaryn basqarýda da kemshilikter bar. Bul mańyzdy resýrstardy basqarýdy júıeli iske asyrý úshin, jerasty sýlaryn basqarý kompetentsııasyn jańa qurylǵan Sý mınıstrligine bergen durys bolar edi. Bul jóninde jańa Sý mınıstri Nurjan Moldııaruly da ózi pozıtsııasyn aıtty», - deıdi ol.
Ekologııa máseleleri jáne tabıǵat paıdalaný komıtetiniń tóraǵasy taǵy bir kúrdeli máselege toqtaldy. Ol – Kaspıı teńiziniń tartylýy. Keıbir jaǵalaýlar 3-4 km ketip qaldy. Jaıyqtyń teńizge quıatyn jeri 30-40 sm bolyp qalǵan.
«Kaspııdi joǵaltsaq, eldiń áleýmettik ekonomıkasy bylaı tursyn, ol Aral teńiziniń taǵdyryn qaıtalap, planetarlyq masshtabtaǵy ekologııalyq katastrofaǵa alyp keletini aıtpasa da túsinikti. Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev sý tapshylyǵyn sheshý úshin arnaıy 20 jańa bógen salý men 3,5 myń shaqyrymdyq kanaldy jańǵyrtýdy tapsyrdy. Biraq búgingi Úkimettiń salǵyrt, ári baıaý qımylynan jaqyn arada Qazaqstandaǵy sý tapshylyǵy máselesi sheshimin tolyq tappaıtyndaı kórinedi. Elimizdegi saıası reformalardyń nátıjesinde Joǵarǵy aýdıtorlyq palata jylyna eki ret Májiliske esep berýi tıis. Bul Ata Zańymyzben bekitilgen norma. Joǵary aýdıtorlyq palatanyń negizgi fýnktsııalarynyń biri – bıýdjet qarjysyn tıimdi jumsalýyna memlekettik aýdıt júrgizý. Sondyqtan bolashaqta árbir esepterińiz qaralyp otyrǵan problemany jan-jaqty, aýqymdy, tereń zerdelep, jalpymemlekettik deńgeıde qarastyrylýy qajet. Óıtkeni Sizder zań shyǵarýshy bılik – Parlamenttiń minberine kelip otyrsyzdar», - dedi Edil Jańbyrshın.
Ol Úkimet eń birinshi kezekte sýdy únemdeý ıdeologııasyn Prezıdent aıtqandaı, ulttyq ıdeıaǵa aınaldyrýdy qolǵa alýy tıis ekenin aıtty. Ol úshin barlyq potentsıalymyzdy qoldaný mańyzdy. Sýdy únemdeıtin tehnologııa óte baıaý engizilip jatyr. Tasbaqa aıań desek te bolady. Sondyqtan aýyzsýmen qamtamasyz etý, sýdy únemdeý, transshekaralyq sý dıplomatııasy, ádil sý tarıfi, sýdy qaıta paıdalaný, jalpysalalyq tsıfrovızatsııa, jer-asty sýlaryn durys paıdalaný sııaqty máselelermen jan-jaqty, júıeli túrde aınalysý qajet.
