17 jeltoqsan. Jylnama
Kazinform oqyrman nazaryna 17 jeltoqsanǵa arnalǵan ataýly kúnder men este qalar oqıǵalar kúntizbesin usynady.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Demokratııalyq jańarý kúni
1991 jyly 12 jeltoqsanda Prezıdentiniń «Qazaqstandaǵy 1986 jylǵy 17-18 jeltoqsandaǵy oqıǵalarǵa qatysqany úshin jaýapqa tartylǵan azamattardy aqtaý týraly» Jarlyǵymen Qazaqstandaǵy 1986 jylǵy jeltoqsannyń 17-18-indegi oqıǵalarǵa qatysqany úshin qylmystyq, ákimshilik jáne tártiptik jaýapqa tartylǵan adamdar aqtaldy. Sonymen qatar, atalǵan Jarlyqtyń 4-tarmaǵy boıynsha jeltoqsannyń 17-si Qazaqstan Respýblıkasynyń Demokratııalyq jańarý kúni dep jarııalandy.
ESTE QALAR OQIǴALAR
1919 jyly Orynbor qalasynda «Ushqyn» gazetiniń alǵashqy sany jaryq kórdi. Qazirgi «Egemen Qazaqstan» gazeti. Óziniń alǵashqy nómirinen-aq basylym qazaq halqyn halyqaralyq jáne elimizdiń ishki jaǵdaılarynyń asa mańyzdy oqıǵalarymen tanystyryp otyrdy. Sol kezden beri gazet ataýy segiz ret ózgerdi. 2019 jyly «Egemen Qazaqstan» óziniń 100 jyldyǵyn keń kólemde respýblıka aýmaǵynda atap ótti.
1930 jyly Qostanaı oblysynyń soltústik bóliginde ornalasqan Meńdiqara aýdany quryldy. Aýmaǵy – 6,6 myń sharshy shaqyrym. Aýdan 12 aýyldyq okrýg pen aýdan ortalyǵynan quralǵan.
1930 jyly Almaty oblysynyń soltústik-shyǵysynda Aqsý aýdany quryldy. Aýdannyń aýmaǵy – 13,6 sharshy shaqyrym.
1986 jyly 17-19 jeltoqsan aralyǵynda Almatyda qazaq jastary KSRO bıliginiń otarshyldyq, ámirshil-ákimshil júıesine qarsy narazylyq qımyl kórsetti. Kóterilistiń bastalýyna Máskeýdegi ortalyqtyń respýblıka halqynyń pikirimen sanaspastan, Reseıdiń Ýlıanov oblystyq partııa komıtetiniń 1-shi hatshysy G. Kolbındi Kazaqstan Kompartııasy OK-niń 1-shi hatshysy etip taǵaıyndaýy túrtki boldy. Jeltoqsannyń 17-i kúni tańerteńgi saǵat 8-de qaladaǵy L. Brejnev atyndaǵy alańǵa (qazirgi Respýblıka alańy) saıası táýelsizdikti talap etken urandarmen alǵashynda 300-deı adam jınalyp, keshkisin ereýilshiler sany 20 myńǵa jetti. Biraq, olardyń qoıǵan talap-tilekteri aıaq asty etilip, olardy taratý maqsatynda alańǵa quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetkerleri men arnaıy áskerı kúshter toby jetkizildi. KSRO ІІM-niń № 0385 buıryǵy negizinde daıyndalǵan «Quıyn-86» operatsııasy boıynsha kóterilis qatygezdikpen basyp janshyldy. Jeltoqsannyń 18-i kúni alańǵa qaıta jınalmaq bolǵan jastarǵa qarsy ásker kúshi qoldanyldy. Olardyń qalǵan toptaryn yǵystyrý úshin jedel otrıad, mılıtsııa men jasaqshylardan arnaıy toptar qurylyp, qala kóshelerine attandyryldy. Osy áskerı kúshter jeltoqsannyń 19-y kúni qalanyń ár tusynda qaıtadan sherýge shyqpaq bolǵan 6 topty basyp, taratty, ustap qamady. Alańdaǵy kóterilisshiler taratylǵan soń ishki ister bólimderine 2 401 adam jetkizilgen (Almaty túrmesine syımaǵandyqtan, qala syrtyna aparyp tastalǵandardy qosyp eseptegende, barlyǵy 8,5 myń adam ustalǵan). Jeltoqsan kóterilisi qurbandarynyń qatarynda E.Sypataev, S.Muhamedjanova, K.Moldanazarova, Q.Rysqulbekov, M.Ábdiqulov, L.Asanova syndy qazaq jastary bar.
1991 jyly Qazaqstan senimdi energııamen qamtamasyz etý men turaqty ekonomıkalyq damýǵa ortaq múddege negizdelgen energetıkalyq sektordaǵy halyqaralyq yntymaqtastyq qaǵıdattarynyń kórinisi bolǵan Eýropalyq energetıkalyq hartııaǵa qol qoıdy.
2003 jyly «Qazaqstan Respýblıkasynda ólim jazasyna moratorıı engizý týraly» Jarlyqqa qol qoıyldy.
2009 jyly Shymkentte Ábilhan Qasteevke eskertkish ornatyldy. Eskertkish ǵulama sýretshiniń esimi berilgen kórkemsýret kolledjiniń aldynda ornalasqan.
Ábilhan Qasteev (1904-1973) – Qazaq SSR-niń halyq sýretshisi, Qazaqstan kórkemóneriniń negizin salýshy. Myńnan astam shyǵarmasy bar. Onyń jumystary Reseıdiń memlekettik Tretıakov galereıasynda, Shyǵys halyqtary óneriniń memlekettik murajaıynda, Máskeýdegi Lenın ordendi KSRO Tóńkerisi ortalyq murajaıynda, Qazaq SSR Memlekettik óner murajaıynda jáne basqa da kóptegen elderdiń murajaılarynda saqtaýly.
2012 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Túrik Respýblıkasyndaǵy Elshiligi Túrkııadaǵy qazaqtar qory janynan Balalar ortalyǵyn ashý rásimin ótkizdi. Ortalyqqa syılyq retinde qazaq tilin, Qazaqstan tarıhy men ádebıetin meńgerý boıynsha oqý-ádistemelik materıal, sondaı-aq ulttyq naqyshtaǵy balalar oıynshyqtary tabystaldy.
2014 jyly Qazaqstan QS University Rankings reıtıngi boıynsha eń úzdik ýnıversıtetteri bar elder tizimine endi.
2016 jyly taldyqorǵandyq Gúljanat Janatbek Qytaıdyń Kýnmın qalasynda ótken ShYU halyqaralyq marafonynda 21 shaqyrym qashyqtyqta áıelder arasynda 1-oryn ıelendi.
2018 jyly Almatyda tarıhı-qujattamalyq kórme ótti, onda egemen elimizdiń qurylýynyń naqty fotoqujattaryn kórýge boldy. Munda 1991 jylǵy 16 jeltoqsandaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik táýelsizdigi týraly Konstıtýtsııalyq zańnyń kóshirmesi usynyldy. Táýelsiz memlekettiń tarıhy dál osy qujattan sanalady. Janynda úlken Djordj Býshtyń Amerıka Qurama Shtattary Qazaqstannyń táýelsizdigin moıyndaǵany týraly haty turdy.
2020 jyly Rım qalasynda Abaı aqparattyq-mádenı ortalyǵynyń ashylý saltanaty, sondaı-aq qazaqtyń uly oıshyly, qazaq jazý ádebıeti negiziniń iz bastaýshysy Abaı Qunanbaıulynyń poemalary men «Qara sózderi» jınaǵynyń tusaýkeseri ótti.
2020 jyly San-Frantsısko qalasynyń ákimshilik ǵımaratynda Qazaqstan Táýelsizdigi kúniniń qurmetine elimizdiń Týy saltanatty túrde kóterilip, Ánurany shyrqaldy. San-Frantsısko qalasynyń meri London N. Brıd osy qalada osy kúnniń AQSh pen Qazaqstan arasyndaǵy dostyq kúni ekeni jazylǵan joldaýǵa qol qoıdy.
2020 jyly Kembrıdj ýnıversıtetiniń baspasy HІH ǵasyrdaǵy qazaqtyń kórnekti ǵalymdarynyń biri, etnolog, geograf, kartograf jáne sýretshi Shoqan Ýálıhanovtiń tańdamaly shyǵarmalarynyń tarıhta alǵashqy aǵylshyn tilindegi úlgisin usyndy. Kitapqa ǵalymnyń Ortalyq Azııa geografııasy, tarıhy, etnologııasy jáne ekonomıkasyn zertteýge arnalǵan eń baǵaly ǵylymı eńbekteri kirgen.
2021 jyly Ábý-Dabıde (BAÁ) qysqa sýda júzýden 15-shi FINA álem chempıonaty bastaldy (25 m). Qazaqstandyq sýda júzýshi Ádilbek Mýsın Qazaqstannyń jańa rekordyn ornatty. 200 m qashyqtyqta batterflıaı ádisimen júzý qorytyndysy boıynsha Mýsın 1:54,4 nátıjesin kórsetti.
2023 jyly Almatyda stýdenttik jáne debıýttik fılmderdiń XI halyqaralyq «Bastaý» kınofestıvali aıaqtaldy. Bastau Debuts baǵdarlamasynda bas júlde – Qalyqbek Salyqov atyndaǵy syılyqty Mońǵolııanyń «Eger men uıyqtaı alsam» kartınasy ıe boldy. «Úzdik rejıssýra» júldesin «Jeksenbi» fılmi úshin ózbekstandyq Shokır Holıkov pen «Inshalla, bala» fılmi úshin ıordanııalyq Amdjad Ál-Rashıd bólisti. «Qazylar alqasynyń arnaıy júldesi» qazaqstandyq rejısser Maksım Akbarovtyń «Dala» fılmine buıyrdy. Úzdik akter retinde Toktosýn Azyǵulov («Aspan balasy», Qyrǵyzstan) jáne úzdik aktrısa bolyp Hadıdja Bataeva («Tor qusty izdeıdi», Reseı/Frantsııa) tanyldy. «Qazylar alqasynyń erekshe ataǵyna» «Ómirden ómirge» kartınasy (Beka Sıharýlıdze, Grýzııa) ıe boldy. «Jyl serpini» – Aısultan Seıtovtiń «Qash» fılmi.
2023 jyly Shavkat Rahmonov Las-Vegasta (Nevada, AQSh) ótken UFC 296 týrnırinde Stıven Tompsondy merziminen buryn jeńdi. Boksshy birinshi raýndta klınch-kontrolde jeńiske jetti, al ekinshi raýndtyń sońynda ol tunshyqtyr ádisin qoldana aldy. Bul – 29 jastaǵy qazaqstandyq sportshynyń 18-shi jeńisi.
2023 jyly Japonııada ótken «Foodtech Japan Tokyo» azyq-túlik tehnologııalary men kásiporyndardy avtomattandyrýdyń eń iri kórmesinde qazaqstandyq tarap tamaq ónerkásibi salasyndaǵy birneshe ǵylymı sheshimderdi usyndy. Jobalardyń biri – túıe etinen et ónimderin, et konservilerin jáne kókónisterdi óndirý tehnologııasy. Jobany bıologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Ásııa Demeýhanqyzy Serikbaevanyń jetekshiligimen Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıtetiniń zertteýshiler toby júzege asyryp otyr.